Еңбекақыны ұйымдастыру нысандары

                                              Тарифтік еңбек ақы жүйесі

                                                        

      2-сурет Еңбек ақыны мемлекеттік реттеу тетігінің негізгі элементтері

 

        Тұтыну бюджетінің  төменгі мәні – бұл керекті  жұмыс күшін толықтыру үшін  және еңбекке жарамсыздардың  өмір сүруіне керекті игіліктер  мен қызметтің төменгі бағалануы.

        Осы көрсеткіш негізгі әлеуметтік  норматив пен стандарт болып  табылады. Бұл көрсеткіш ғылыми  түрде дәлелденген азық-түлікке  және басқа тауарларға керекті  мөлшерге сүйене отырып тағайындалады.

         Тұтыну бюджетінің төменгі мәнін  есептегенде 4 адамнан тұратын  (әкесі шешесі, екі баласы) орташа  отбасын есепке алады. 

    Тұтыну  бюджетінің төменгі мәнін есептегенде  тұтыну қоржынына байланысты  болу керек.

    Тұтыну  қоржыны екі түрлі :

1. Төменгі тұтыну қоржыны – адамның алғашқы қажетіне керекті өмір сүру қаражаттарының төменгі мәні.
2. Оңтайлы тұтыну қоржыны – бұл адамның әржақты қажеттілігін өтеуге керек заттарға байланысты.

   Төменгі  тұтыну қоржынының ақшалай бағасына  байланысты кедейлік шегі деген  ұғым қалыптасқан. Бұл төменгі  тұтыну қоржынынан төмен түспеу  керек деген шегі Қазақстан  мемлекетінде ең төменгі еңбек  ақы деген еңбек ақыны мемлекеттік  реттеудің негізгі элементі болып  саналады.

              Кәсіпорындар қазіргі жағдайда, өзінің ұйымдастырушылық – құқықтық формасына назар аудармастан, еңбекақының түрлерін, жүйесін және мөлшерін өзі анықтайды. Бірақ, жұмысшылардың жұмсаған еңбегі мен олардың санаттылық біліктілігін толық есепке алатындай нарықтық механизмдер әлі құрылған жоқ. Сондықтан, мемлекет еңбекақының ең төменгі мөлшерін заңды түрде белгілеу арқылы, кәсіпорынның еңбекақыға бағытталған қаражаттарын салық салу арқылы реттеп, аудандық коэффициенттер мен пайыздарды  (солтүстіктік қосылымдар) бекіту арқылы, мемлекеттік кепілді еңбекақыны бекітеді. Еңбекақы мөлшерін анықтаушы элементтердің бірі  - өмір сүру минимумы болып табылады. Ол адамның денсаулығын сақтауға және өмір сүруін қамтамасыз ететін материалдық игіліктер мен көрсетілетін қызметтердің минималдық құрамы мен құрылымын көрсететін көрсеткіш. Адресті бағытталған әлеуметтік саясатты жүргізудің базасы ретінде, еңбек ақының ең төменгі  мөлшерін белгілеуге, жасына қарай зейнетақы мөлшерін белгілеуге, жұмыссыздарға төленетін төлемақы мөлшері мен білімгерлердің шәкіртақысы мөлшерін белгілеуге қолданылады. Еңбекақының ең төменгі  мөлшері бір айда қарапайым жұмысшыға (мамандығы жоқ) ақшалай төленетін еңбекақы, ол қарапайым жұмысты қалыпты еңбек жағдайында орындалады. Еңбек ақының ең төменгі  мөлшері өмір сүру бағаларымен және мемлекеттің экономикалық мүмкіндігімен анықталады.

         Қазақстанда еңбек кодексі бойынша төменгі еңбек ақы бұл мемлекеттік кепілділік төлемақы. Еңбек ақының төменгі мәні төменгі тұтыну бюджетіне сүйене отырып үкімет орындарымен бекітіледі. Еңбек ақының төменгі мәнінің экономикалық сыры жұмыскердің жұмыс істеу мүмкіндігін, жұмыс күшін толықтыруға жағдай жасау.

     Төменгі еңбек ақының негізгі  міндеті:

1. Жұмыс күшін толықтыру;
2. Жұмыскерлерді әлеуметтік қорғау.

