[18]

     Кесте мәліметтерінен  активтердің нақты  құнын  көрсететін  баланс валютасының  есепті айда   01.01.2010 жылда 24 334 491мың теңгеге көбейген немесе 11%-ға артқандығын көруге болады. Бұл корпорацияның әрі қарай дамуын  көрсететіндіктен, оның жұмысының оң нәтижесін  сипаттайды.

     Алайда, корпорацияның  активтерін талдау барысында  активтердің қлай  таратылғангын  да көріп отырмыз. Сондай-ақ  кәсіпорынның  өндірістік потенциалы мен оның негізгі  құралдар  жағдайы және кәсіпорын  мүлкінің  мобильділігін анықтауға болады. Кестедегі  мәлімет бойынша  корпорацияның өндірістік потенциалы  жыл басында 95 919 334 мың теңгені, ал жыл соңында 99 193 930 мың теңгені құрады. Бұл әдістеме бойынша өндірістік потенциал 3 274 596 мың теңгеге артқан. Бірақ, бұл өзгеріс жыл соңында кәсіпорын активінің құрамындағы   кәсіпорын өндірістік потенциалын 45%-дан       42%-ға дейін   төмендетті

     «Шаруашылық  тәжірибесінің  мәліметтері негізінде  ғалымдар өндірістік мақсаттағы  мүлік  коэффициентінің  келесі шегі, яғни К_п ≥0,5 қалыпты болып есептеледі»-деп айтады.

     Көрсеткіштердің мәні  ең төменгі (қатерлі) мәннен аз болған жағдайда,  кәсіпорынның есепті кезеңдегің қызметіің қаржылық нәтижелері  активтерлді  меншікті қражат есебінен  толықтыруға мүмкіндік  бермейтін болса, өндірістік маұсаттағы  мүлікті арттыру үшін  ұзақ мерзімді қарыз қаражаттарын тартқан жөн. Қазақмыс корпорациясы сұранымға ие тауар өндіргендіктен  мүліктердің орнын толтыру жоспары қалыпты болып келеді. Себебі қаржының біраз бөлігі 14 263 920 мың теңге аяқталмаған күрделі құрылысқа салынған.

  Кәсіпорынның  өндірістік потенциалын  анықтаудың  екінші әдістемесі бойынша жоғарыдағыларға қоса  активтер құрамындағы  аяқталмаған  күрделі қаржылық салымдардың(құрылыс) құны қосылып есептеледі. Бұл әдістеме корпорация да болып жатқан  даму процесін  әлдеқайда дәл сипаттайды.

     Жыл басында корпорация өндірістік потенециал құны  107 996 920 мың теңге, ал қаңтар айында 113 457 850 мың теңгені құрайды, яғни 5 460 930 мың теңгеге немесе 5%-ға өскен. «Қазақмыс» корпорациясының мүліктік жағдайын және өндірістік потенциалын келесі кестеден анық көріп бағалаға болады. 

     Осы көрсеткіштен кейін баланс валютасындағы  ағымдағы активтер үлесін анықтау өте  маңызды.

     Қарастырып  отырған мысалымыз бойынша «Қазақмыс корпорациясы» АҚ-ның ағымдағы активтер құнының барлық мүлкінің құнына қатынасымен анықталды. Оның жыл басы мен қаңтар айындағы  мәні:

   К_{ағ.актив01.01.09}=(123 615 912 000теңге/211 492 199 000теңге) * 100%=58%   

    К_{ағ.актив01.01.10}=(143 235 024 000теңге/435 826 690 000теңге) * 100%=80%     

     Демек, корпорацияның үздіксіз жұмысты  қамту және кредиторлармен есеп айыру  мүмкіндігі бар деген сөз. Бұл  кәсіпорнның қаржылық тұрақтылығын сипаттайды. Яғни мүлік әлдеқайда  мобильді болған, бұл оның айналымдылығының жылдамдығын және оны пайдалану тиімділігінің өскендігін көрсетіп отыр.

