Ойлау туралы курстық жұмыс көлемі 40 бет

     Алайда осы негізгі ара қатынасты  анықтауда Зельц таза механикалық позицияға қайта оралады: реакция ретінде сәйкес операцияларды жіберетін міндеттерді шешуге қойылған ішкі бағдарды мойындайтын тітіркендіргіштер деп түсініледі. Сөйтіп, ойлау құрылымы бойынша күрделі рефлекстерге (тізбекті рефлекстер) ұқсас болатын “рефлексойдты бірігулер жүйесі” болып табылады. Зельц алдымен ойлау актісі ассоциациялардың механикалық тіркеуіне апарылмайтын операция деп көрсетіп, ол операцияларды ойлау табиғатына сыртқы және механикалық ассоциативті байланыстыстар сияқты мүлдем адекватты емес рефлексойдты қатынастарды тіркеді.

     Вюцбурлық мектептің негізгі  идеялары О. Зельцтің еңбектерінде  жалғасын тапты. Ол ойлауды  интеллектуалдық операциялардың  қызмет етуі ретінде анықтады. О. Зельц өз алдына ойлау  іс-әрекетінің қандай да бір  нәтижесінің жүзеге асуындағы интеллектуалдық іс-әрекеттің әрбір сатысының қызметін анықтау мақсатын қойды. Қатынастарды саналау әрекеті ретіндегі ойлауды түсіндіру үшін оның міндетті шешуде жүзеге асырылатын әрекет немесе операция ретінде қарастыру керек.

     О. Зельц міндетті шешу барысы мен тәсілдерін сипаттауда үш ұғымды енгізді:

1. Арнайы  реакция, яғни берілген жәйтта  қойылған мақсатқа сәйкес келетін  объективті қажетті жауап.

2. Операция–осындай  жауапты анықтайтын амал.

3. Әдіс, яғни субъектімен міндетті шешу  тәсілі ретінде саналатын және пайдаланылатын операция.

     О. Зельц репродуктивтік және  продуктивтік ойлау түрлерін  эксперименттік зерттеуде ойлау  процестерінің ерекше “мәселе  тудыратын кешен” түріндегі шешілетін мінлеттің құрылымымен себептенетіні жөнінде тұжырымға келді. Бұл “мәселе тудыратын кешеннің” ерекшелігі–онда аяқталмағандық элементінің болуы. Осы аяқталмаған элементті толтыру берілген міндетті шешу нәтижесін анықтайды. Мұның өзі, негізінен антиципапия схемасын жүзеге асыру, яғни әлі табылмаған шешімді алдын ала болжау негізінде іске асады. Бұл кезде субъектпен міндетті шешуге қажетті интеллектуалдық операциялар жаңғыртылып, есептің шешімі табылады (комплексті толықтыру, абстракция және ұқсастықтарды қайта келтіру әдістері арқылы).          

    Вюрцберг мектебі өзінің өмір сүру уақытында өте мәнді эволюцияны жасады. Ойладың образсыз сипаты (О. Кюльпе, Х. Дж. Уатт, К. Бюлер өздерінің ертеректегі жұмыстарында) жайлы тұжырымнан бастап ол мектептің өкілдері (О. Зельц, кейінгі жұмыстарында айтқандай сол К. Бюлер) содан кейін ойлау процесіндегі көрнекі компоненттеріндегі рөлі жайлы әдейі нақты көрсетіп айтты.

     О. Кюльпе “Ойлау психологиясы”  еңбегінде ойлау мен ерікті  зерттеуде интроспекциялық әдісті  қолданды. Зерттеген мәселелері: “эмпирикалық  ойлау” деп аталатын және формальдық логика заңдарына сүйенетін “таза ойлаудың” нақты жүзеге асуын көрсететін психикалық акттер мен күйлер. Н. Ахтың тағы бір қосқан үлесі–“детерминациялық тенденциялар” тұжырымдамасын шығарып, негіздеуі. Басқаша айтқанда, бұл–себептендіру теориясы. Адамның бойындағы осындай детерминациялық тенденциялары адамды тұртіп отыратын, санадан тыс процестерге жатады. Ойлау өзінен-өзі қалыптаспайды. Ол тікелей сыртқы орта әсерінен пайда болады. 

