Қазақстанның орталық және жергілікті мұрағаттар қорлары құжаттары саяси репрессиялар тарихының дерек көзі (1917-1956 жж.)

      Шығыс Қазақстан облыстық қазіргі заман тарихы құжаттама орталығындағы №37 - Семей уездік земство басқармасы, №44 - Семей уездік жұмысшы, шаруа және қызыл әскер депутаттары Кеңесі, №48 - Жалпыресейлік Уақытша үкіметтің Семей облысындағы басшысы, №72 - Семей губерниялық революциялық комитеті, №73 - Семей губерниялық жұмысшы, шаруа және қызыләскер депутаттары Кеңесінің атқару комитеті, №133 - Алаш қалалық қоғамдық басқармасы қорларының деректері Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы саяси күресті ашып береді. Әсіресе, Алаш қозғалысына қатысты мәліметтер көп кездесетінін айтып өтуіміз керек.

      Алматы облыстық мемлекеттік  мұрағатында да №350 - Жетісу облыстық ревкомы, №352 - Кіші Алматылық стансалық ревкомы секілді қорларда аймақтағы «қызыл террордың» жүргізілуіне қатысты кейбір материалдар кездеседі.

      Мәселеге байланысты кейбір құжаттарды  Астана қалалық мемлекеттік мұрағатының №370 - М. Юзипенконың жеке қоры, №406 - Ақмола қаласын- дағы Қарағанды темір жолының линиялық соты, №430 - шетел мұрағаттарынан анықталған мұрағаттар құжаттарының жиынтығы - біріккен мұрағаттық қор мәліметтері береді. Жекелеген құжаттар Ұлы Отан соғысы жылдарындағы саяси репрессиялардың әртүрлі қырларын анықтайды. Шетелден келген деректерден З. Валидидің кейбір еңбектері алынды.

      Жезқазған қалалық мемлекеттік  мұрағатынан №381 - Қазақ КСР түсті металлургия министрлігінің Жезқазған мемлекеттік мыс қорыту комбинаты, №498 - ІІМ Далалық еңбекпен түзеу лагерінің саяси бөлімі, №498-П - КСРО ІІМ Далалық еңбекпен түзеу лагерінің саяси бөлімінің партия комитеті, №458 - КСРО ІІМ қарасты №37 әскери тұтқындардың Балқаш лагері, №380 - №39 КСРО ІІМ қарасты әскери тұтқындардың Жезқазған лагері қорлары алынды. Қорлардан әскери тұтқындар лагерлері мен Далалық лагерге қатысты материалдар сан - алуан мәліметтер табылды.

      Сонымен қатар, деректердің келесі  бөлігі қазақстандық және ресейлік  құжаттық жинақтары болып табылды.  ҚР Президентінің мұрағаты құжаттарын  ең көп жариялады. Алаш қайраткерлерінің Кеңес өкіметі жылдарында қудалануына байланысты деректер «Протоколы Революционного комитета по управлению Казахским краем (1919-1920 гг.)», «Алаш қозғалысы» еңбегінің 2, 3, 4 томдарында жинақталған, ал республикалық мемлекеттік мекемелердің «үлкен террор» кезіндегі қызметі «Политические репрессии в Казахстане в 1937-1938 гг.», кейбір қосымша материалдар «История Казахстан ХХ века в документах» секілді кітаптарында берілген. Аталған мекеме депортацияға ұшыраған жеке халықтардың тарихына байланысты құжаттар жинақтарын да шығарды. Тақырыпқа байланысты материалдар жоғары оқу орындары оқытушыларының құрастыруымен де шығып тұрды. Мәселен, Е. Бекмахановтың «ХIХ ғ. 20 - 40 жж. Қазақстан» кітабының дискуссиясының стенограммасы және «Красный террор: Политическая история Казахстана» деп аталатын құжаттар жинақтары бар. Стенограммада тарихшының еңбегіне байланысты айтыстың барысы мен мәтіні толық берілген. Ал екінші кітапта ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитеті мұрағатындағы жеке адамдардың істері жарияланған. Облыстық мемлекеттік мұрағаттар тарапынан да материалдар шығуда. Қарағанды мемлекеттік облыстық мұрағаты мен ҚР Бас Прокуратурасы Құқықтық статистика және арнайы есептер бойынша Комитетінің Қарағанды қаласындағы филиалының кейбір құжаттары «Я с вами во все дни до скончания века. Тяжелые времена гонений и репрессий 1931-1946 гг.», «Узницы Алжира (Список женщин - заключенных Акмолинского и других отделений Карлага)», «Спецпереселенцы в Карагандинской области» кітаптарында анықталған. Негізінен арнайы қоныс аударушыларға қатысты құжаттар ашылған, сонымен қатар, «Отанын сатқандар» әйелдерінің Ақмола лагері тұтқындарының толық тізімі жасалынған. Павлодар облыстық мемлекеттік мұрағаты құжаттары «Забвению не подлежит», Шымкент облыстық мемлекеттік мұрағаты құжаттары «Саяси қуғын - сүргіндер: шындық пен қауесет», Қостанай облыстық мемлекеттік мұрағаты құжаттары «Кустанайский уезд. 1917-1919 гг.», Ақтөбе және Атырау облыстық мемлекеттік мұрағаты құжаттары «Депортированные в Казахстан народы» атты еңбектерде жарияланды. Аталмыш құжаттар жинақтары саяси репрессиялардың әртүрлі қырларын айқындайды.

