Басқару жүйесінің қағидалары, басты тұжырымдамалары

       Экономикалық әдістер орындаушыларға  олардың экономикалық мүдделері  арқылы жанама ықпал етудің  пайдаланылуын көздейді.

       Басқарудың экономикалық әдістерінің негізгі мақсаты - кәсіпорынның коллективті мен жекеленген қызметкерлерді барынша белсенділік көрсетуге ұмтылатындай экономикалық жағдайларды қамтамасыз ету.

       Экономиканы басқаруды түбірінен  қайта құруды жүзеге асыру  жағдайында қарастырылып отырған  әдістер өндіріс процестерін реттеу мақсатында экономикалық тұтқалардың жиынтығын кеңінен пайдалануды, үнемділікті (пайда, кіріс) материалдық нәтижелер және интегралдық көрсеткіштер деп, өндірістік қызметке баға берудің басты өлшемдерінің рөлін тануды, жоспар жасауды, оны мейлінше тиімді іске асырудың құралдары мен әдістерін таңдап алуда шаруашылық бөлімшелеріне жеткілікті дәрежеде дербестік беруді көздейді. Олар сонымен қатар барлық экономикалық көрсеткштерді жақсарту ісінде толық алғырлық көрсетілуін қажет етеді. Экономикалық әдістерінің бірнеше тобын бөліп көрсетуге болады. Олар:

• шаруашылық механизмі және оның құрылымы;
• әлеуметтік – экономикалық дамуды аймақтық басқару;
• экономиканы дамытудағы индикативтік жоспарлауды пайдалану;
• мемлекеттік реттеудің әдістері.

        Шаруашылық механизмі – шаруашылықты жүргізудің қағидаларына негізделген әдісі. Бұл шаруашылық механизмі ұғымы кез келген кәсіпорындардың залалсыз қызмет істеуінің мәнін ашып көрсетеді. Шаруашылық механизмі ұғымына мұндай көзқарас кәсіпорындардың заңда белгіленген шеңберде жұмыс істеу үшін жағдай жасауды білдіреді.

         Шаруашылық механизмі, басқаша  айтқанда, өндірістік қатынастар  жүйесі, өндіргіш күштер және  қоғамның қондырмасы арасындағы  өзара іс – қимылдарды көрсетеді  деген сөз. Яғни, шаруашылық механизмі ең алдымен өндірушілердің, содан соң тұтынушылардың және жалпы қоғамның экономикалық мүдделерін ескере отырып, әртүрлі өндіріс процестерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Өйткені, бұл орайда негізгі элемент: біріншісі үшін залал шекпеу, екіншісі үшін өнімді пайдалану тілегі, үшіншісі үшін салық алу мен гүлдену тілегі өлшем болады. Сонымен, шаруашылық механизмі ғылым тұрғысынан алғанда нарықтық механизмге өте жақын деуге, ал іс жүзінде оларды бір – бірімен балауға болады.

         Сондықтан экономикамыздың нарықтық қатынастарға бет алуы іс жүзінде ең алдымен жаңа шаруашылық механизмінің енгізілуіне байланысты. Бұл орайда мыналарға:

• кәсіпорынның залалсыз жұмыс істеуіне;
• пайдасы жоқ доциялардың тоқтатылуына;
• басқалармен салыстырғанда, ғылыми–техникалық прогресс нәтижелерін енгізетін кәсіпорындардың экономикалық айқындарын күшейтуге, яғни ғылыми – техникалық прогрестің енгізілуін ынталандыруға;
• өндіруші жөнінде де, тұтынушы жөнінде де экономикалаық мүдде категорияларының пайдаланылуына;
• мемлекет арқылы қоғамның экономикалық айқындамаларын күшейтуге;
• кәсіпорындардың шын мәнінде нәтижелі жұмыс істейтін ұжымдарының тұрмыс деңгейін күрт көтеруіне және т.б. қол жеткізуге болады.

   Сонымен қалыпты өндіріс пен тұтынуды қамтамасыз етуге бағытталған шаруашылық нарықты (рыноктық) механизмге өтпей қоймайды деген қорытынды жасауға болады.

   Шаруашылық  механизмі нарықтық механизмге көшетін  нарық жағдайында экономиканы басқару  дегеніміз – қоғам алдында  тұрған мақсаттарға бағытталған  заңдар арқылы және экономикалық заңдарды мейлінше жақсы пайдалану жағдайында қоғамдық қондырманың мейлінше ұтымды, экономикалық жағынан дұрыс ықпал жасалуы болып табылады. Мұндай көзқарас ғылыми принциптерге негізделеді, ал олардың болмауы стимулдар жоқ және мақсатқа жету мүмкін емес екенін дәлелдейді.

     Тұтынушы, өндіруші және қоғам  арасындағы өзара іс- қимылды  жүзеге асырудың механизмі басқару  құрылымынан тыс өмір сүре  алмайды. Сондықтан мұндай құрылымдар  қажет. Басқарудағы еңбек бөлінісінің  формасын басқару құрылымы деп  түсіну қажет, ал бұл форма басқарудың белгілі бір функцияларға бөлінуін баянды етеді. Бұл орайда басқару құрылымы элементтермен және олардың байланыстарымен сипатталады.      

