Еңбекақыны ұйымдастыру нысандары

     Табыстылықтың келесі көрсеткіші – операциялық қызметтен алынған (түскен) табыс. Ол сальдоланған қаржылық нәтижені білдіреді және жалпы табыс пен кезең шығындары арасындағы айырма ретінде мына формула бойынша анықталады:

                            Д^н = Д^ж – Р^к                                                                (7)

Мұндағы, Д^н – негізгі қызметтен түскен табыс;

                  Д^ж – жалпы табыс;

                  Р^к – кезең шығындары.

     Жалпы табыс көлемі  қаншалықты көп және өткізілген  өнімнің өндірістік өзіндік құнына  кірмейтін тұрақты шығындары  білдіретін кезең шығындары қаншалықты  аз болса, негізгі қызметтен  алынатын табыс соншалықты жоғары болады. 2010 жылы негізгі қызметтен алынатын табыс –19325 мың теңгені құрады, 2011 жылы бұл көрсеткіш 66332,4 мың теңгені құрады. Осыдан қарап негізгі қызметтен түскен табыс 85657,4 артқаны байқалады.

     Операциялық  емес қызметтен түскен табыс 2010 жылы –2385,6 мың теңге болды, 2011 жылы ол көрсеткіш 14530,4 мың теңгені құрап, ауытқу шамасы 16916,0 мың теңгеге төмендеп, -6,1% құрайды.

     Салық салғанға дейінгі табыс 2011 жылды 2010 жылмен салыстырғанда 102573,4 мың теңгеге төмендеп, -3,72% құрайды. Оның себебі тауардың өзіндік құнының өсуі, жалпы табыстың төмендеуі болуы мүмкін.

     Сегізінші көрсеткіш таза табыс 2011 жылмен 2010 жылды салыстырғанда 71801,4 мың теңгеге төмендеп, -3,72% құрайды. Оның себебі тауардың өзіндік құнының өсуімен және жалпы табыстың төмендеуі және салық салғанға дейінгі табыстың төмендеуі әсер етуі мүмкін.

     Тоғызыншы көрсеткіш  бір теңгеден түскен табыс  кестеде көрсетілгендей 80,7% құрап  тұр.

     Рентабельділік – кәсіпорын табысының қалыптасуын сипаттайтын басты көрсеткіштің бірі болып табылады. Сондықтан да олар қаржылық жағдайына баға беруде және салыстырмалы анализ жасауда міндетті түрде есептеледі. Кәсіпорынға анализ жасау барасында рентабельділік көрсеткіштері инвестициялық саясаттың және баға қалыптасудың инструменті ретінде қолданылады.

       Кестеде қарастырылып отырған кәсіпорынның өнім рентабельділігі 2011 жылмен 2010 жылды салыстыра отырып 18,3%-ға  артқанын байқауға болады.

     Сату рентабельділігі  таза табыстың өнімнің өткізілген  көлеміне қатынасы арқылы және 100 пайызға көбейту арқылы анықталады. 2011 жылмен 2010 жылды салыстырғанда 17,5%  артқанын байқадық.

     Жұмыскерлер саны 2010 жылы 15 адам болды, ал 2011жылы 34 адамға жетті. Сонымен жұмыскерлердің саны 19 адамға көбейгенін, яғни 226,6%-ды құрады. Оның себебі өткізілген өнімнен түскен табыстың өсуі.

     Жұмысшылар саны 2010 жылы 27 адам болса, 2011 жылы 40 жұмысшы кәсіпорында жұмыс істеді. Ауытқу көлемін есептей келе 13 адамға көбейгенін және пайыз мөлшері 148,1 құраған.

     Бір жұмыскердің еңбек өнімділігі 2011 жылмен 2010 жылды салыстырғанда 1718,3 мың теңгеге өсіп, 112,0% құрады. Сол сияқты 1 жұмысшының еңбек өнімділігі де 5681,0 мың теңгеге өсіп және 171,3%-ды

 құраған. Оның себебі еңбек  ақының өсуі болуы мүмкін.

     Келесі көрсеткіш  жалпы жұмыскерлердің еңбек ақы қоры 2011 жылмен 2010 жылды салыстырғанда 13547,3 мың теңгеге өсіп, 344,4% құрайды. Ал жұмысшылардың еңбек ақы қоры 8331,7 мың теңгеге өсіп және ол 178,0% құрады. Ол өткізілген өнімнен түскен табыстың өсуімен және еңбек өнімділігінің өсуімен байланысты болуы мүмкін.

