Философияның қалытасуы

Саясат индивидтер мен  әлеуметтік топтардың өзара әрекеттесуінің сферасы. Өйткені олардың меншіктік, құқықтық, адамгершілік, тағы да басқа  мүдделері өзара бәсекеге түседі.

Саясат әрқашан да күрделі және шатасқан іс - әрекет, одан не нәрсе күту керек екенін айту қиын. Саясат – мемлекетті және қоғамды басқарудың өнері, сондықтан ол саналы іс - әрекеттер саласы. Саясатта саналы іс - әрекет етіп, көрнекті табыстарға жету үшін көптеген қасиеттер қажет.

Саяси билік – деп белгілі әлеуметтік топ пен индивидтің әр түрлі ұйымдар мен заңдардың, идеялардың, қатынастардың күшіне сүйене отырып саясатта өз еркін жүргізу қабілетін айтамыз. Билік ету дегеніміз – басқа адамдардың іс - әрекетіне, тәртібіне әсер ете отырып, өз мүддесін іске асыру. Саяси биліктің күре тамыры – мемлекеттік билік болып табылады. Бұл күш қоғамда тұрақтылық пен реттілікті орнатады.

Саяси өмір қоғамның мүдделері  бір – біріне қарама – қарсы  әлеуметтік топтарының қалыптасуы нәтижесінде  өрбіп дамыған. Қоғам күрделене түсті, әлеуметтік мүдделерді өзара мәмілеге келтіру мақсатында саясат пайда болды. Халық басқарушыларға, элитаға және бағынушыларға, бұқараға бөлінді. Саясаттың негізгі функциясы мемлекеттің көмегімен ықпалды топ пен таптың мүддесін қорғау үшін бүкіл қоғамды басқару болды.

Саяси сала – қоғамның әлеуметтік өмірінде туындап, дамып  отыратын процестердегі салдары  мен бейнесі.

Саяси қажеттіліктер  мен мүдделер - адамдардың саяси  қызметінің қозғаушы күші. Бұған меншіктік  қажеттіліктер, олардың идеалы мен абыройы, адамгершілік жөніндегі ойлары жатады.

Саяси сана қоғамның саяси  өмірінің рухани жағын бейнелейді. Оған саясат пен мемлекект туралы қарапайым көзқарастар мен ілімдер, теориялар жатады. Саяси сана жоқ  жерде толық қанды саяси өмір де болуы мүмкін емес. Саясат туралы білім мен көзқарастарына сүйене отырып, адамдар оған саналы түрде ат салысуға, саяси фактілер мен құбылыстарға баға беруге мүмкіндік алады.

Қоғамның саяси өмірін зерттей отырып, философия саясат субъектілерінң саяси мәдениетіне, лидерлер мен бұқараның өзара қарым – қатынасына, саясатқа қатысушылардың рухани деңгейіне ерекше көңіл аударады. Философия саяси өмірдегі субъективті бастаманың жоғары деңгейін атап көрсетеді. Ол, сонымен қатар, қоғамның қаншалықты деңгейде демократиялық, яғни саясатқа қатысушылардың мүмкіндіктері бірдей ме, бірдей емес пе деген мәселелерге көңіл қояды. Саяси өмірідің институттарына әртүрлі партиялар, қоғамдық ұйымдар мен ассоциялар жатады. Дегенмен, саясаттың негізгі құралы мемлекет болып табылады.

Саясат билікті сақтау, тұрақтау, функциясын орындап қана қоймай сонымен қатар қоғамда азаматтық келісім, ізгілік орнатуға да атсалысады.осы мақсатта іс - әрекеттің өркениетті формалары констуктивті диалог, компромисс, партнерлік кеңінен қолданылады.

Саясатта айлакерлік те, екіжүзділік те, таза емес ойын да, жауыздық та, қаталдық та бар.

Саяси қатынастар әлеуметтік топтар мен индивидтер арасында билік  үшін күрес жолында қалыптасатын байланыстар мен бағынушылақтар.

Саяси іс - әрекеттер саяси  принциптер мен идеяларға сүйенеді.