   Элементтерге:

• басқару қызметкерлері;
• басқару техникасы;
• басқару органдары жатады.

     Басқару қызметкерлеріне басқару функциясының белгілі бір бөлігін орындайтын индивиттер (адамдар) жатады.

      Басқару техникасы жататындар  – басқару процесі үшін қажетті  еңбек құралдарының жиынтығы.

      Басқару органдарына басқару  еңбегінің бөлінісі қатынастары мен байланысты қызметкерлер тобы кіреді. Басқару органдарының жиынтығы бұл ретте басқару органдарының жүйесін құрады.

      Мұндай басқару органдары жоғары және төмен тұрған, тең құқықты органдарға бөлінеді. Бұл олардың басқару құрылымындағы жағдайына да байланысты. Басқару құрылымы басқару органдарының арасында бар байланыстар арқылы сипатталады.

      Жоспарлау – басқаруды объектісі  мен субъектісінің де қоса  алғандағы өндіріс дамуының перспективасын  және өндіріс жүйесінің болашақтағы  жай – күйін белгілейді.

       Жоспарлау – жүйеге ықпал ететін  белсенді басқару процесі болып  табылады, сол арқылы белгіленген  мақсатқа жету үшін өндірістің  даму қарқыны, материалдық көздері,  бүкіл өндірістік организмді  дамытудың әдістері мен формалары  анықталады.

        Өндірісті жоспарлау механизмінің ерекшелігі мынада: мұнда жоспарлы жұмыстың өндірістің негізгі мақсатымен, қоғамдық қажеттерді қанағаттандырумен диалектикалық байланысы нақты қойылуға тиіс. Жоспарлау жұмысының кеңістік – уақыт жөніндегі ерекшеліктері белгілі бір ауқыммен шектеледі. Өндіріс учаскесінің жоспарлау функцияларының атқаруы үшін лауазымды адам (шебер) қажет, ал осы функцияны бірлестік деңгейінде атқару үшін фунционалдық  жоспарлаушы басқару органдары құрылады. Алайда жоспарлаудың мәні мен технологиясы барлық басқару объектілері үшін бірдей. Өндіріс учаскесінің, цехтың жұмысын жоспарлау, мысалы, бірлестік жұмысын жоспарлаудың бүкіл технологиясын\ кейбір шағын мөлшерде ғана көрсететін тәрізді.

        Жоспар – шешімді әзірлеу,  негіздеу және қабыдау процесінен тұрады, бұл процестер өндірісті дамыту жоспарлары түрінде рәсімделінеді.

        Президент Назарбаев Н.Ә. жоспарлауды  басқаруда молынан пайдалануды  өте қажет деп санайды. Ол  атап көрсеткендей: “ Біз тіпті дамудың үш жылдық немесе тоқсаннан екінші тоқсанға, бір жылдан екінші жылға қарай бағытсыз өте беруімізді тоқтатқанымыз жөн. Міне, сондықтан жоғарғы экономикалық кеңес 2025-2030 жылға дейінгі ұзақ мерзімді, саясат пен дамудың стратегиясын таңдап жасауға күш жігерін жұмылдыруға тиіс. Ал Үкімет дамудың бес жылдық және жылдық индикативтік жоспарларын әзірлеуге кірісетін кезі келді және осы жұмысқа бүкіл атқару өкіметін және жеке секторды таратуға тиіс”.

        Басқару теориясы бойынша, басқарушы  органдардың құрылымы атқаратын  функцияларына сәйкес болуы тиіс. Сондықтан қазіргі кезеңде орталық пен аймақтардың қаржы жөніндегі өзара қарым – қатынастарын қайта құру керек. Сонымен қатар, ең алдымен инфрақұрылымды дамыту мәселелерін шешу – көліктік қатынас жолдары комуникацияны, сауда жолдарын дұрыстап реттеуді және т.б. талап етеді.

        Мемлекеттік реттеу – басқарудың  экономикалық әдістеріне жатады. Нарықты қатынастарды қалыптастырудың  алғашқы кезеңдерінде мемлекет  ол процеске әсер етуге тиісті. Оны ол өз қолындағы басқару  тұтқалардың пайдалануымен іске асырады.

        Тұтқалардың бір түрі баға  белгілеу. Бір тұтас баға саясатын  жүргізу нарықтық экономика тұсында  шарт емес. Дұрыс баға белгілеу  жүйесі кәсіпорындардың өнімді  жаңартумен оның сапасын жақсарту  жән ғылыми – техникалық прогресті  жеделдету мүдделігін күшейтуге тиіс.

       Жалпы айтқанда қандай ел болсада  оның әлеуметтік – экономикалық  дамуы, нарықтық қатынастардың  қалыптасуы мемлекеттік реттеусіз  болмайды. 

