Дайын шетел инвестициясы

    Инвестицияны  қолдануға тартылған қаражаттар рөлінің күшеюі қоғамдық өндіріске  инвестиция тартудың диапазонының кеңейтілуін  және инвестициялық қызметтің белсенділігін  куәландырады. Аймақтарға терең экономикалық реформаларды қолдануда аймақтық инвестициялық  саясатты әзірлеу мен іске асыру  үшін қажетті жағдайларды құруды қажет етеді. Ал бұл өз кезегінде  өндірістерді, територияларды немесе салаларды инвестициялауға шетел  инвестициясын тартудың жаңа стратегиясын білдіреді. Ол елімізде орналасқан өндірістердің  өзара байланысты жиынтығын, мақсатты және комплекстік инвестициялық  жобалар мен бағдарламалардың жүзеге асуын қарастырады. Оларға комплекстер, арнайы экономикалық, экспорттық және басқа да зоналар жатады. Олардың  дамуы аймақтың инвестициялық бағдарламаларының  міндеттері мен мақсатқа жетуге бағыталған ұзақ мерзімді инвестициялық бағдарлама базасының негізінде жүзеге асырылады.

    Жақын және алыс шет мемлекеттерінің тәжірибесі көрсеткендей инвестициялар өтпелі кезеңде нарықтық экономиканың қалыптасуы мен дамуының маңызды факторы  болады, сонымен қатар өндірістік апаратты жаңартып қайта құрып жаңа өндіріспен кәсіпорындардың құылуын  қамтамасыз етеді. Сол себепті мемлекеттік  экономикалық аймақтарға шетел капиталын ынталандыру мен қолдану қазіргі кезеңнің инвестициялық процестің заңды басымдылығы болып табылады.

    Нәтижесінде шетел инвестициясының мақсатты бағытталған әсері Қазақстанда  құрылымдық саяси экономикалық, энергетикалық  және азық-түлік саясаттын қамтамсыз  етуге, сонымен қатар бай минералды-шикізат  ресурстарын пайдаланумен байланысты таукен өнеркәсібінің стратегиялық маңызды саласының жылдам дамуына  бағытталып отыр. Бай минералды-шикізат  ресурстарын пайдаланумен байланысты өнеркәсіптің құрылымы жақсарады. өнеркәсіптің салалық құрылымы базалық салалардың – мұнай-химиялы өнеркәсіптерінің дамуының басымдылығы есебінен жақсарады.

    Тікелей шетел инвестициясын тиімді пайдаланудың нәтижесі реттінде Семей қаласында  Ертіс өзені көпірінің салынуы  Ақтаудың теңіз сауда портының қайта  құрылуы мен кеңейуі жүзегі асырылды.

    Бүгінде Қазақстан Республикасында шетел  капиталды тартуды ынталандырудың ары қарай дамуына қолайлы  жағдайлармен алғы шарттар жасалуда. Мемлекет аймақтарға шетел инвестициясын  тартудың нәтижелігін көтеру үшін экономикалық аймақтардың талаптарын қамтамасыз ететін шетел инвестициясын тартуды  ынталандыру қажет. Әсіресе, актуалды болып ең алдымен жеке кәіпкерлікте оның ынталандыру рөлін күшейтуге  бағытталған салық жүйесі меңгеру  болып табылады. Республикамыздың экономиткасын  өз қаражаттарын салып жатқан кіші және үлкен шетел инвесторларының  қызығушылығын көтеру үшін оларға мемлекеттік  кепілдік принципін жариялау, біздің ойымызша, пайдалы болар еді.

      Сөз жоқ инвестициялық белсендiлiк  пен экономикамыз арасындағы байланыс бiр жақты емес. Экономикалық қсу  өз инвестициялық белсендiлiкке тәуелдi бола  отырып  нақты инвестициялауға қандай мумкiндiгi бар eкeнін көрсетiп отырады.

      Бұл байланыс түciніктi делiк бiрақ инвестициялық  белсендiлiк пен экономикалық өсудiң  бастапқы импульсiн қалай құру керек  деген сұраққа жауап беру қиынға түсiп отыр? әр елде бұл мәселе әрқалай  шешіліп жатыр, яғни елдiң дамуының iшкi және сыртқы жағдайына қарай.

      Инвестициялық қызметтiң белсендiлiгiнде үлкен  рөлдi сол капитал салымын салған кәсiпорынды басқаруға мүмкiндiк  беретiн тiкелей шетел инвестицияларды (ТШИ) атқаруы мүмкін.

      Халықаралық тәжiрибеде  егер компания  басқа шетел компаниясының ауыс берушi акцияларының 1О немесе одан да көп пайыздан асса, онда олар тiкелей деп есептеледi. «Тiкелей инвестициялар инвесторға бөтен экономика қызмет eтeтін кәсіпорындарда тұрақты мүдде алу мақсатында салынатын салымдарға жатады.»