Ең алдымен, заңның үстемділігін барлық жерде қамтамасыз ете алатын нақты құқықтық мемлекет құру бірден – бір қажеттілік. Мұны жүзеге асыру  үшін мемлекеттік құрылымдардың  өздері заңда белгіленген ережелер бойынша қимыл жасауы керек. Саяси  процестің басқа субъектілеріне қойылатын талап та осындай. Сонымен қатар, қоғамдағы барлық азаматтар заңға сәйкес өмір сүріп үйренуге тиіс. Бұл толыққанды демократияға көшудің сара жолы.

Демократияның қанат  жаюы экономикалық өмір шарты мен  қауіпсіздікті қамтамасыз ететін басқа да іргелі құқықтардың іс асырылуымен тығыз байланысты.

Орталық Азияда халықаралық  экстремизм қысымының ұлғайып келе жатқанын еске ала отырып, халықтың аса күрделі ұлттық және мәдени құрамын  ұдайы назарда ұстап, процестерді  дұрыс бағытта дамытып отыруымыз керек.

Саяси жүйені демократияландыру  сот жүйесін жетілдіру, құқықтық реформа, өкімет органдарының өкілеттілігін  кеңейту, сайлау процесін, азаматтық  қоғам институттарын нығайту  бағыттарын дамыту арқылы іске асырылады.

Қоғам өте күрделі  жүйе. Ол өзінің сан ғасырлық даму барысында адамның материалдық - өндірістік, әлеуметтік – саяси, рухани – адамгершілік салаларына енгеннен кейін сан түрлі қажеттілік тудыратын орасан мол материалдық және рухани қазыналар туғызды. Бір адамдар әсем бұйымға әуес болса, келесі біреулер театр алдында, кітап дүкенінде көбірек болғанды ұнатады. Адамның қажеттілігі қарапайым материалдық мұқтаждықтан асқақ рухани сұранысқа дейін жетеді.

Қоғамда белгілі бір  әлеуметтік құрылым болады. Әлеуметтік құрылым ұғымы қоғамдық еңбек  бөлінісіне, өндіріс күштерінің және өндірістік қатынастардың деңгейіне байланысты қалыптасқан қауымдардың тұтастығы мен олардың өзара тұрақты қатынастарын білдіреді. Әлеуметтік құрылым қатарына адамдардың жас шамасына, жынысына, ұлтына, кәсібіне, туған жеріне, тағы басқа да ерекшеліктеріне байланысты шоғырланған топтары жатады. Бұл осы топтардың қажеттеліктері мен қызығушылықтарының іс - әрекеті мен белсенділігінің себептерінің әлемі. Мұның өзі қоғамдық өмірге тән ерекше сипаттағы әлеуметтік кеңістікті қалыптастырады.

Бұл жүйенің өзіндік  құрылымы бар, яғни әр элементтің әлеуметтік кеңістікте өз орны, өзіне тән сипаттары  бар.

Әлеуметтік құрылым  – салыстырмалы, тұрақты және бірқалыптағы топтарының жиынтығы мен олардың  арасындағы өзара іс – қимыл жасаудың, байланысудың белгілі бір реті.

Әлеуметтік кеңістікте жіктелудің мынандай түрлері бар:

- адамдардың әлеуметтік  – таптық қауымдастығы (таптар, топтар)

- әлеуметтік демографиялық  топтар (жастар, әйелдер, қариялар)

- адамдардың шағын  топтары (отбасы, еңбек ұжымы)

Әлеуметтік қауымдастық дегеніміз – жалпы қызығу объектілері мен іс - әрекеттері, психологиялық ерекшеліктері мен өмір салты бір – бірімен ұқсас адамдардың біртұтастық жиынтығы.

Қауым – адамзат басынан  өткерген дүние жүзі халықтарының бәріне ортақ алғашқы қауымдық құрылыстың негізгі экономикалық ұясы. Онда өндіріс құрал – жабдықтарына қоғамдық меншік болған. Еңбек ерлер мен әйелдер, еркектер мен балалар арасында табиғи түрде бөлінді. Өндірілген өнімді бірлесе отырып, бөліп, тұтынып отырды.

Қауымның дамуы –  қауым мүшелері тұрақты атқаратын еңбек түрлерінің күрделеніп, көбейе түсуімен және осы түрлердің өзара байланысының күшеюімен сипатталады.

Қоғамдық еңбек күрделене  түскен сайын қоғамның әлеуметтік жүйесі де біркелкі болмайды, ол да өзгеріске  ұшырап отырады.

