Басқару жүйесінің қағидалары, басты тұжырымдамалары

       К. Маркс өндірісті басқару  жөніндегі еңбекті – адамдарды  басқару деп қарастырады(әлеуметтік  басқару). Ол былай деп жазады: “... атқарған кезде көптеген индивидумдар өзара кооперацияланатын барлық жұмыстарда процестің байланысы мен бірлігі жеке жұмыстарға емес, қайта оркестрдің дирижерімен болатыны сияқты, бүкіл шеберхананың қызметіне жататын басқарушы бір ерік пен функцияларға берілуі қажет”.

       Басқару функциясының меншік қатынастарымен байланысты басқару функциясының мазмұнында белгілі бір меншік формасына тән белгілердің пайда болуын қажет етеді. Басқару функциясының әлеуметтік мазмұны дегеніміздің өзі де осы. Егер басқарудың өзін өндірістік организмнің жекеленген бөліктерінің қозғалысын үйлестіру қажеттігі туғызатын болса – басқарудың әлеуметтік мазмұнын меншік қатынастарының сипаты анықтайды.  

                    І.3 Басқару ғылымының қалыптасуы мен дамуы 

     Өндірістік басқару ғылыми басқару  қатынастарын зерттей отырып, басқарудың заңдылықтарын қалыптастыру, принциптерін әзірлеу жолымен оның теориясы мен методологиясын жасауға тиіс. Сондықтан басқару ғылымының мазмұны - өндірісті басқару заңдылықтарын анықтау, басқару жүйесі мен басқарылатын жүйенің бірлігі мен арақатынастарын зерттеу, өндірісті басқару процесіндегі адамдардың нысаналы қызметінің қағидасы, функциялары мен әдістерін әзірлеу.

     Өндірісті басқару теориясының  мазмұны оның объектісін анықтайды.  Оны өндірістің белгілі бір  саласы мен аясында болатын  жеке заңдылықтар емес, қайта жалпы жүйе ретіндегі қоғамдық өндірістің жұмыс істеуі қызықтырады. Сондықтан өндірісті басқару теориясының пәні қай салаға жататынына немесе қызмет ететініне қарамастан, өндірісті басқару қатынастарына тән ортақ нәрсені зерттеу болып табылады.

     Өндірісті басқару ғылымының  міндеті - өндірісті басқару қатынастарының  механизмін түсіндіру, практиктердің  нақты міндеттерді шешудің жолдары  мен әдістерін табуына теориялық  білімнің кешенді жүйесі. Басқаша  айтқанда мұндағы міндет –  басқаруды азын – аулақ адамдардың шамасы келетін өнерден осы салаға маманданушы әрбір білікті адам істей алатын ғылыми жүйеге айналдыру болып табылады.

     Басқарушылық іс – қимыл өндірісті  де, басқаруды да ұйымдастырудың  белгілі бір формалары жағдайында  белгілі бір нақты байланыстарды бейнелейді. Осы байланыстар мен ұйымдық формалардың жиынтығы экономиканы басқару механизмін құрайды.

     Өндірісті басқару ғылымы мыналарды қамтиды:

1. Өндірістік басқарудың методологиясы мен теориясы;
2. Өндірісті басқарудың объектісі мен субъектісінің құрылысын ұйымдастыру;
3. Басқарушылық ықпалды қалыптастырудың әдістері;
4. Басқару процесі;
5. Басқару жүйесіндегі еңбекті ұйымдастыру жүйе,сі.

      Бірінші бөлімнің ерекше зор маңызы бар. Ол өндірісті басқару жүйесінің  құрылысы мен жұмыс істеуінің  методологиялық негіздерін зерттеуге арналған.

      Ол  мынандай проблемаларды қамтиды: өндірістік басқару қатынастарының мәні; басқарудың заңдылықтары мен принциптері; жүйені басқару ретінде өндірісті басқару.

      Екінші  бөлім басқарудың ұйымдастырылуы мен  әдістері туралы ілімге арналған.

      Курстың барлық бөлімдерінің логикалық ішкі бірлігі бар және пәннің мазмұны  өзінің осы бірлігімен ашылады.

      Бұл пән басқа да экономикалық пәндермен, ең алдымен саяси экономикамен тығыз  байланысты. Бұл байланыс, сонымен  қатар, өндірістің дамуы объективті экономикалық заңдарға ғана сүйенетінінен көрінеді.

      Ол  нақты экономикалық ғылыи пәндермен - әлеуметтік – экономикалық дамуды жоспарлаумен, статистикамен, пәндердің  қаржы – несие циклдарымен, еңбекіті ғылыми ұйымдастыру және т.б, өзара  тығыз әрекет жасайды.