      Жұмыс барысында деректік талдаулар  жасау үшін ресейлік құжаттар  жинақтары көптеп ендірілді. Оның  ішінде, бес томды «Советская деревня глазами ВЧК – ОГПУ - НКВД. 1918-1939», төрт томды «Трагедия советской деревни. Коллективизация и раскулачивание. 1927-1939», «Красный террор на востоке России в 1918-1922 гг.», «Сборник законодательных и нормативных актов о репрессиях и реабилитации жертв политических  репрессий», жеті томды «История Сталинского ГУЛАГа», «Военнопленные в СССР. 1939-1956», он үш томды «Русский архив: Великая Отечественная. Иностранные военнопленные второй мировой войны в СССР. Документы и материалы», анықтамалық «Система исправительно - трудовых лагерей в СССР. 1923-1960», «Всесоюзная перепись населения 1937 года: общие итоги» сияқты кеңес тарихына арналған құжаттар мен материалдар жинақтары мәліметтері кеңінен қолданылды. Ресей мұрағаттарының деректік жинақтары жан – жақтылығымен көзге түседі. Онда 1917 – 1956 жылдардағы саяси репрессиялар материалдары кешенді түрде анықталған.

      Қосымша деректер - большевиктер саясатына қарсылықтар мен репрессиялардың жүргізілу туралы естеліктер мен мемуарлық материалдар. Оның ішінде, эмиграцияға кеткен, кезінде Алаш қайраткерлерімен бірге большевиктерге қарсы саяси күреске араласқан З. Валиди мен ұлт - азаттық қозғалыс қайраткері М. Шоқай және оның жары М. Шоқайдың, «үлкен террор» кезіндегі қуғындалған әйелдердің, «Әділет» тарихи - ағарту қоғамы мен ҚР Президенті мұрағатының бірігіп шығарған саяси репрессиялар құрбандары мен туыстарының естеліктерін айтуға болады.

      Саяси репрессияларға байланысты  мұрағаттық деректердің анықталып,  деректанулық талдаулардың жүргізілуі  Қазақстанның қазіргі заман тарихына  қатысты зерттеу жұмыстарында тұжырымдамаларды қолдануға үлкен мүмкіншілік береді. Орталық және жергілікті мекемелер құжаттарын кеңінен пайдаланған диссертация қорытындылары отандық тарихтың кеңестік кезеңінің деректер базасын, оның ғылымға енгізілу деңгейін, теориялық-методологиялық негізін жасауға көмектеседі.

      Диссертациялық жұмыстың зерттелу деңгейі. Саяси репрессиялар тарихы кеңестік тарихнамада толық әрі кешенді қарастырылмады. Әрине, бұл түсінікті де еді. Өздері құрған мемлекеттің қылмыстарын большевиктер әшкерелей алмайтын. Оны Н. Хрущевтің ХХ сиезде жеке басқа табынушылықты айыптаған баяндамасынан кейін де еңбектердің жарық көрмеуі дәлелдеп береді. Басты мәселе мұрағаттардың ашылмауы және құжаттардың құпиясыздандырылмауы болды. Деректерсіз тарихтың жазылуы мүмкін емес. Тіпті Н. Хрущевқа даярланып берілген мұрағат материалдары да жарияланбады.

      Отан тарихында саяси репрессиялар  тақырыбын жан-жақты зерттеу тек қана елдегі қайта құру реформаларымен, яғни 1980-жылдардың екінші жартысында қолға алынды. Қазақстандағы ұлттық сана - сезімнің оянуы отан тарихының ақтаңдақ тұстарын зерттеу мен Алаш қайраткерлерінің мұраларын қайтаруға бағытталды. Сонымен мемлекеттің заңдық шараларына байланысты тақырыптың басқа да қырлары ашыла бастады. 