     Корпорацияның активтерін пайдаланудың тиімділігін  сипаттайтын келесі көрсеткіші ретінде  – олардың мобильді және иммобильді қаражаттар қатынасының коэффициенті.

     «Қазақмыс корпорациясы» АҚ-ның қаржылық жағдайын талдауда бұл көрсеткіш деңгейі 01.01.2007 мен 01.01.2008 айындағы  мәні:

          01.01.2009  К_мобил= (123 615 912 мың / 87 876 287 мың) * 100 = 1,4%

  ал,   01.01.2010  К_мобил= (243 235 024 мың / 102 591 666 мың) * 100 = 2,34%

     Мұнда, есепті айда бұл коэффициенттің деңгейі  мобильді қаражаттардың өсу қарқынының иммобильді қаражаттарды өсу қарқынынан артуының нәтижесінде өсіп отыр.

     Өндірістік  «Қазақмыс корпарациясы» АҚ-ында онда бұл көрсеткіш берілген денгейі- 0,5 тен төмен болмауы керек. Ал, бізде жыл соңында 1,54-ке дейін барды. Корпорациясы міндеттемелердің барлығына өзінің ағымдағы активтері арқылы өтей алады. Бұл корпациясының  қаржылық тұрақтылығын  төмен дәрежеде сипаттап тұрғаны белгілі.

      Қаржылық  тұрақтылығының корпарациясының негізі бола алатын келесі шарты белгілі. Ол ағымдағы және ұзақ мерзімді активтер қатысының қарыз капиталы мен меншікті капитал қатынасының коэффициентінен артық болуы. Бұл көрсеткіш корпорцияның каржылық жағдайында  

        Қаржылық капитал                         Ағымдағы активтер              (1)

         Меншікті капитал                           Ұзақ мерзімді активтер 

          65446152 мың                                               143235024

          170380538 мың                                             92591666    

                      0,38                    <                     1,54        әлдеқайда артық болып тұр.

     Бұл жағдай корпорацияның қаржы тұрақтылығын сипаттап оның қалыпты жағдайда қалатынына кепіл.

     Келтірілген мәліметтер кәсіпорын активтерінің жалпы алғанда жағымды динамикасын көрсетеді. Оларды жеке элементтер тұрғысынан зерттеу келесідей қорытындыларды жасауға мүмкіндік береді. Ең мобильді активтер- яғни ақша қаражаттары қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар бір-екі уақыт аралығында 4 251 600 мың теңгеге немесе 11% - ке азайған.

     Ағымдағы  активтердің ең мобильді бөлігін  олардың құнына қатынасы арқылы анықталатын  айналым қаражаттарының мобильдік  коэффициенті (ал ағымдағы активтердің) 7,6 есеге азайған және 23,7% ғана құрайды.

     Бұл коэффициент ағымдағы міндеттемелерді  өтеуге бағытталатынын қаражаттардың  жалпы сомасындағы төлеуге дайын  қаражаттардың үлесін көрсетеді.

     Корпорацияның ең мобильді қаражаттар сомасының азаюы  және айналым қаражаттарының мобильдік коэффициентінің төмендеуі корпорацияның төлеу қабілетінің нашарлағанын сипаттайды деп айтуға болар еді. Алайда нарықтық экономикада есеп айырысу шотындағы ақша-қаражаттар, қолдағы аздаған сомасының бар болуы немесе олардың болмауы әліде болса төлем қабілетсіздікті көрсетпейді. Бірақ «Қазақмыс корпорациясы» АҚ-нің өнімдері сұранысқа ие болғандықтан оған есеп айырысу шоттарына түсетін қаржылары әрдайым қалыпты әрі көбейіп отырады. Екі кезең арасында есеп айырысу шотындағы ақша 7435191 мың теңгеге өскен. Осы фактор оның төлем қабілеттілігін сақтауға жағдай жасайды. Қаржылық салымдардың соңғы есепті айда болмауы, белгілі себептермен байланысты.