     Сезімдік елестер мен ойлаудың  арақатынасын түсіндіруде бұлар мынадай пікірде болды. Өздігінен сезімдік елестер мен олардың кез келген үйлесімі, тіпті оңай логикалық есепті шешіп бере алмайды. Себебі есепті шешу үшін берілген міндеттің сезімдік көрінісінен тыс, одан еркін болатын есептің (міндеттің) шарттары мен талаптары арасындағы қатынастарды ашу мен саналау маңызды болып табылады.

     Вюрцбург мектеп өкілдері ойлаудың  басқа психикалық процестерден  өзіндік ерекшеліктерін көрсетті; тұтастылығы, белсеңділігі, бағыттылығы,  бейнесіздігі және т.б.

     Алайда көрнекілік бастан–аяқ  зияткерлік сипат алды, көрнекілік  түсініктер ойлаудың икемді құралының  тәуелсіз сезімдік сипатынан  айырылған көрініске айналды;  сөйтіп зияткерлік принципі жаңа  формада таралды. Мұндай революцияны  вюрцбург мектебі ойлау мен сөздің өзарақатынасында да жасады. Алдымен (О. Кюльпеде) ойлау дайын, одан тәуелсіз сырттай қаралды. Содан кейін нәтижесінде ойлау және ұғымдардың құрылуы (Н. Ах) міндетті шешудегі сөздік белгіні формальды ұғынуды кіргізуге айналды.        

     Осындай мәселе тудыратын жәйттің құрылымының тұтастығын қалпына келтіру идеясы кейін гештальтпсихология өкілдерінің зерттеулерінде, сондай –ақ басқа да, мысалы, шығармашылық ойлау зертеулерінде басшылыққа алынды.              

3. Гештальтпсихологтар ойлау жайында. Гештальтпсихологияның өкілдері–Келер, Вертгеймер, Коффка, К. Левин. Гештальт психологтар ойлаудың құрылымын, шығармашылық астарларын қарастырды. Ізделген шешімді оған қажетті құрылымды табу арқылы шешуді ойлау деп атаған. Гештальт психологтар ойлауды формальды–логикалық операциялардан ажыралатын, мәселе тудыратын жәйтті ескеру арқылы соған қарай танымдық құрылымдарды қайта құру, жаңадан “орталықтандыру” нәтижесінде жүзеге асатын продуктивті психикалық процесс ретінді түсіндірді. Олар тұтас құрылым ретіндегі мәселе тудыратын жәйттің барлық құрауыштарын, олардың арасындағы қатынастады бірден ұғынуды инсайт деп атады.  

     Ойлау психологиясын сынаудан кеткен О. Зельц, К. Коффка ойлау теориясын гештальт психология позициямен белгілдеуге тырысты: өздері орнанылған мүшелердің арасындағы көрнекілік мазмұнға апарылмайтын ойлаудың мәнді мазмұнын құрайтын қатынасты дәлелдеген вюрцбург мектебінің өкілдеріне қарсы (А. Грюнбаум), Коффка көрнекілік мазмұнды құрылымдыққа апаратын қатынасты жасағысы келеді.

     Оның ойлау теориясының негізгі тұжырымдамасы мына жағдаймен байланысты болды, ойлау,-қатынастарды операциялау емес, құрылымдардың көрнекілік ахуалға айналуы.

     Проблема туындайтын алғашқы  ситуация–бұл өзінің көрнекілік  мазмұнындағы толтырылмаған орны  бар теңгерілмеген феноменалды өріс болып табылады. Осының салдарынан проблемалық азуалда орнықты көрнекілік ахуалдан басқасына өтуді шақыратын шиеленіс туады. Осындай бір қатар ауысулардың бірізділігі арқылы (Вертхаймер бойынша Umzentrierung) өзгерулер өтеді, яғни міндетті шешуге әкелетін бастапқы көрнекілік мазмұнынын құрылымдардың өзгерісі жүзеге асады.

     Вюрцбург мектебінің ойлауды  сезімдік пайымдаудан ажыратқан  ойлау психологиясына қарсы Коффка  құрылымдар принципі негізінде  ассоциативті психологияны ассоциациялар жайлы ілімін жақтау негізінде ойлауды көрнекілік мазмұнға әкелуді жүзеге  асыруға талпынды. Бұл талпыныс ойлаудың ерекшелігін елемейді.