     Бір жұмыскердің орташа айлық еңбек ақысы 2011 жылмен 2010 жылды салыстырғанда 16,0 мың теңгеге өсті және ол 152,0%-ды құрады.

     Бір жұмысшының орташа  айлық еңбек ақысын екі жылмен  салыстыра отырып ауытқу мөлшерін  есептесек ол 6,6 мың теңгеге өсіп, 120,0%-ды құрады.

 

     2.2  “ПолимерМеталл- Т” ЖШС-ң еңбек ақы ұйымдастырудың қазіргі нысандары

  

      Қазақстанның жекелеген облыс тұрғындарының күн көріс деңгейі әртүрлі. Сонымен қатар жалақы деңгейін көтеру мен оның даму жолын қарастыру мақсатында Қапшағай қаласында орналасқан серіктестіктің еңбек ақы төлеуді ұйымдастыруы мен басқаруына назар аудару керек.

     Осыған байланысты  еңбек ақыға жұмсалған талдау  негізіндегі қаражат үлкен мағынаға  ие. Осының негізінде жалақыны (еңбек  ақы) жұмсау қорына жүйелік  тексерістерді іске асыру жөн,  өнімнің еңбек сиымдылығын төмендету  мен өнімділікті өсіру арқасында  қаражаттарды үнемдеу мүмкіндіктерін  туғызу. Жалақыны төлеу қоры қолданыстағы  ҚР статистика агенттігінің нұсқауына  кіретін кәсіпорынның ұсталымдарын, еңбек ақыны ғана талдамай, сонымен  қатар әлеуметтік қорғау мен  таза табысқа төленетін төлемдер  және кәсіпорынның қолданысында  қалатын. 

     ЖШС “ПолимерМеталл- Т” да коллективтік келісім  шарт бар екендігін айта кету  керек, онда кәсіпорында еңбекті  және жалақыны ұйымдастыру бойынша  негізгі ережелер, сонымен қатар  кәсіпорынның қызметкерлері мен  жұмыс берушінің барлық құқықтары  мен міндеттері айтылады. Бұл  ЖШС “ПолимерМеталл- Т” да еңбек  ақы төлеуді ұйымдастыру облысындағы  оң момент болып табылады, себебі  коллективтік келісім шарт жұмыс  берушілер мен жалданған қызметкерлер  арасындағы қатынасты реттеуші  болып табылады.

     Келесі кестеде тұтынуға  жіберілген қаражаттарды жұмсау  мәліметтері көрсетілген. 

     ЖШС “ПолимерМеталл-Т”  да тұтыныста қолданылған қорлардың  құрамында ерекше салмақты, жалақыны  төлеу қоры алады, өнімнің өзіндік  құнын қоса алғанда, талдау  жүргізілген жалақыны төлеу қорына  кірісе отырып, біріншіден, абсолюттік  және салыстырмалы ауытқудың  жоспардан нақты қаншалықты үлкендігін  есептеу керек.

    Абсолюттік ауытқу (ЕТҚабс) нақты (ЕТҚнақ) еңбек ақыға кеткен  қорларды салыстыру негізінде  жоспарлы (ЕТҚжос) жалақыны төлеу  және толық кәсіпорын негізінде  анықталады, өнімділік бөлімшелері  мен қызметкерлер дәрежесіде:

          ΔЕТҚабс= ЕТҚн – ЕТҚжос = 42110–41100=+1010 мың теңге

    Бірақ ескеретін жайт, абсолюттік ауытқу еңбек ақы қорын қолдануды мүлдем сипаттамайды, өйткені бұл көрсеткіш өнімді өндіру жоспарды орындау дәрежесі бойынша анықталмайды.

     Салыстырмалы ауытқу  бұл нақты аударылған жалпы  еңбек ақы мен жоспарлы қордың  арасындағы айырмашылық, өнімді  өндіруге байланысты жоспарды  орындауға түзетілген. Өнімді өндіру  бойынша жоспарды орындау пайызы 100,7% (46830/46500) Бірақ ескеретін жайт, еңбек ақыны төлеу қорының  ауыспалы бөлігі ғана түзетіледі  және өнімді өндіру көлеміне  қарама-қарсы өзгеруіне байланысты. Бұған кіретіндер, келісімді жұмысшылардың  төлемдері, жұмысшылардың сыйақылары  және басқару персоналының өнімділік  көрсеткіштеріне және демалыс  соммасы, ауыспалы жалақыға сай  деңгейде.