     Корпорацияның материалдық айналым қаражаттары  есепті айда 8,6% - ке өсті және ол жыл  аяғында 25 055 489 теңгені құрады. Олардың үлесі 1,14 пунктте азайды. Корпорацияның ағымдағы активтерінің көп бөлігі ақша қаражаттары мен дебиторлық борыштарда жинақталған. Бұл жағдай материалды айналым қаражаттарының құрамында сұранысы жоқ тауарлар, дайын өнімдер жоқ дегенді білдіреді.  Немесе ол материалды қорлар өтімділігі жоғары болып дебиторлық болып немесе басқа да ақша қаражаттарын көбейтіп отыр.

     Есепті  жылы дебиторлық борыштардың үлесін арта түсті. Егер оның көлемі жыл басында  – 59403480 мың теңгені құраса, жыл  аяғында ол – 79637183 мың теңгені  құрайды немесе 15,6 % - ға өскен.

     Корпорацияда  дебиторлық борыш неге мұнша көп  өскенін зерттеп қарыздарды өтеудің болмағанын бағалау және егер болған жағдайда олардың құрамындағы күманды қарыздарды анықтап алған жөн, себебі кейбір шығындардың, міндеттемелердің орнын жабу үшін дебиторлық борыштардың өтімділігі азаюы мүмкін. Кесте күманды қарыздар бойынша резервте құрылмаған. Мүмкін корпорация өзіне сенімді кейбір қолма-қол ақшаның кемуі көп жағдайда дебиторлық борыштың салдары болып табылады. Бірақ корпорация ұзақ мерзімді инвестицияның көлемін көбейтіп келеді.

      Өтімділігі жоғары тауарлар материалдық  қорға ие. «Қазақмыс корпорациясы» АҚ-ның дебиторлық борыштарының үлкен мөлшерде болуы айналым қаражаттарының айналымдылығының бәсендеуін әкеліп отырады, алайда оның қайтарымдылығын сақтау отыру корпорацияға қаржылық жағдайына оң әсерін тигізеді. «Қазақ Мыс корпорациясы» қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын маңызды көрсткіш дебиторлық борышты таодауға назар аудару қажет. Себебі қаржының көп бөлігі осы бағытта орналасқан. Бірақ нарықтық экономика жағдайында дебиторлық қарыздарды қаржыландыруда жаңа әдістерін қолдану қажет.

     Сонда меншікті қаражатты толғымен айналымнан шығар деп есептеуге болмайды, өйткені айтып отырғанымыздай оның бір бөлігі банктік несиелендірудің  нысаны болып табылады да, кәсіп  орынның төлем қабілеттілігіне , яғни қаржылық тұрақтылығына ешбір  ықпал етпейді. Дебиторлық борыштың пайда болу себептерін корпорация басшылығы қатаң бақылап факторлық талдау жасау – корпорацияныңішк есебі үшіе өте қажетті шаруа[]

     «Қазақмыс корпорациясы» АҚ баланс активінің  құрастырылу көздерінің құрамы мен  құрылымының динамикасын таңдау. Нарықтық экономикалық қатынас жағдайында шаруашылық субъектісінің жұмысын бақылау күрделене түсуі белгілі. «Қазақмыс корпорациясы» АҚ-ның қаржылық тұрақтылығын талдауда ең маңызды сипаттаушы көрсеткіштер оның қаражат көздерінің ресурстарының жағдайын бағалау көрсеткіштері болып табылады.

     Активтердің қолдану көздерін талдау кезінде  меншікті және сырттан тартылған  капиталды көрсетілген күні белгіленіп есеп беру кезеңіндегі олардың өзгеру себептері анықталып оларға баға беріледі, бұл кезде өз меншігіндегі капитала басты назар аударылады. Себебі өз қаражаттарының қоры болуы оның қаржылық тұрақтылығының барлығын көрсетеді.  «Қазақмыс корпорациясы» АҚ баланс активінің құрастырылу көздерінің құрамы мен құрылымының динамикасын келесі кестеден көруге болады. 

    2-кесте. «Қазақмыс корпорациясы» АҚ баланс активінің құрастырылу көздерінің құрамы мен құрылымы 01.01.2010