    Нарық экономикасы қалыптасқан  елдерде төменгі еңбек ақыны  қалыптастырудың әлеуметтік-экономикалық  маңызы зор, өйткені келесі  факторларға әсер етеді: 

- кедейшілік  деңгейіне;

- олардың  сатып алу мүмкіндіктерінің өсуіне;

- шаруашылық  субъектілердің бәсекелік жағдайының  теңесуіне

       Қазақстанда нақтылы еңбек ақының тұрақты төмендеуінен, еңбек ақы мен тұтынушы бюджетінің қатынасы нашарлауынан төменгі еңбек ақының жұмыс күшін толықтыру және әлеуметтік қорғау функциялары түгелдей жойылған. Бұл жағдай жұмыс күшінің арзандауына, жұмыскерді материалдық қорғауды төмендетіп жасырын жұмыс орындарының пайда болуын, кедейшілікті көбейтті. Төменгі еңбек ақы деңгейі  Қазақстан Республикасының үкімет орындарының тұрақты бақылауында.

      Ең төменгі еңбек ақы мөлшерін  белгілеуде әртүрлі жағдайлар  есепке алынады. Әсіресе, елдің  экономикалық жағдайы басты назарға  ұсталады. Басқа да дамыған елдерде  де осы принцип қолданылады.

     1996 жылға дейін ең төменгі еңбек  ақы (ЕТЕА) мөлшері 300 теңгені ғана  құраған. ЕТЕА термині отбасылық  жәрдемақы, өтемақы, салықтар, алымдар,  айыптар және басқа төлемдерді  есептеу үшін қолданылады. 

     1996 жылдан бастап жаңа коэффициент  – айлық есептік көрсеткіш  (АЕК) белгілеуде қолданылады.  Нақты ең төменгі жалақыға  тарифтік ставканың бірінші разрядының біртұтас тарифтік торымен шек қойылмайды. Оның көлемі 1997 жылы қаңтарынан – 2030 тг, 1998 жылы – 2360 тг сәйкесінше.

    2011 жылғы 1 қаңтардан бастап:   
1)жалақының ең төменгi мөлшерi – 15999 теңге;  .....................................  
2) мемлекеттiк базалық зейнетақы төлемiнiң мөлшерi – 8000 теңге; ................ 
3) зейнетақының ең төменгi мөлшерi – 16047 теңге; ........................ 
4) ҚР заңнамасына сәйкес жәрдемақыларды және өзге де әлеуметтiк төлемдердi есептеу үшiн, сондай-ақ айыппұл санкцияларын, салықтар мен басқа да төлемдердi қолдану үшiн айлық есептiк көрсеткiш – 1512 теңге;  
5) базалық әлеуметтiк төлемдердiң мөлшерiн есептеу үшiн ең төменгi күнкөрiс деңгейiнiң шамасы 15 999 теңге болып белгiленген       .                     Қазақстан Республикасының "2012-2014 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы" Заңының 9 бабына сәйкес 
2012 жылғы 1 қаңтардан бастап:     ..............................................          
1) жалақының ең төменгi мөлшерi – 17439 теңге; ....................................... 
2) мемлекеттiк базалық зейнетақы төлемiнiң мөлшерi – 8720 теңге; .............. 
3) зейнетақының ең төменгi мөлшерi – 17491 теңге;..........................  
4) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жәрдемақыларды және өзге де әлеуметтiк төлемдердi есептеу үшiн, сондай-ақ айыппұл санкцияларын, салықтар мен басқа да төлемдердi қолдану үшiн айлық есептiк көрсеткiш – 1618 теңге; ............................................................ 
5) базалық әлеуметтiк төлемдердiң мөлшерiн есептеу үшiн ең төменгi күнкөрiс деңгейiнiң шамасы 17 439 теңге болып белгiленсiн делінген.               Еңбек ақыны саралау тетігінде тарифтік жүйе орта орын алады.

    - тарифтік мөлшер мен айлық  жалақы мемлекеттің төменгі еңбек  ақы деңгейіне кепілдігі болып  табылады;

    - кәсіпорын иелері мөлшерлеменің,  айлықтың және табыстың басқа  да құрамдары өз еркімен тек  аз мөлшерден төмен емес тағайындауларына  болады.

    Бірыңғай  тарифтік топ – бұл біліктілік  разрядтармен тарифтік коэффиценттердің  жиынтығы. Бұл елдегі бірыңғай  еңбек ақы саясатындағы мемлекет  қолындағы басты құрал.

    Еңбекшілер табысын  кепілденген деңгейін қорғауды  жүзеге асыратын бірыңғай тарифтік  тор еңбек ақы төлеу реформасының  негізі болып табылады. Осының  нәтижесінде, оның базалық бөлігі  болып, халық шаруашылығының саласындағы  әрбір жұмысшыға кепілденген  ең төменгі еңбек ақы табылады. Еңбек ақының екінші бөлігі  ұйымдарда, кәсіпорындарда және  салаларда балдық жүйемен бағаланатын,  разрядқа, біліктілік топқа, атаққа  және дәрежеге байланысты, жұмысшылардың  еңбек стаждарына, біліктіліктеріне, қабілеттіліктеріне және қолда бар ақшалардың мөлшеріне байланысты төленеді.