      Дегенмен тiкелей шетел инвестициялары елдерi жаңа құбылыс емес (АҚШ үшiн олар XIX ғасырдан берi бар) болғандықтан, басты көңiл бөлетiн жағдай олардың әлемдегi өзгерiстерге қатысты және сезiмдi өcyi. Егер 80-жылдарға дейiн жыл сайынғы тiкелей шетел инвестициялардың  өcyi 1,3-1,6 % құpaca, одан кейiн ол 20 %-га жеттi, осылайша ол әлемдiк сауданың кеңеюiнен 5 есеге дейiн асып кeттi. тiкелей шетел инвестициялардың 1997-2002 ж.ж. арасындағы абсолюттi түрдегi динамикасы төмендегі кестеде көрсетiлген.  

          6-кесте. Тiкелей шетел инвестициялар қозғалысы (млрд.дол)  

      ҚҰРБ көрсеткiштерi бойынша 1 шiлде 1994 жыл құрылған. 2001 жылы әлемдiк тiкелей шетел инвестициялардың ағымы келешек тенденциясы мен сипатталады. Негiзгi ағым бұрынғысынша дамыған елдерге келедi. 2002 жылы осы елдер жалпы әлемдiк тiкелей шетел инвестициялар 58 % немесе 231,1 млрд. доллар құрады. Олардың iшiнде едәуiр тiкелей шетел инвестицияларды көп тартқан АҚШ (90,8), Ұлыбритания (36,9), Франция (18,3), Белгия мен Люксембург (12,5млрд долл ). Инвесторлар ЮНКТАД Қазақстанды да қосатын дамушы елдерге ceнім бiлдiрмеуiне қарамастан тiкелей шетел инвестициялар нарықта негiзгi әpeкет етушiлер болып қала беруде. Осылайша әлемдiк нарықта дамушы елдердiң тiкелей шетел инвестициялары 17%-дан 2002 жыла 37% дейiн өстi. Азия елдерiнiң iшiнде Қазақстан 10-шы орын алды.

      Бұл тiкелей шетел инвестициялардың өcyiнe не түрткi болды? Белгiлi деңгейде қатысушы жақтардың көбеуi. Соңғы жылдары бұл (АҚШ, Жапония, Германия және т.б) халықаралық инвесторларға тән болып отыр, бұған соңында мына елдер қосылады: Оңтүстiк Корея, Қытай, Тайвань. Мысалы:, 1985 жылы тiкелей шетел инвестициялардың 46 жағдайда Корея компаниялары байқалса, 1990 жылы 165 Корей фирмалары (212 млрд дол) капитал шығарған. 70 жылдары дамушы елдер езiне ұқсас елдерге ғана жiберсе, қазiр жағдай басқаша, осылай Тайвань үлесiне АҚШ реципиент ретiнде 60%  жуығы келеді. Ендi шығыс европа мен бұрынғы КСРО келетiн болсақ тiкелей шетел инвестициялар қозалысындағы қатысы өте үлкен емес. Олар қазiргi әpeкeтi капитал салымдарының қабыдаушы ретiнде ғана болып отыр.

      БҰҰ бағалауы бойынша 1990 жылда Чехославакия, Польша, Венгрия және КСРО-ды тiкелей шетел инвестициялардың көлемi 4,85 млрд дол құpaды. Салыстыру үшiн бiз АҚШ-тың тек Мексикаға 80 жылдардағы салымдығы 22 млрд дол құpaды. Әpi қалай бiз тiкелей шетел инвестицияларын салалық құрылымындағы өзгерiстерге кеңiл бөлмеуге болмайды. Бұл жерде қызмет саласындағы өсулердің 25-55% ғана өзгерген. Бұл жерде неғұрлым Жапония мен Канада мысалы сипаттауға болады.

      Тiкелей шетел инвестициялардың бiр ерекшелiгi ол соңғы кезде инвесторлар сабындап кiшi және орташа компаниялардың пайда болуы. Осылай Оңтүстiк Кореяда олардың үлесi 1,9-23% дейiн өстi, ал Жапонияда 15% құрайды.

      7-кесте. Тiкелей шетел инвестицияларды шығарудың салалық құрлымының қызмет сферасындағы үлесiнiң динамикасы (%-бен)  

    2002 жылы ҚРС ҰБ-ның мәлiметтерi бойынша құрылған.

