Басқару жүйесінің қағидалары, басты тұжырымдамалары

                      

                                       Мазмұны

Кіріспе

І.   Басқарудың методологиялық негіздері

І.1 Басқару ұғымы, мәні, түсінігі

І.2 Өндірісті басқару  жүйесі

І.3 Басқару ғылымының  қалыптасуы мен дамуы

ІІ. Басқарудағы қолданылатын негізгі әдістер

ІІ.1 Экономикалық әдіс

ІІ.2 Ұйымдық - әкімшілік  әдістер

ІІ.3 Әлеуметтік – психологиялық  әдістер

ІІІ. Басқару жүйесінің  қағидалары, басты  тұжырымдамалары

ІІІ.1 Басқарудың қағидалары

ІІІ.2 Басқару жүйесінің  тұжырымдамалары

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер          
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                                       Кіріспе 

         Кең мағынасында алғанда, басқару дегеніміз – қоғамдық ұдайы өндірісті нысаналы түрде үйлестіріп отыру. Басқару табиғаттың барлық құбылыстарына тән. Бүкіл айналадағы дүниеден оның үш компонентін: өлі табиғатты, тірі табиғатты және адам қоғамын бөліп көрсетуге болады. Мұның өзі басқару процестерін былайша ірі көлемде саралауға мүмкіндік береді: өлі табиғаттағы басқару процестері техникалық жүйелер (техникалық жүйелерді басқару), Ф.Энгельс еңбек құралдарын басқаруға “заттарды басқару” деген анықтама берген:

• тірі организмдердегі (биологиялық жүйелердегі) басқару процестері;
• қоғамдағы (әлеуметтік жүйедегі) басқару процестері.

    “Техникалық жүйелерді басқару дегенміз”- адамның көріну қатысуынсыз өлі табиғаттағы (станоктармен, механизмдермен) басқару. Бұл жүйелермен техникалық ғылымдар айналысады.

      “Биологиялық жүйелерді басқару” – тірі табиғаттағы, биологиялық дүниедегі басқару. Ол басқару процесіне философиялық сипат береді. Басқарудың бұл саласы – жаратылыстану ғылымы зерттейтін тақырып.

      “Әлеуметтік (қоғамдық) жүйелерді басқару” дегеніміз – шын мәнінде келгенде, адамдарды басқару. Қоғамның ең басты “өндіргіш күші” ретінде адамдар табиғат пен қоғам заңдарын танып, оларды материалдық игіліктерді өндіру мен тұтыну процесінде пайдаланады. Зерттеу объектілері - әлеуметтік – экономикалық жүйелер, ал пәні - өндірісті басқару жүйесі болады. Француз экономисі, “саяси экономия” деген терминнің авторы Антуан Монкретьеннің (шамамен 1575-1621) өзі елдің шаруашылығы ең алдымен мемлекеттік басқару объектісі деп ойлаған болатын. Басқарудың бұл жағы - әлеуметтік (қоғамдық) ғылымдар зерттейтін тақырып. Басты ерекшелігі басқарудың нысаналылығында, саналы көзқараста болып табылады.

       Бұл жүйе: саяси, экономикалық, рухани, әлеуметтік (әлеуметтік қатынастар) басқару болып бөлінеді – олар  қоғам өмірінің тиісті салаларын  көрсетеді. 

       Қоғам өмірінің осы салаларын  негізінде алғанда, әлеуметтік  басқару үш түрге: экономикалық басқару, әлеуметтік басқару, қоғам өмірінің рухани саласын басқару түрлеріне бөлінеді.

       Әлеуметтік – экономикалық процестердің  өздері тұрақты және үздіксіз  болғандықтан экономиканы басқару  үздіксіз сипатталады. 

       Бұл жүйелердің факторлары: еңбек бөлінісі, мамандандыру, кооперация, қоғам өмірінің үздіксіздігі, нысаналылық.

       Басқару ол біздің айналамыздағы  дүние элементтерінің бірі болып  табылады. Бірақ басқару процестерін  тарихтан тыс және басқаруды  жүзеге асыру саласынан қол үзген деп қарастыруға болмайды.

       Басқарудың анықтамалары көп.  Олардың кейбіреулері мынадай:

• Басқару дегеніміз -  жүйенің жаңа, сол жүйеге арналған күйге көшуі (академик Берг);
• Басқару – не істеуге тура келетінін және мұны қайткенде, мейлінше, жақсы және арзан істеуге болатынын білу өнері (Тейлор).