Қоғамның әлеуметтік құрылымының біркелкі болмайтыны туралы көне дүние философтары айтып  кеткен. Мәселен, Аристотель «Әрбір мемлекетте үш бөлік бар: өте дәулеттілер, ең жарлылар және үшіншілер, яғни солардың  тұрғандар».

Қоғамдағы таптар туралы ілімді жан – жақты дамытқан К.Маркс еді. Ол жұмысшы табы мен капитал арасындағы қарама – қайшылық қоғамның ішкі қасиетінен туындайтындығын, яғни капитал дүниесінің өзінен бастау алатындығын көрсетті.

К.Маркстің таптар туралы ілімі кеңес одағында ерекше маңызға  ие болып, оның бастапқы қағидалары көп жылдар бойы қоғамның әлеуметтік жіктелуінің теориялық, методологиялық негізі болып келді.

К.Маркс ерекше көңіл  аударған меншіктік қатынас пен  өндіріс тәсіліне сүйене отырып, қоғамда  жұмысшы табы мен колхозшы, шаруа  табы ғана бар деп есептедік. Ал интеллигенцияны аралық топ деп қарадық.

Бір жақтылыққа кеңес  ғалымдарының ішінде алғашқы көңіл  аударған белгілі социолог Р.В.Рывкина  болды. Ол 1989 жылы «талдау құралдарының әдістемелік және теориялық құрамында  әлеуметтік стратификация (бөлшектеу) теориясының алар орны ерекше. Біз үшін әлеуметтік топтардың, олардың меншікті иелену жүйесінде, билік, табыс және бедел мәселесінде іс - әрекет методикасын анықтау өте қажет» деп жазған.

Р.В.Рывкина атап көрсеткен  әлеуметтік стратификация теориясының авторы 1922 жылы шетелге кеткен әйгілі орыс ғалымы П.Сорокин еді. Ол АҚШ-та жемісті еңбек етті. 25 жыл бойы Гарвард университетінің социология кафедрасын басқарды.

П.Сорокин тарихта  жіктелуге, әсіресе әлеуметтік жіктеуге тап болмаған қоғамның болмағандығын, олай болмады деп ойлау миф екендігін айқын дәлелдейді. Оның ойынша, кез – келген қоғамда әлеуметтік стратификацияның үші түрі бар.

Бірінші – кәсіптік, яғни адамдар технологиялық белгі  бойынша бөлінеді.

Екінші – адамдардың экономикалық жіктелуі, олардың тұрмыс деңгейі, кіріс – табыс мөлшері әртүрлі. Үшінші жіктелу – саяси стратификация деп аталады, өйткені кез келген қоғамда оны басқаратын элита және оған бағынышты бұқара өмір сүреді.

Әлеуметтік жіктелу  Конституциясында барлық адамдардың теңдігі жазылған демократиялық қоғамдар да орын алған. Жіктелу отбасында, шіркеуде де, тіпті кез келген әлеуметтік топ та болуы мүмкін.

Қоғамның жікке бөлінуі  табиғи және заңды құбылыс. Бұл тұрғыдан алғанда әлеуметтік біркелкілікті  орнатуға бағытталған коммунистік идея ешуақытта тәжірибеде орындалмас еді.

П.Сорокин кез келген тарихи дәуірде жіктелу күштері  мен қоғамдағы топтарды бір –  бірімен жақындастыруға тырысқан күштердің  арасында әрдайым күрес жүріп  отырады деп пайымдаған. Бірінші  күш – ұдайы және тұрақты жұмыс істейді, ал екіншілері - өз жұмысын келеңсіз, тіпті кейде бір сезімге берілумен жүргізеді. Мысалы, кеңес өкіметі кезінде қоғамдық меншіктік қалыптастыру жолдары белгілі бір күш қолдану арқылы іске асырылды, не болмаса селоны қаланың деңгейіне көтеру үшін адамдардың дәстүрлі өмір сүру салтының жекелеген элементтерін жою т.б.

Әлеуметтік стратификация  – қоғамдағы халықтың табиғи, қалыпты  жіктерге (топтарға) бөлінуі. Әртүрлі  топтар арасында құқық пен артықшылықтар (привилегии), міндеттер мен жауапкершіліктер әртүрлі бағытта, сарында бөлініп отырады. Л.Сорокиннің ілімінің үлкен танымдық мүмкіндігі бар, өйткені ол қоғамды оның ішкі әртүрлігі мен көпжақтылығы тұрғысынан қарастырады. Бұл идеяның методологиялық маңызы өте жоғары, өйткені, ол қоғамды қоғамдық еңбектің дамуымен, оның көпжақты көріністерін бейнелейтін күрделі біртұтастық ретінде түсінуге жол ашады.