  4-кесте 2011ж. “ПолимерМеталл- Т” ЖШС-те еңбек ақы қорын талдау

	Сомма, мың теңге
Төлем түрі	жоспар	нақты	ауытқу
1. еңбек ақыны төлеу қоры 1.1 тарифтік  ставка және оклад 1.2 іс-сапарлық  шығындар 1.3 түнгі  жұмыстар үшін  қосымша төлемдер, қосымша сағаттар, мейрам күндері 1.3 өндірістік  жетістіктер үшін төлемдер 1.4 шеберлігі  үшін қосымша төлемдер 1.5 күнделікті  және қосымша демалыс төлемдері 1.6 жеткіншектердің  жеңілдік сағат төлемдері, баларын  тамақтандыратын аналарға үзіліс  1.7 орта  деңгейге қосымша төлемдер 1.8 тоқталым (простой) төлемдері 1.9 еңбекті  біріктіру төлемдері	41100 26450 2605 4650     5690 740   965 -     - - -	42110 26303 3169 4896     5957 752   1033 -     - - -	+1010 -147 +564 +246     +267 +12   +68 -     - - -
2. таза табыс төлемдері 2.1 материалдық  көмек 2.2 емделуге  төленетін төлемдер 2.3 подотчетные  суммы 2.4 қызметкерлерге  берілген несие көлемі 2.5 мемлекеттік  міндеттемелерді орынданы үшін  ақы 2.6 окладтың  көтерілгеніне байланысты төлемдер 2.7 компенсация	10200 195 350 8579 965 40   16   55	11127 218 391 9265 137 41   18   57	+927 +23 +41 +686 +172 +1   +2   +2
3. әлеуметтік мінездегі төлемдер 3.1 бала  тәрбиелейтін жан ұяларға жәрдемақы 3.2 кәсіподақтық  жолдамаға ақы 3.3 оқуға  барғандағы демалысына көмектер	325 120   150 55	345 135   175 35	+20 +15   +25 -20
Тұтынуға жұмсалған қаражат  қорытындысы	51625	53582	+1957
Барлық соммадағы үлесі, % Еңбек ақы төлеу қоры Таза  табыстан төлем әлеуметтік  сақтау қорынан төлемдер	79,6 19,7 0,7	78,6 20,8 0,6	-1 +11 -0,1
Кесте  ЖШС “ПолимерМеталл- Т” көрсеткіштері негізінде құралған

 

      Өнім көлемінің  өсуі немесе төмендеуі кезінде  күнделікті жалақы деңгейі өзгермейді (тарифтік ставка бойынша жұмысшылардың  еңбек ақысы, қызметкерлердің  окладтық ақысы, қосымша төлемдердің  барлық түрі, негізгі өндіріске  қатыспайтын қызметкерлердің еңбек  ақылары және демалыс суммалары). Осы көрсеткіштер 5-кестеде көрсетілген.

     5-кесте. ЖШС “ПолимерМеталл- Т”да еңбек ақы қоры жүйесін есептеу бойынша еркін көрсеткіштер 2011жылғы мәліметтермен.

Төлем түрі	Жалақы соммасы, мың теңге
	жоспар	нақты	ауытқу
1. жұмысшылардың еңбек ақысының  ауыспалы бөлімі 1.1 тарифтік  ставка бойынша күнделікті еңбек  ақы төлемдері 1.2 өндірістік  нәтижеге сыйақы	32140   26450   5690	32260   26303   5957	+120   -147   +267
2. Жұмысшылардың күнделікті еңбек  ақы төлемдері 2.1 қосымша  төлемдер 2.2 шеберлігі  үшін қосымша төлемдер 2.3 компенсация 2.4 кәсіпорын  себебінен тұрып қалулар	5785   4650 740 395 -	6080   4896 752 432 400	+295   +246 +12 +37 +300
3. жұмысшылардың барлық демалыссыз  еңбек ақылары	37925	38340	+415
4. жұмысшылар демалысының төлемдері 4.1 ауыспалы  бірінші бөлімге қатыстылар 4.2 күнделікті  бөлімге қатыстылар	965 570 395	1033 601 432	+68 +31 +37
5. қызметкерлердің еңбек ақылары	18850	19090	+240
6. жалақы төлеудің ортақ қоры Соның ішінде: Ауыспалы  бөлім Күнделікті  бөлім	41100   30010 11090	42110   30800 11310	+1010   +790 +220
5-кестенің жалғасы
7. жалақы қорында ортақ салмақ, %: ауыспалы бөлімде күнделікті бөлімде	73,0 27,0	73,1 26,9	+0,1 -0,1
Кесте ЖШС “ПолимерМеталл- Т”нің қорытынды көрсеткіштері негізінде құралған