 

                            І.1 Басқару ұғымы,  мәні, түсінігі 

        Басқару дегеніміз – қоғамдық  ұдайы өндірісті нысаналы түрде  үйлестіріп отыру. Басқарудың  екі жағы бар. Бірінші жағы, еңбек бөлісінің қажеттілігіне байланысты. Екінші жағы – басқару қашанда билігі бар өкілеттікпен (әлеуметтік – экономикалық аспект), белгілі бір мақсатты іске асырумен байланысты.

       Барлық қоғамдық жүйелер ішінен зерттеу үшін басқару ғылымы қоғамдық өндірісті басқаруды таңдап алады. Ол мынандай буындардан: жалпы қоғамдық өндірісті басқару, материалдық игіліктер өндіруді басқару, рухани игіліктер өндіруді басқару және қызмет көрсетуді басқару буындарынан тұрады.

      Бұл  арада олардың арасында  көлбеу байланыстар бар еені әбден айқын көрінеді. Материалдық игіліктер өндіру басым болады, өйткені басқарудың басты объектісі сол. Ол материалдық негіз ретінде рухани игіліктер өндіру мен қызмет көрсетуді алдын ала анықтайды, ал сонымен қатар, олар материалдық игіліктер өндіруге ықпал жасайды.

       Өндірісті басқарудың мәні мыналардан  көрінеді:

• өндірісті басқару – объективті экономикалық заңдарының бүкіл жүйесінің талаптарын жүзеге асыратын механизм;
• өндірісті басқару – қоғамдық, колективтік және жеке мүдделерінің жүйесін жүзеге асыратын механизм.  

   Басқарудың  бастапқы негізі басқарудың қалыптастырылуымен мақсатын таңдап алу болып табылады. Адамның кез келген қызметінің басты  белгісі – нысаналы қызмет. Сондықтан  да ерекше әлеуметтік қызмет ретінде  басқаруға нысаналылық тән.

     Әлеуметтік басқарудың айырмашылығы  мынада: басқару субъектісі басқару  объектісіне қызметтің мақсатын  анықтау жолымен ықпал жасайды.

     Өтпелі кезең жағдайында экономиканы  басқарудың орасан зор мақсаты  нарықтық қатынастарды реттеу  әдістерінің икемді жүйесін жасау, халық шаруашылығының әлеуметтік жағынан бағдарланған, қоғам мүшелерінің лайықты өмір сүруі үшін материалдық, жағдайлар жасай алатын нарықтық экономикаға оңтайлы енуін қамтамасыз ету болып табылады.

     Сонымен қатар, басқарудың перспективалы мақсаттарының бірі оны кәсіпорындар мен аймақтар деңгейінде демократияландыруды одан әрі тереңдете түсуі тиіс. 

                                   І.2 Өндірісті басқару жүйесі 

       Өндірісті басқарудың ғылыми  негіздері дербес ғылым болып  табылады. Оны жеке ғылымға беру факторлары мыналар: а) басқарудың әлеуметтік маңызы; ә) эмпериктік білім жинақтау (тәжірибе); б) ғылымджы дамытудың материалдық мүмкіндіктері;

       Өндірісті басқарудың ғылыми  негіздері үш бөліктен тұрады, олар ғылымның пәні, әдісі, теориясы.

       Басқарудың ғылыми негіздері  қоғамдық өндірісті басқару туралы  білімнің бүкіл жүйесін қамтиды  және мынандай үш құрамдас  элементтер тұрады:

а) өндірісті  басқару проблемаларын зерттеуді  қамтитын іргелі қоғамдық ғылымдардың (философия, саяси экономия), сондай – ақ жалпы басқару заңдарын зерттейтін ғылымдардың (кибернетика, жүйелер теориясы және басқалар) басқару аспектілері;

ә) басқарудың жекеленген жақтары мен функциялары туралы нақты ғылымдар ( салалық экономика, жоспарлау, есеп және басқалар);

б) өндірістік басқару заңдылықтарының өзін зерттейтін басқару теориясы.

       Тұтас, кешенді және нақты әлеуметтік  құбылыс ретінде қоғамдық өндірісті  басқару заңдары басқару теориясының  пәні болып табылады.

       Басқару теориясы басқару практикасында  объективті заңдарды саналы пайдаланудың формаларын зерттеумен шектеле алмайды, бірақ ол ең алдымен бір тұтас нәрсе ретінде басқару заңдарын және басқарудың барлық бөліктерін тұтас етіп ( белгілі бір жүйеге) интеграциялау заңдарын тұжырымдауға тиіс.