      Экономиканы басқару ғылымының мазмұны туралы айтқанда, мына қағидаларды атап көрсету  керек: сипатты белгілері – экономикалық заңдарды, басқару заңдылықтарын  тану мен оны саналы түрде пайдалану; басқарушылық ықпал ету процестерінің  жүйелілігі мен үздіксіздігін қамтамасыз ету; басқарылатын объектілер мен басқару субъектілерін үлгілеу; өндірісті мемлекеттік, шаруашылық, қоғамдық басқарудың диалектикалық өзара байланысы.

      Басқару дегеніміз – ғылым әрі өнер, онда объективті нәрсе мен жеке нәрсе  ұштасып жатады.

       

                    ІІ. Басқарудағы қолданылатын  негізгі әдістер

                    ІІ.1 Экономикалық  әдіс 

      Басқару дегеніміз – алға қойылған мақсаттарға  жету үшін адамдар бағыттап, жүзеге асыратын күрделі де серпінді процесс. Өндірісті басқаруды жүзеге асыру ісінде басқару әдістері жүйесінің маңызы зор. Басқару субъектісінің басқарылатын объектіге ықпал жасау әдістері басқару әдістері деп түсініледі.

      Басқару әдістері дегеніміз – басқару  процесінің маңызды элементі. Басқарудың прогресшіл әдістерінің болуы, оларды іс жүзінде шебер пайдалана білу өндірісті басқару тиімділігінің алғышарты болып табылады.

      Басқару әдістері ұжымдар қызметінің жоғары тиімділігін, олардың ынтымақты  жұмысын қамтамасыз етуге тиіс. Мұның  өзі басқару әдістерін өндірістік – шаруашылық міндеттерді шешу процесінде пайдаланылатын басқа да техникалық және технологиялық әдістерден ерекше етеді.

      Басқару әдістері басқару процесін мүлтіксіз  ұйымдастыру, осы заманғы техниканы  пайдалану және еңбек пен өндірісті  прогресті жолмен ұйымдастыру үшін жағдайлар жасайды, олардың барынша тиімді болуын қамтамасыз етеді.

      Сонымен, әдістер – басқару қызметінің мәні мен негізгі мазмұны болып  табылады, өйткені басқару міндеттері солар арқылы іске асырылады.

      Жалпы түрде алғанда, басқару әдістері мынадай екі үлкен топқа бөлуге болады:

      а) бүкіл басқару жүйесіне жататындар (жалпы әдістер);

      ә) басқару жүйесінің жекелеген  бөліктеріне жататындар (шағын ауқымдағы  әдістер);

      Басқарудың  жалпы әдістері:

• кәсіпорын, бірлестік, экономикалық аймақ деңгейіндегі басқару қызметінің неғұрлым нақты тәсілдеріне;
• министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің қызмет әдістеріне;
• түрлі деңгейдегі басшылардың өз қызметінде қолданылатын әдістеріне;
• белгілі бір басқару функцияларын іске асыру әдістеріне бөлінеді.

        Нақты әдістер немесе жұмыс стилі деп аталатын бұл әдістердің бәрі шағын сипатта болады, өйткені олар қайсы бір жекелеген басқару органына, қызметкерге қатысты.

       Басқару теориясы мен өндірісті басқарудың практикасы үшін ең алдымен басқару әдісінің проблемасына бүкіл қоғамдық өндірісте қолдануға болатын жалпылама түрде талдау жасау маңызды.

        Іс жүзінде басқару әдістерінің:

• өзінің мазмұнымен (олар қандай басқару қатынастарын білдіреді);
• мақсатымен (қандай объективті заңдарын іске асырудың құралы екендігімен);
• қызмет мотивтеріне байланысымен (осы мотивтердің қайсысын білдіреді);
• қолдану формаларымен (дара, коллегияық, ұжымдық) ерекшеленетін сан алуан түрлері қолданылады.

      Осы жүйеде ұжымдарға, жекелеген қызметкерлерге, тұтас экономикалық жүйелерге белгілі бір басқару буынның алдына қойылған міндеттерді, соның, ішінде:

• экономикалық;
• ұйымдық - әкімшілік;
• әлеуметтік – психологиялық міндеттерді жүзеге асыру үшін ықпал жасауды мақсат ететін әдістер маңызды орын алады.

      Басқару әдістері оқшау емес, бірге пайдаланылады. Барлық басқару әдістері бір-бірімен өзара байланысты. Сонымен бірге әдістердің әрбір тобының өзіне тән ерекшеліктері, өздерінің көріну формалары мен қолдану шеңбері болады.