    Шетел инвестицияларының көлемi ғана емес , оның құрылымдық сапасы да жақсаруда. Егер 1998-2001 Ж.Ж. инвестициясының жартысынан көбiн заемдар мен экспорттық несиелер құpaca, 2001 жылы тiкелей шетел инвестициялардың үлесiне 73,8 % келедi. 4 кестеде керсетiлген  
 
 
 
 
 
 
 
 

8-кесте. Қазақстандағы шетел инвестицияларының көлемі мен құрылымы (мил дол) 

 
Ақпарат көзi: Қазақстанның инвестициялық мүмкiндiктерi. Алматы: ҚР мемлекеттiк инвестиция комитетi 1998 жыл.

      Қазақстанның  тiкелей шетел инвестициялардың үлесiне барлық инвестициялардың 5,6 % портфельдiк инвестициялар-12,0% келедi. Басқа инвестициялар инвестицияның жалпы көлемiнiң-37,4 % келедi.

      Шетел фирмаларының өндiрiсiнiң жоғары тиiмдiлiгi мен өткізу мүмкіндіктері отандық өндірушілерді нарықтан шығару немесе шетелдiктермен біріктіруі мүмкін. Осы үшiн шетел фирмаларынан кейiн және олардың негiзiндегi бәсекенiң салдарын бағалау қажет. Бұл  мәселемен ең алдымен мемлекеттiк бәсекемен айналысатын органдары айналысу қажет. Сонымен қатар отандық өндiрушiлердi көтеретін бағдарлама болуы қажет жәнеде достастық мүше елдер ТҰК-ның дамуын, өнім сапасын, өңдеу технологиясын дамытатын да әpeкeт қажет. Тікелей шетел инвестисиялары өнімімен табысты беөу шарты, инвестордық толық мүмкін болатын қауiп қатерге жауапкершiлікпен жұмыс iстeyi, концепциялары тән.Ал алдыңғы eкeyi бiрiккен кәсiпорындар ретiнде белгiлi болса, үшiншiсi шетел кәсiпорындар түрiнде болады.  

      Осылайша  инвестицияның созылмалы құрылымдық төмендеуі республикалық өз инвестициялық  ресурстарын шектейтiн өнеркасiптегi құрылымдық өзгерiстерге алып келедi. Бұл  тығырықтан шығудың шешiмi қандай? Бiрiншiден, iшкi инвестициялық ресурттардың азайуы натижесiнде болған инвестициялық  белсендiлiктi жоғалту мүмкiндiгiнде  шетел капиталын ұлттық ресурстарымен  үйлесiп, өзара тиiмдi экономикалық бiрiгу болатын салаларға тарту мен  толтырылуы қажет. Екiншiден, егер инвестиция көлемiнiң азайуынан қашуға болмайтын  жағдайда, ең болмағанда бұл процес терең ойланып жане инвестициялау  салалары бойынаша диференцияциялануы қажет.

      Шетел капиталының тенденциясының зерттеу  тікелей шетел инвестисиялар үлесi тоқтаусыз 2002 жылы өскенін жане барлық шетел инвестицияларының жартысын құрағанын көрсетедi.

    Тікелей шетел инвестисиялардың тиiмдiлiгiн бағалау үшiн экономиканың қазіргі салалық құрлымын және тікелей шетел инвестисияларды олар бойынша бөлiнудiң сипатын талдап көрейiк. Мемлекетіміздің халықаралық бәсекелестік қабілеті ел экономикасына тартылған шетел фирмаларының инвестициясы мен оның табиғи байлықты игерудегі орнын анықтайды. Мұнан шығар қорытынды: жаңа инвестициялардың тартылуы, яғни Қазақстан болашағы ондағы инвесторлар тұтынуының қанағаттану дәрежесіне тәуеді.    2005 жылғы қаңтар-желтоқсанда қаржы емес активтерге жұмсалған инвестициялардың жалпы бағалау көлемі 2273,4 млрд. теңгені құрады, оның 97 пайызы негізгі капиталға жұмсалған инвестицияларға келеді, яғни 2205,2 млрд. теңгені құрайды. Бұл 2004 жылғы тиіскі кезеңдегіден 1,2 есе көп. 2005 жылғы қаңтар-желтоқсандағы инвестицияның өсуі өткен жылғы тиісті кезеңмен салыстырғанда Республиканың 15 өңірінде байқалады. Мұның өзінде еңкөп өсуі Сқлтүстік Қазақстан мен Атырауда 1,5 есе, Алматы, Шығыс Қазақстан, Оңтүстік  Қазақстан өңірлерінде 1,4 есе, Қарағандада 1,3 есе, Ақмола, Ақтөбе, Қызылорда облыстарында 1,2 есе ал Астана қаласында 9%  және Алматыда  3.5%  өскендігі байқалады. Ал, инвестиция көлемінің төмендеуі Батыс Қазақстан облылысында 1,2 есе болғандығы көрсетіледі.