      Жалпы алғанда, осы жылдардағы кеңестік репрессиялар тарихының тарихнамасын үш кезеңге бөлуге болады:

      - 1988-1993 жылдар, репрессиялар тақырыбын күн тәртібіне қою және көлемін анықтау. Бұл уақытта қоғамдық пікір қалыптаса бастады, сонымен қатар мерзімді басылымдарда құжаттар жарияланып, саяси репрессияларды айыптайтын мақалалар толассыз шығып жатты. Ғылыми айналымға құжаттық материалдарды енгізу жүргізілді, сонымен қатар зерттеу жұмыстары да жазыла бастады. Ш. Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнология институтының бір топ ғалымдары үрдісті бастады және мәселеге отандық қоғамтанушы ғалымдар араласты;

      - 1993-2000 жылдар, саяси репрессиялар  тарихын зерттеу мемлекет тарапынан  заңдар шығарылып, үлкен қолдауға  ие болды. Атап өтсек, 1993 жылдың 14 сәуірінде Қазақстан Республикасының «Жаппай саяси репрессия құрбандарын ақтау туралы» заңы мен 1996 жылы 30 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «1997 жылды жалпыұлттық келісім және саяси репрессия құрбандарын есте сақтау жылы деп жариялауы туралы» жарлығының шығуы тақырыптың кең түрде ашылуына ықпал етті. Белгілі тарихшылар М. Қозыбаев, К. Нұрпейісов, М. Қойгелдиев, Т. Омарбеков, Қ. Алдажұманов, Д. Шаймұхановтар көптеген тақырыптарды ашты;

      - 2000-2009 жылдар, аталған тақырыптың  әртүрлі мәселелеріне арналған деректер жинақтары шығып, көлемді ғылыми жұмыстар жарық көрді, яғни кеңестік саяси репрессиялар тақырыбы кеңейіп, көптеген докторлық диссертациялардың және монографиялардың тарихи зерттеу обьектісіне айналды. Ғалымдар Х. Әбжанов, Б. Аяған, Т. Жұртбай, К. Есмағамбетов, зерттеушілер С. Ділманов, Г. Көкебаева, Д. Махаттарды атауға болады.

      Кеңес мемлекетінің жазалау саясатын  ашуда қазақстандық тарихшылар  көбінесе тақырыптың жеке - жеке қырларын қарастырды. Мәселені зерттеу көлемді түрде қойылмады. Оны кандидаттық және докторлық диссертациялардан, жекелеген монографиялардан байқаймыз. Негізгі бағыттар тәркілеу, ұжымдастыру, отырықшыландыру секілді реформалар әсерінен болған саяси қудалаулар, Алаш қайраткерлеріне қарсы ұйымдастырылған саяси қуғындаулар, 1937-1938 жылдардағы «үлкен террор», 1940-1950 жылдардағы қазақ интеллигенциясы қудалануы, депортацияға ұшыраған халықтар мен арнайы қоныс аударушылар тарихына және т.б. аударылды. Осының әсерінен 1917-1956 жылдардағы саяси репрессиялар тақырыбының кейбір тұстары назардан тыс қалды. Мәселен, «қызыл террор», құзырлы органдардың Қазақстандағы репрессивті қызметтері, қазақстандық кеңестік еңбекпен түзеу лагерлері, ерекше және әскери тұтқындар лагерлері және т.б. 

      Бұл мәселелердің шығуына саяси репрессиялар деректерінің жеткілікті дәрежеде ғылыми айналымға қосылмауы да әсер етті. Көбінесе тарихшылар  орталық және жергілікті мұрағаттар деректерін қатар алып қарастыруды мақсат тұтпады. Орталықта жазылған еңбектер тек қана сол жердегі мұрағаттарды, ал жергілікті тақырыпты ашатын зерттеулер облыстық мекемелер сақтау қоймаларындағы құжаттарды пайдаланатын үрдіс белең алды. Орталық және жергілікті мұрағаттар арасындағы байланыс, деректерін салыстыру, сараптау жұмысы кенже қалды. Облыстық мұрағаттар материалдары ғылыми айналымға қосылмады. Одан деректер базасының тарлығы туындады. Және қазақстандық мұрағаттар құжаттарын құпиясыздандыруды тек қана тоқсаныншы жылдардың екінші жартысынан қолға ала бастады.

      Әлі күнге дейін кеңестік мұрағаттық құжаттарды теориялық - методологиялық зерттеуге арналған іргелі, монографиялық еңбектер жоқтың қасы. Кеңес дәуірінде деректерге әдейі жүргізілмеген ішкі және сыртқы сын мәселесі шешілген жоқ. Деректанулық методологияның да жолға қойылмауы кедергілер келтіруде. Кеңес деректерінің зерттелуі де күн тәртібінде тұр.