     Қазақстан  Республикасының бюджеттік салаларындағы  қызметкерлердің еңбек ақыларына  арналған тарифтік тор қызметкерлердің  дәрежесін, міндетін, разрядтар санын  (21) және разрядтарға қатысты тарифтік  коэффициенттерін көрсете отырып, әр түрлі топтардағы қызметкерлердің   еңбек ақысындағы ара-қатынастардың  мәтінін көрсетеді.

      Қазақстанда экономикалық реформа жүргізу кезінде, кәсіпорындарға еңбек ақы төлемдерін өздері еркін реттеген. Мемлекеттің бюджет саласындағы қызметкерлерге еңбек ақы төлеу бойынша бірыңғай тарифтік тор көрсетілген. Еңбек ақы күрделі еңбекті жақсы ынталандыру үшін, кәсіпорындарда жауапкершіліктің деңгейі, орындалатын жұмыстың күрделілігі, қызметкердің біліктілігі және еңбек ақының деңгейі арасындағы тікелей байланыстарды орнатқан.

     Еңбектің деңгейі мен оның  төлемі арасындағы бірлікті сақтау  үшін біріңғай тарифтік топ  арқылы еңбек ақының негізгі  бөлігін саралау мен реттеу  жүргізіледі. Бұл жұмыс әртүрлі  экономика саласынан және келесі  факторларға байланысты:

- бір кәсіптің шегіндегі еңбектің  қиындығы;                                                          - жұмыскердің, техника қызметкерлерінің, әкімшілік шаруашылықтың бөлім басшылырының еңбектерінің мазмұны мен ерекшеліктері;                                              - жұмыстың жалпы шарты; шығарылатын өнімнің қиындығы, әлеуметтік тұрмыс жағдайы, жұмыс пен демалыс режимі.

       Сонымен Қазақстанның қазіргі жағдайында, еңбек ақыны реттеудің және жоспарлаудың сұрақтарын шешуде мына есептерге көңіл аударылуы қажет:

- кәсіпорынның нарықтық  қызметінің және оның пайдалылығының нәтижесі;

- кәсіпорынның кадрлық саясатының есебі;

- мамандыққа байланысты қызметкерлердің арасындағы, аймақта арасындағы жұмыссыздықтың деңгейі;

- кәсіподақтардың бәсекелестердің және мемлекеттердің әсерлері;

- байланыс саласындағы кәсіпорындардың саясаттары және т.б.

                

 

 

 

 

 

 

                                                 ҚОРЫТЫНДЫ

 

      Қазіргі уақытта еңбек ақының маңызы зор екені белгілі. Республикада тұратын халықтың көпшілігі үшін жалақы кірістің негізгі бөлігі болып табылады. Сондықтан оны көтеру адамдардын қалыпты тұрмыс деңгейін қамтамасыз ету үшін аса маңызды. Нарыктық экономикаға бағдарландырылған жалақыны мемлекеттік нормалаудың жаңа жүйесі еңбек ресурстарын тиімді пайдалану мақсатында және қызметкерлердің еңбек белсенділігін арттыру мен материалдық ынталандырудың механизмін әзірлеудің бастапқы базасы болып табылады.

        Бұл курстық жұмыста Қазақстандағы өнеркәсіптік кәсіпорындардың қазіргі еңбек ақының жағдайы, осы салада болатын проблемалар, еңбек ақының ең төменгі деңгейі, еңбекті нормалау жүйесінің мәні, мазмұны толық ашып көрсетілді. Сонымен бірге еңбек ақының жалпы анықтамасына, оның жүйесіне, түрлеріне, нысандарына, құрылымына тоқталғанмын. Сонымен қатар еңбек ақының шетелдік тәжірибесін талқылай отырып, оның Қазақстандағы еңбек ақының жүйесімен салыстырулар келтірілген болатын.

        Осы зерттеулер нәтижесінде:

1. қолданылып жүрген тиімділігі төмен, ескірген еңбек ақының моделін жаңа тиімділігі жоғары моделімен алмастыру керектігін шешім жасалынды.

2. рыноктық қатынастарға өтумен принципиалды жаңа  еңбек ақыны ұйымдастыру талап етіледі. Қазіргі уақытта бұл нақты қажеттілік және ол ескірген, тиімділігі төмен еңбек ақы моделін жаңа бір моделге ауыстыру керек, себебі ол жұмысшылардың потенциалын ашуға және экономиканың дамуына кедергі жасайды.