Қоғамдық өмірдің әлеуметтік саласын зерттеуде маркстік көзқарас та маңызды роль атқарады. Әлеуметтік саланың объективті негізі қоғамның материалдық өмірі болып табылады.

А.Айталиев «Ұлттану»  тақырыбындағы көрнекті еңбегінде  адамдар өздерінің жүріп өткен  тарихи жолында басынан кешірген алғашқы топтар төңірегіндегі бірқатар терминдерді анықтап көрсетеді. Ол өз талдауын «нәсіл», «нәсілдік топ» ұғымын саралаудан бастаған.

Адамдардың антропологиялық  жалпы белгілері бойынша топтасқан  бірлестігі – нәсіл деп аталады. Нәсіл – шығу тегіне және әртүрлі  тұқым қуалайтын ерекшеліктеріне  байланысты бірлескен – адамдар  тобы.

Ру – алғашқы қауымның экономикалық қатынасының барысында туыстық байланыстармен топтасқан адамдар бірлестігігінің түрі. Рудың экономикалық негізі жерге деген қоғамдық меншіктік қатынас.

Алғашқы қауымдық құрылыстың маңызды қауымдастың түрі – тайпа  болды. Ол – белгілі бір территорияда тұратын, ортақ тілі, діні, әдет – ғұрпы бар рулар мен рулық қауымдастықтың одағы. Тайпаның ыдырауына мүліктің оқшаулану мен ақсүйектердің жіктелуі, қолбасылар рөлінің артуы себеп болды. Рулық қатынастардың товарлық қатынастармен алмасуына байланысты тайпалар халықтарға біріге бастады.

А.Айталиев халық ұғымының әдебиетте үш мағынасы бар екендігін  көрсетеді. Біріншіден, белгілі бір  елде қоныс теуіп, өмір сүретін адамдар  тобы – халық деп аталады.

Мысалы, Қазақстан халқы, Ресей халқы. «Халық» осы мағынада территориялық, мемлекеттік ұғымды білдіреді.

Екіншіден, халық ұғымы  этникалық қауымдастықты бейнелейді. Орыстар, қазақтар, еврейлер т.б. Құрамы біркелкі елдерде ұлт, мемлекет, халық  ұғымдарының мазмұны біртектес.

Үшіншіден, халық деп  – көп ұлтты мемлекеттің сан  жағынан аз халықтың тобын атайды.

Ұлт деп жер, тіл, экономикалық қатынастар, мәдени ерекшеліктер мен  психологиялық ортақтығы негізінде  қалыптасқан адамдардың тарихи - әлеуметтік этникалық бірлестігін айтады.

Ұлттың бірнеше маңызды  белгілері бар. Біріншіден, территорияның  ортақтығы. Бірақ тек қана белгілі территория емес, сол территорияда  өрбіген шаруашылық кәсібі маңызды болған. Мысалы, біздің қазақ халқының өмір салты, еңбек тәжірибесі, талғамы, мінез – құлқы, әдет – ғұрыпы көшпелі мал шаруашылығының адам өмірі мен психологиясына тигізген әсерінен туындайды.

Екіншіден, ортақ территорияға тілдің де ортақтығы қосылады. Ұлттық тіл - әдебиетте, бекіген осы ұлттың барлық өкілдеріне тән сөйлеу.

Үшіншіден, экономикалық өмірдің ортақтығы. Ол елдің әртүрлі  аймағының белгілі бір кәсіпке бейімделуі мен олардың арасындағы сауда – саттық қатынасының нығаюымен тығыз байланыста болады.

Әр ұлттың өзіне тән  менталитеті болады. Менталитет –  қазақша, «діл» деген ұғыммен  барабар. Менталитет дегеніміз –  ұлттың «қоршаған әлемді белгілі  бір кейіппен, қалыпта сезіну, түйсіну, түсіну және іс - әрекеттер жасау мақсатында қордаланған табиғи – тарихи дайындықтары мен ыңғайларының жүйесі» деп жазды С.Е.Нұрмұратов.