 

      Осы кестенің көрсеткіштері  негізінде жалақы қоры мен  өнім өндіруді жоспар бойынша  ауыспалы ауытқуды анықтау:

        ΔЕТҚауыс=ЕТҚн – ЕТҚөзг=

        =ЕТҚн - (ЕТҚжос.ауыс*Кжор+ЕТҚжос.тұр),

      ΔЕТҚауыс=42110-(30010*1,026+11090)=+230 мың теңге,

      Мұндағы, ΔЕТҚауыс  – еңбек ақы қоры бойынша  ауыспалы ауытқу;

                        ЕТҚн – нақты еңбек ақы қоры;

                        ЕТҚөзг – жоспарлы жалақы қоры, өнімді өндіру бойынша түзетілген  коэффициент;

                        ЕТҚжос.ауыс және ЕТҚжос.тұр –  жоспарлы еңбек ақының тұрақты  және ауыспалы түрі;

                        Кжор - өнім шығару бойынша жоспарды  орындау коэффициенті.

      Еңбек ақы қоры  бойынша абсолюттік ауытқуды  есептеген кезде қолданып көру коэффициентін  (Кқк)пайдаланып көруге болады, жалпы қордағы ауыспалы жалақының салмақ дәрежесін көрсетеді. Шығарылған өнімнің жоспарды орындаудан асыруына байланысты жоспарлы еңбек ақы қорын қанша үлес пайызға көтеру керек екендігін көрсетеді (ΔӨШ%).

                   ЕТҚауыс= ЕТҚн – ЕТҚөзг=

 ΔЕТҚн – ЕТҚжос*(100+ΔӨШ%*Кқк)/100=

                   =42110 – (41100*(100%+2,6%*0,73)/100)=230 мың теңге

     Осыдан қарап, ЖШС  “ПолимерМеталл- Т” да еңбек  ақы қорын қолдануда салыстырмалы  үнемділіктің 230 мың теңге көлемінде  екендігін көрсетеді.

     Еңбек ақы қорының  ауыспалы және абсолютті факторларына  талдау жүргізу керек.

     Еңбек ақы қорының  ауыспалы бөлімі өнімнің өндірілуіне  байланысты (VBΠ), онңы құрылымы (YDi), салмақтық  еңбек сиымдылық (YTEi) және орташа  сағаттық еңбек ақы деңгейі  (OTi). Ол келесі сызбада көрсетілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

    1-сурет ауыспалы еңбек ақы қорының факторлы жүйелік сызбасы

 

     Еңбек ақы қорының  ауыспалы және абсолютті ауытқуына  келесі факторлардың әсерін анықтау  үшін келесілерді қолданамыз, жылдық  қорытынды көрсеткіштер және  берілгендерді формуламен есептелген:

  6-кесте. «ПолимерМеталл-Т» ЖШС еңбекақы қоры

Соммасы, мың теңге
Еңбек ақы қоры:
Жоспар бойынша Σ(VBПiжос*ОТiжос)
Жоспар бойынша, жоспар негізінде  өнім өндірудің нақты көлемі бойынша есептеу (ЕТҚжос*Кқк)=(30010*100,7%/100)	+30220,1
Жоспар, өнім өндірудің нақты көлеміне және  нақты құрылымына есептелген Σ(VВПia*УЗПiжос)
Нақты салмақтық еңбек сиымдылығында және  еңбек ақының жоспарлы деңгейінде Σ(VВПiф*УTEiф*ОТiф)
Нақты Σ(VBПiф*УТЕia*OTiф)
Жоспардан ауытқу:
Абсолюттік (30800-30010)	+790
ауыспалы
Кесте ЖШС “ПолимерМеталл- Т”нің қорытынды көрсеткіштері негізінде құралған