      Басқару теориясы екі бөліктен тұрса да, ғылым ретінде біртұтас.Олардың біреуі қисынды талдау негізінде өндірісті басқарудың жалпы заңдары мен қағидаларын зерттейді, ал сөздің тар мағынасында алғанда ол басшылық теориясы деп аталады.Екінші бөлігі басқару өнері деп аталады.Ол нақты тәжірибе негізінде алынған тәжірбиелік қорытындылар арқылы басшылардың белгілі бір категориялары үшін басқару үлгілерінің жүйеге келтірілген жиынтығын қалыптастырып, сол арқылы басқару теориясын байыта түседі.

        Басқару ғылымының пәні экономиканы басқару процесінде пайда болатын қызметкерлердің қатынасы болып табылады немесе басқа бір анықтамасы – басқару қатнасын басқару ғылымның пәні деп анықтауға болады.

        Басқару қатынастары аса маңызды  әлеуметтік – экономикалық категория болып табылады. Өндірісті басқару теориясында бұл категорияның ерекше орын алу себебі – оның зерттейтін пәні – басқару қатынастары болуына байланысты.

       Басқару қатынастары мынадай  ұйымдастырушылық түрлерге бөлінеді: біріншіден, басқарушы және басқарылушы жүйелер арасындағы, яғни тікелей басқару субъектісі мен тікелей өндіріс объектісі арасындағы қатынастарға, екіншіден, басқарылушы жүйенің өз ішінде де басқару қатынастары болады:

а) басқару  сатылары арасында. Мысалы, учаскелерді, цехтарды, кәсіпорындарды, өндірістік бірлестіктерді, миснистрліктерді басқару аппаратының арасындағы қатынастар (тік байланыстар);

ә) әрбір  сатыны басқару буындарының арасындағы, жекелеген завод басқармалары арасындағы, цехтарды басқару аппаратының арасындағы қатынастар, яғни бұл арада көлбеу байланыстар айтылып отыр;

б) басқарушы  жүйенің әртүрлі сатыларындағы  аттас функционалдық басқару  буындары арасындағы қатынастар: мысалы, министрліктің жоспар – экономикалық басқармасы арасындағы заводтың жоспарлау  – экономикалық бөлімі арасындағы қатынастар және т.б.

       Үшіншіден, басшылар мен әртүрлі басқару буынындағы бағыныштылар арасындағы қатынастар ( субординация қатынастары).

       Төртіншіден, басшылар арасындағы және бағыныштылар арасындағы қатынастар (координация қатынастары).

       Сонымен бірге басқару қатынастары былайша бөлінеді:

а) салалық  қатынастар, яғни бір сала шегіндегі  қатынас;

ә) территориялық, яғни бір аймақ шегіндегі қатынастар;

б) салааралық, яғни әртүрлі өнеркәсіп салалары ұйымдарының арасындағы қатынастар;

в) аймақаралық, яғни әртүрлі аймақтар ұйымдарының  арасындағы қатынастар;

г) территориялық  – салалық қатынастар;

      Белгілі бір қатынастар жүйесі  тұрғысынан алғанда, басқару:  ішкі және сыртқы болып бөлінеді.

      Қатынастардың сипаты және жасаушыларының санына қарай оларды басқаруды: жүйеаралық, жеке адамдар арасындағы және аралас, сондай – ақ, коллективтік және жеке қатынастарға бөлуге болады, ал олар өзі кезегінде: тура, топтық және айқас қатынастарға бөлінеді.

      Басқару қатынастары жасалу уақыты бойынша: уақытша және тұрақты қатынастар болып бөлінеді.

      Басқару қатынастары объектіге  ықпал ету бағыты және дәрежесі  жөнінен тікелей (бұйрықтар, өкімдер)  және жанама (кеңестер, консультациялар,  хабарламалар) қатынастарға бөлінеді.

      Әлеуметтік басқаруға талдау жасау процесінде оның екі түрін:

а) адамның, индивиттің қандай да болсын, еңбек  қызметінің элементі ретінде басқаруды;

ә) адамдардың өзара қатынастарының элементі ретінде  басқаруды атап өту қажет.

      К. Маркс жалпыға бірдей басқаруды  атап көрсете келіп, басқару дегеніміз – “қандай болса өндіріс әдісінің қажетті кезеңі” деген болатын.

      Өндірісті тікелей қоғамдық сипат  алған кезде оны басқару қажет  болып, оған мүмкіндік пайда  болады. “Басқару, - деп жазған К.Маркс, - бірлескен аралас еңбектің өз табиғатынан туындайды және содан туындайтын жалпы функцияларды атқарады”.