3. дәстүрлі принциптерге негізделген еңбек ақыны ұйымдастыру, яғни  оның тарифтік ақылары, айлықтары, сыйақының түрлері, үстемелер мен қосымшалар ғылыми-техникалық прогреске жатпайды, яғни  өнімнің сапасының жоғарлауына және несурстарды экономдауға.

4. барлық сыйақы түрлері, үстемелер мен қосымшалар өздерінің стимулдық рөлдерін жоғалтты және тарифтік ақыларға, қызметтік айлықтарға механикалық  прибавкаларға айналды. Сөйтіп, олар еңбектің нәтижесіне байланысты емес. Бұдан басқа ол еңбек ақыны ұйымдастыру жүйесіне кедергі келтіреді  және оны түсінуге қиындық туғызады.

5. «Полимер-Металл» ЖШС-нің мысалында еңбек ақыны ұйымдастыру жүйесіне талдау жасалынды. 

6. «Полимер-Металл» ЖШС-нің жұмысшыларына еңбекақы төлеу және жұмыс уақытын есепке алу нұсқауларына сәйкес жүргізіледі.

          Кәсіпорынның шаруашылық байланыстары оның өндіріс тиімділігіне үлкен әсер етеді және де ерекше рольді берілген кәсіпорында материалдармен, шикізаттармен, энергиямен, іріктеуші бұйымдармен, аспаптармен, құралдармен, құрылғылармен, әртүрлі қызметтермен, яғни өндірісті жүзеге асыруға қажетті барлық заттармен қамтамасыз ету бойынша байланыстар орнайды.

     Шығарылған өнімнің  жоғарғы сапасын сақтап қалу  үшін жеткізілетін материалдар  мен іріктеуші бұйымдардың сапасын  тұрақты түрде бақылап отыру  керек.

     ЖШС “ПолимерМеталл- Т”-да нарықтық экономика жағдайында қызмет етіп тұр және ары қарай дамуға барлық алғышарттары бар деп сеніммен айтуға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                           ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

                                                    

1.  Қазақстан -2030. Барлық қазақстандықтардың жағдайын жақсарту.-Алматы: Қазақстан , 1997.

2. ҚР Еңбек кодексі   15.05.07
3. Ж.Ш. Кенжалина “Оплата труда на промышленных предприятиях” учебное пособие, Алматы 2002г.
4. Конвенция 95. Еңбек ақыны қорғау конвециясы; Труд в Казахстане 2000.№6
5. Г.Ө. Жолдаспаева  “Кәсіпорын экономикасы” оқу құралы, Алматы 2002
6. Қазақстан Республикасында жалақыны көтеру. Сатаев Т// Саясат 2006
7. Оплата труда: заработная плата, гарантии и компенсационные выплаты работникам /Досье бухгалтера/ №1 (25), январь-февраль 2003г.
8. Жастар еңбек нарығында. Хамбар Б. //Саясат 2005 №9
9. Инструкция о порядке исчисления средней заработной платы работников //Кадры Труд Управление в организациях, 2006 №10
10. Общие вопросы законодательства в сфере оплаты труда /С.Берешев// Труд в Казахстане: проблемы, факты, комментарии, 2006 №7
11. А.Қ. Мейірбеков,Қ.Ә. Әлімбетов “Кәсіпорын экономикасы” оқу құралы, Алматы 2003
12. Заработная плата: формы и системы оплаты труда /Васильева Л// Бухгалтер и налоги, 2004 №7
13. Б.К.Сәлімбаева, Д.Т. Досхожаев “Еңбекті мөлшерлеу” оқу құралы, Алматы 2001
14. К.Ш. Дүйсенбаев, Э.Т. Төлегенов, Ж.Г. Жұмағалиева “Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау” оқу құралы, Алматы 2001
15. Системы оплаты труда государственных служащих в Казахстане /Капаров// Кадры Труд Управление в организациях, 2006 №10
16. Условия труда /Труд – Зарплата – Пенсия в Казахстане/ №21(25) 2005г./
17. Отчетные данные ТОО “ПолимерМеталл -Т” за 2010-2011г.г
18. .Кривогузова Н.А. «Экономикалық талдау» - Қарағанды, 2004
19. Кеулімжаев Қ.К., Әжімбаева Н.З., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә.  «Қаржылық есеп» - Алматы, «Экономика», 2005ж.
20. www. Kase kz
21. www. Rambler ru
22. www. Google kz