     Коффка бойынша, ойлау дегеніміз–вюрцбурлық  мектептегідей қатынастармен әрекет  ету емес, ол көрнекі жәйттердің құрылымдарын түрлендіру. Мәселе тудыратын жәйт–бұл өзінің көрнекі мазмұны теңестірілмеген феноменальдық өріс тәрізді. Бұл өрістегі кейбір толтырылмаған орындар мәселе тудыратын жәйтте белгілі бір кернеу тудырады. Осы кернеу тұрақсыз көрнекі жәйтті басқасына ауыстырады. Осылайша, міндет біздің бастапқы жәйтті басқаша көруіміздің нәтижесінде шешіледі. Осы пікірлерден, Коффканың ойлауды ассоцианистер сияқты көрнекі мазмұнға теңестіргенін байқаймыз.

     Коффканың ойынша оның теориясы  Вюрбургшелердің ойлау субъектінің операцияларынан тұрады деген идеалистік теориясына қарсы ойлау прцоесінде субъектіде “феноменалды объектіге” ауыстырады деп саналды. Бұл мәні бойынша субъектінің объектіні механикалық жұтып қою; ол айқын түрде субъективті сипатқа ие болады, себебі объектіге сананың көрнекілік мазмұны, яғни “феноменалды объект”–ойлау процесі апарылды.

     Сөйтіп Коффка олардың теңдігін  ұғынбайтын екі әр түрлі фигураларды  қабылдауға болады деген (және  екі фигураның теңдігін ұғыну,  ол фигуралар қандай екенін  дәл ұғынбау), содан кейін сол фигуралардың теңдігін ұғынамыз деп көрсеткен А. Грюнбаумның тәжірибелерінің дұрыс талқыланбағанын айтты.

     Оның көзқарасы бойынша біз алдымен екі фигураны қабылдаймыз; бізге сол бір ғана заттар және олардың арасындағы қатынастар берілмеген, және бірінші және екінші жағдайда да заттар әр түрлі болған.

     Бұл жағдайда заттар ұқсас  заттық ара қатысқа қатыссыз  болатын сананың көрнекі мазмұны  жағдайына жағдайдан тыс өзгеретін  жағдайлармен анық ұқсастырылады.  Әр түрлі көрнекі мазмұнды заттық арақатынастың ұқсастығы ойлаудың маңызды алғышартын құрайды; онсыз ойлаудың болуы мүмкін емес.

     Ал шындығында, бір көрнекі ахуалдан  басқасына, бір “феноменальды  өріске” өтуіне ойлау процесін  апарғысы келген Коффка бірінші  жағдайда пайда болған; міндетті шешуге әкелмейді: ол үшін алғашқы ахуалды соңғы ахуалға ауыстыру жеткіліксіз.

     Соңғы ахуал бірінші ахуалда  пайда болған міндетті шешу  үшін соңғы ахуалдың мазмұны  біріншісіне қатысты болуы қажет  және екеуінің мазмұны бір  затқа ғана қатысты болуы керек. Шешім Коффқа жоққа шығарған осы жағдайда ғана шешім ретінде ұғынылады. Коффқа айтқан бір көрнекі ахуалдан басқасына өту процесін алғашқы проблемалық ахуалдан келесісіне өту деп айтуға болады, ал жағдай дұрыс болғанда міндеттен кету және одан құтылу, алайда біз шешкен нәрсе деп түсінбеу керек.

     Субъектінің тікелей аталған  мазмұндағы сананың құрылымына  деген затқа және операцияға  деген екіжақты мағлұмат ойлау  актісінің негізгі алғы шарттарын жойып жібереді. Ойлау сонымен қатар түсніктер ассоциациялары сияқты феноменальды құрылымдарды өзгертуге де апарылмайды.

4. Психоанализ: Ойлау мотивтелген процесс ретінде. Адам мінез– құлқының мотивтері ең алғаш психоанализмен қойылып, зерттелді. З. Фрейд бойынша, негізгі мотивтер санасыз сипатта болады және әр түрлі көрініс табады: түс көру, сөзден жаңылу, ұмыту, аурулар симптомдары.

• Түстер–бұл ырықсыз жүзеге асатын, бейнелік ойлаудың түрі.