     Тақырыптың зерттелу дәрежесі диссертацияның бірінші тарауында арнайы қарастырылды.

      Зерттеудің мақсаты - Кеңес өкіметі кезіндегі саяси репрессиялар тарихына қатысты қазақстандық мұрағаттар қорларын талдау. Осы негізде мұрағат материалдарын деректанулық теориялық - методологиялық тұрғыда сараптау туындайды.

      Бұл мақсатқа жету үшін диссертациялық жұмыста төмендегі міндеттер қойылды:

      - қазақстандық ұлттық мұрағат қорының мәліметтеріне деректанулық методологияның негізгі әдіс - тәсілдерін қолдану;

      - тақырыпқа байланысты тарихнамалық шолулар жүргізіп, кеңестік саяси репрессиялардың әртүрлі қырларына байланысты жарық көрген ғылыми еңбектерді көрсету;

      - Қазақстандағы «қызыл террор» деректерін анықтап, сараптау арқылы мемлекеттің репрессивті саясатын айқындау;

      - большевиктердің жазалау жүйесін қалыптастыру барысындағы құзырлы мемлекеттік мекемелер іс - әрекеттерін сараптау;

      - большевиктік заң актілерін дерек көзі ретінде пайдалана отырып, деректанулық талдаулар жасау;

      - Алаш зиялыларын саяси қудалау деректері әлеуетін орталық мұрағаттар қызметі барысында жинақталған материалдармен кешенді түрде ашу;

      - «үлкен террор» кезіндегі деректердің ерекшелігін және репрессиялар тарихындағы орнын қарастырып, деректік құндылығын анықтау;

      - Ұлы Отан соғысы жылдарындағы репрессивті шаралар мәліметтерін айқындап, құжаттардың деректік маңызын зерттеу;

      - соғыстан кейінгі сталиндік репрессияларға қатысты мұрағаттық құжаттардың құрамы мен мазмұнын анықтау.

      Диссертацияның зерттеу нысаны - кеңестік мемлекеттік мекемелер мен саяси қуғындалған жеке адамдардың мәліметтері сақталған қазақстандық орталық және облыстық мұрағаттар құжаттары.

      Жұмыстың зерттеу пәні - 1917-1956 жылдардағы саяси репрессияларға қатысты мұрағаттық құжаттардың деректік әлеуетін дәйектеу.

      Зерттеу жұмысының методологиялық негіздері. Зерттеуде революцияға дейінгі және Кеңес өкіметі жылдарындағы деректанулық методологияның әдіс - тәсілдері қолданылады. Оның ішінде А. Лаппо - Данилевскийдің деректану методологиясын жаңа бағытқа көтеруінен бастап кеңестік деректанушылардың маркстік - лениндік идеология негізінде тарихилылық, обьективтілік ұстанымдарын деректерді талдауда қолдану әдістері қамтылады. Әр кезеңнің өзіндік ерекшелігін ескере отырып, автор деректерді талдауға арналған тұжырымдамалардың қажетті тұстарын алуға тырысты. Осыдан келіп, жұмыстың методологиялық негізіне зерттеудің жалпығылыми методологиясы мен қазіргі ресейлік тарихшылардың деректану ғылымында қолдана бастаған жаңа, философиялық тұжырымдамалары алынды. Қазіргі деректанудағы адам қолымен жасалған дерекке қоғамдағы мәдениеттің туындысы деп қарау ұстанымын автор бөліседі. Ізденуші деректанудың барлық гуманитарлық ғылымдарға ортақтығын көрсете отырып, мұрағаттарда кездесетін әртүрлі мазмұндағы деректерге ішкі және сыртқы сынды соңғы кездегі методологиялық ұстанымдарға сай жүргізді.

      Ресей ғалымдары А. Лаппо - Данилевский, С. Валк, М. Тихомиров, И.Д. Ковальченко, С. Шмидт, О. Медушевская, И.Н. Данилевский, В.В. Кабанов, М.Ф. Румянцевалардың зерттеу методологиясы диссертациялық жұмыста кеңінен қолданылады.

      Бүгінгі күні қазақстандық тарихнамада  отан тарихының әртүрлі мәселелерін  дерек көзі ретінде зерттейтін докторлық диссертациялар мен монографиялық еңбектер де көбеюде. Тарихшылар М. Әбусейітова, Х. Әбжанов, Қ. Атабаев, Е. Әбіл отандық ғылымда тарих пен деректанудың теориялық - методологиялық ұстанымын қалыптастыруды басты мақсат тұтады [1]. Зерттеу методологиясы диссертацияның бірінші тарауында арнайы қарастырылды.