      Басқару әдістеріне талдау жасау  кешенді көзқарасты, әдістің мазмұнын, оның бағытын және ұйымдық формасын бөліп көрсетуді талап етеді.

      Басқару әдістері өндіріске тән  объективті заңға сәйкес келген  жағдайда басқару мақсаттарына  жетуге мүмкіндік береді. Сонымен  басқару әдісі дегеніміз –  объективті заңдардың талаптарын іске асыру әдісі. Басқару әдісінің мазмұны объективті заңдардың мазмұнына байланысты.

      Басқару әдісі орындау жүйесі  арқылы іске асырылады және  белгілі бір ұйымдық форма  алмай қоймайды.

       Басқару әдісінің елеулі әдісі  оның құқықтық жағынан рәсімдеу болып табылады. Басқаруды праволық жағынан регламенттеу өндіріске басшылық етудің көбінесе, мемлекеттік сипатта болуынан туындайды.

       Басқару әдістері өндіріс пен  қызметкерге түрліше ықпал етеді.

       Нарық қатынастарына көшу кезеңінде  өндірістегі мотвация қызметкердің нақты қажеттері мен мүдделеріне, оның мәдениеті мен саналығына негізделеді.

       Ықпал ету сипаты жөнінен барлық  басқару әдістерін 3 топқа:

       а) материалдық себеп әдістеріне;

       ә) әлеуметтік себеп әдістеріне;

       б) билік ету себептері әдістеріне бөлуге болады.

       Осы топтардың әрқайсысы:

• онды себепті (ынталандыру);
• теріс себепті (жазалау, мәжбүр ету) қамтиды.

     Бұл әдістер жекеленген қызметкерге  де ұжымға да ықпал ету әдістері  болып табылады. Тәжірибеде таза себеппен жасалынатын ықпал болмайды. Мәселен, материалдық қажеттерді қанағаттандыру әлеуметтік себептер үшін база жасайды. Бірақ бұл ықпалдарды бөліп алып, жеке-жеке қарауға болады.

   Материалдық себептер мынадай 3 түрде:

• қоғамдық;
• ұжымдық;
• жеке түрде көрінеді.

Материалдық себептерге:

• материалдық жағынан ынталандыру;
• күштеу шаралары: айып салу, өсіп алу және басқа да материалдық жазалар қолдану жатады.

      Әлеуметтік себеп құралдарының  арсеналы өте зор – кең көлемді  насихат және үгіт жұмысынан  жеке көтермелеудің әр алуан формаларына дейін жетеді. Әлеуметтік себептер оңды (материалдық көтермелеу) және теріс (жазалау) болуы мүмкін.

      Билік ету себебі қызметкерді  кез келген жағдайда қимыл  жасауға мәжбүр ету мүмкіндігіне  негізделеді. Мұндай мүмкіндік  мемлекеттік, қоғамның беделімен қамтамасыз етіледі және тиісті күшті тұтқалары арқылы қамтамасыз етіледі.

       Ықпал ету үлгісі бойынша басқару  әдістері мыналарға:

       а) тура немесе тікелей ықпал  етуге;

       ә) міндеттер қоюға;

       б) ынталандыратын жагдай жасауға бөлінеді.

       Тура ықпал етуге басшының  ешқандай түсініктеме бермей, егжей-тегжей  нұсқау түрінде өкім беру тән.

        Міндетті қою – сан қырлы  әдіс, өйткені міндеттерді тәптіштелу  дәрежесі әртүрлі болуы мүмкін. Бұл қазіргі басқарудың негізгі типі.

        Ынталандыратын жағдай жасау  басшылықтың мақсаттарына сай  келетін жолды орындаушылардың  өздері таңдап алатын жағдайда  жеткізуге тиіс. Адамдағы жұмыста  бұл әдіскін мүмкіндіктері шектеулі, ол ұзақ мерзімді перспективаға  арналған жалпы ықпал ету әдісі болып табылады.

        Халық шаруашылығы дамуның қазіргі кезінде басқарудың экономикалық әдістері зор маңыз алып отыр.

        Басқарудың экономикалық әдістерінің  мазмұны еңбек және материал  шығындарының мейлінше аз жұмсай  отырып, мейлінше жақсы өндірістік нәтижелерге жету мақсатында қызметкерлердің экономикалық мүдделеріне нысаналы ықпал ету болып табылады.

        Өндірістік ұжымдар мен жекелеген  қызметкерлерге белгілі бір экономикалық  тұтқаларды (өзіндік құн, пайда,  баға, жалақы, материалдық көтермелеу қорлары) пайдалану жолымен ықпал ету экономикалық әдістер деп түсініледі.