• Еркін ассоциациялар әдісі. Ырықсыз бейнелік ойлау, еркін ассоцициялар–санасыз мотивтердің көрініс табатын маңызды аумақтарының бірі.
• Сублимация–санасыз энергияны әлеуметтік құпталған тәсілдерге ауыстыруда іске асатын шығармашылық ойлау процесі.
• Мотивті саналау адамның өзіндік саналуын, ішкі ойлау типін қажет етеді.

     Аутистік ойлау тұжырымдамасы  Э. Блейлермен шығарылған. Аутизм адамның ішкі өмірінің басымдылығымен, сыртқы өмірден кетуімен байланысты. Әдетте түс көру, ырымшылдық, аңыздарға сену, шизофрениялық ойлау–аутистік ойлаудың көріністері. Бұларда ойлар аффективтік ұғымдарға бағынады.

     5. Ойлаудың когнитивтік психологиясы (У. Найсер). Бұл тұрғы танымдық процестерді жасанды моделбдеу негізінде белгілі бір міндеттерді шешу тәсілдерін табу мақсатымен қарастырған. Адам ақпаратты тасымалдау және өңдеу каналы, компьютерлік жүйелердің аналогы ретінде ұғынылады. Есептерді шешу механизмдері және оған қажетті жағдайлар (саналы елестер, әлеуметтік тәжірибе, тұлғаның мағыналық аумағы және т.б.) ерекше когнитивтік құрылымдар болып есептеледі. Танымдық ретіндегі адамның кез келген іс-әрекетін талдау тек жаңа, айрықша ғылыми нәтижелерге әкелумен қатар бұрыс тұжырымдарды да өмірге келтіреді. Осылайша, когнитивтік психология тұрғысынан ойлау адам білімдерін жүйелейтін, өңдейтін, құрылмдайтын, реттейтін танымдық процесс болып табылады. 

     Ойлау ой операцияларымен қоса, ой формаларынан да тұрады. Ойдың бастапқы формасы болып ұғым есептеледі. Ұғым дегеніміз–заттар мен құбдылыстар туралы ой. Ұғымда заттардың  жалпы және негізгі қасиеттері бейнеленеді. Ұғымдар жеке және жалпы болып бөлінеді. Бала мектепке келгесін ғылыми ұғымдарды меңгере бастайды, оның білім, дағдыларының  арта түсуі ғылым негіздерін меңгеруге қолайлы жағдай туғызады. Сондықтан ұғымдарды меңгеруге адамның білім ортасындағы түрлі ғылымдар негіздерін игеру әсер етеді. Соның барысында адамның қоршаған дүние заттарының ұғымдары жөнінде білімдері қалыптасады.

     Шындықтағы заттардың қарапайым  байланысы пікірлерден көрінеді. Пікір бұл бір зат туралы мақұлдау не оны жоққа шығаруда көрінетін ойлаудың формасы. Мысалы: “Астана–Қазақстанның астанасы” шындыққа сай пікір.

     Саналау мен түсіну ойлаудың  негізгі белгісі болып  табылады.

     Адамның ойлау әрекетінде шындықтағы  заттар мен құбылыстардын негізгі  қасиеттерін, ерекше белгілерін, мәнін түсіне білудің маңызы  зор. Біз айналамыздағы заттардың себеп–салдарлы байланыстарын, бір–біріне тәуелділігінің шығу тегі мен даму жолын түсіну арқылы ғана ажыратамыз. Түсіну шындықтағы заттар мен құбылыстармен танысудан, көріп– білуден басталады. Өйткені қандай да бір нәрсені ұғыну үшін оны эмпирикалық жолмен зерттеу қажет.

     Түсіну сөз арқылы берілетіндіктен түрліше формаларда тұжырымдалады. Түсіну қысқаша, жалпы, кең, детальды және т.б. болып келуі мүмкін.

     Түсінудің екі түрі бар. Біріншісі–тікелей  түсіну. Тікелей түсіну– жанама түрдегі ой операцияларын керек етпейтін, қабылдауға ұқсас процесс. Ал екінші түрі–жанама түсіну. Жанама түсіну–түрлі фазалардан тұратын, ой операцияларын қажет ететін, көмескі нәрсені айқын етіп бейнелеуде бірнеше ой қорытындыларын қажет ететін процесс.