                           ІІ.2 Ұйымдық - әкімшілік әдістер 

       Кез келген деңгейдегі экономикалық жүйенің тиімді қызметін  қамтамасыз етуге ұйымдық факторлар барған сайын зор маңыз лып келеді, өйткені ойдағыдай басқару үшін іс жүзінде ұйымдастыра білу қажет.

       Басқарудың ұйымдық - әкімшілік  әдістері ұжымдарға және солар  арқылы өндіріс процестері мен кәсіпорынның шаруашылық қызметіне ықпал етуге үлкен роль атқарады. Басқарудың ұйымдық - әкімшілік әдістері дегеніміз - өндіріс процесінде қызметкерлер арасында қалыптасатын ұйымдық қатынастарға тікелей басқарушылық ықпал жасау тәсілдерімен жолдары құралдарының жиынтығы болып табылады. Бұл ықпал жасау әдістері жұмыстағы айқындық пен ықтималдылықты, тәртіптілікті, жүйе жұмысының оралымдылығы мен тиімділігін қамтамасыз етуге, жұмыста қажеттілікті сақтауға, басшы органдар мен адамдардың барлық шешімдерін іске қосуға, құралдармен жұмысты жүзеге асыруға тиіс.

       Ұйымдық - әкімшілік ықпал үш  бағыт бойынша жасалады.

   1.Басқарылатын  жүйе элементтерінің арасындағы, яғни техника, технология және  өндіріс пен еңбекті ұйымдастыру,  еңбек заттары, еңбек құралдары мен жұмыс күші арасындағы, сондй – ақ біртұтас өндіріс және еңбек процесінде әртүрлі функциялар атқаратын қызметкерлердің еңбектегі іс – қимылдары арасындағы байланыстар мен арақатынастарды реттеу үшін.

     2. Басқарушы жүйе ішіндегі байланыстар  (қатынастар), атап айтқанда: бөлу  ұйымдық - әкімшілік ықпалға ұшырайды.

     3. Ұйымдық - әкімшілік ықпал жасаудың  объектісі – басқаратын және  басқарылатын кіші жүйелер арасындағы  өзара іс – қимыл формалары  болып табылады.

      Ұйымдық - әкімшіік әдістер экономикалық  әдістер шешетін міндеттердің  нақ өзін шешеді, бірақ олардан ықпал етудің формалары мен тәсілдері жөнінен ерекше болады, олар жүйенің жекелеген функциялары мен эдементтерінің орындауда, жүйенің өзі өмір смүріп, дамуына қолайлы жағдайлар жасау үшін бірқатар мәселелерді шешуде қызметкерлердің күш – жігерін бағдарлап (үйлестіріп) отыруға мүмкіндік береді.

       Басқару тек ғылым ғана емес, сонымен қатар, оны өнер деп  ұғынған кезде ғана нағыз ұйымдастырушылық қызмет осы өнерді қолдау саласы болып табылады.

      Ұйымдық - әкімшілік әдістер өндіріс  процесіндегі стихиялықтардан, ауа  жайылушылықтан сақтанудың тиімді  құралы болады; өндіріс құрал  – жабдықтарымен жұмыс уақытын  ұтымды пайдалануға жәрдемдеседі, яғни ықпал етудің экономикалық  әдістерін жүзеге асыруда да маңызды роль атқарады. Демек, бұл әдістер жалпы басқару әдістері жүйесінің құрамдас бөлігі болып танылады және олардың маңызының өскелең болуы басқарудың ұйымдық құрылымдарының үздіксіз жетілдірілуіне байланысты.

        Өндіріс дамуының белгілі бір кезеңінде оңтайлы болатын құрамдас элементтердің құрылысы мен өзара іс – қимыл таңдап алу, қалыптастыру, реттеу жолымен өндіріс тиімділігін арттыру мүмкіндіктері пайдалануды басқарудың ұйымдық әдістерінің негізгі мақсаттары деп санау керек. Басқарудың ұйымдық - әкімшілік әдістерін дұрыс таңдап алуды:

• басқаруда шешілетін міндеттердің мақсаттары мен сипаты;
• ұжымда қалыптасқан ұйымдық дәстүрлер ;
• ұжымның ұйымдық әлеуметтік және экономикалық мүдделерінің нақты ықпалы және пайдаланылатын әдістердің ерекшеліктерін ескеру айқындайды.

       Басқарудың ұйымдық - әкімшілік  әдістерінің ерекшеліктері:

• ықпал етудің тура сипаты әдетте тікелей жасалады;
• бөлу ықпалы әдетте актімен рәсімделеді;
• ұйымдық - әкімшілік әдістер бүкіл басқару әдістері жүйесін пайдаланудың негізі болып табылады.

       Ұйымдық - әкімшілік әдістерінің  көмегімен шешілетін міндеттердің  ерекшеліктері басқару объектісіне  жасалатын ықпалдың сипатын анықтайды.  Ықпал ету сипатына қарай олар 2 топқа бөлінеді:

• ұйымдық ықпал етудің  әдістері мен тәсілдері;
• әкімдік ықпал етудің құралдары.