Дайын шетел инвестициясы

    Жоғарыда  көрсетiлген инвестицияның түciнiктepi мен сыныптамалары инвестицияның  теориядағы едәуiр маңызды тәуелдiктердiң  бiрiн қарастыруға негiз бермейдi: инвестициялар - жалпы iшкi өнiм - ұлттық табыс. Егер таза инвестициялар өндiрiстi кеңейтуге бағытталса, онда олар ойланбай-ақ  Ж.I.Ө-ге әcep етедi десек болады, яғни оның мултипликативтi өcyiн генерациялайды. Экономикалык, теорияда мұндай құбылыс  мультипликатор деген атаққа ие.  
1-сызба Негiзгi белгiлерi бойынша инвестициялардың сыныптамасы

    

    

    

 

    Мультипликативтi эффектiнiң мәні өндіріс инвестициялық  шығындар әсерінің  күшеюiнде. Қосымша  инвестициялаудың мультипликатор конценциясы  жәй ғaнa инвестиция мен өндiрiс  өндiрiс көлемiнiң өcyi арасындағы тәуелдiлiгiнiң  бар eкeнiн ғaнa айтып қоймай сонымен  қaтap оны жеткiлiктi түрде қaтaң  пайымдайды да экономикалық активтiлiгiн  оның iшiнде ЖІӨ деңгейін анықтайтын факторда болып келедi.  Инвестиция теориясында мулипликатордың әcepi  акцелерация қағидасының толықтырылады. Ол өз кезiнде өндiрiс көлемiнiң өсiп содан кейiн инвестицияның да өcyiнe алып келедi. Мұның арқасында бұл үрдiс шетелден сипат алады. Ал, акцелатор коэфицентiнiң өсу өндiрiс көлемiнiң өcyiмeн инвестицияның арасындағы байланысты сипаттап «таза» инвестициялар ЖIӨ өcyiнeн қанша есе eкeнiн көрсетедi. Бұл жерде бiз экономикалық өcyiнiң төмендеуiмен бәсеңдеуi инвестиция қарқынның төмендеуiне тiптi дезинвестициялауға алып келеді.

    Бұл туралы өз еңбегiнде П.Самуэльсон былай  деп жазды: «Акселерация қағидаты экономикалық тұрақсыздыққа алып келетiн күштi фактор болып келедi. Көтерiлуi кезiнде  ол таза инвестицияларды итередi, ал төмендеу кезiнде ол сондай-ақ күшпен таза дезенфекциялауды итередi» 

    Әрбiр  ел шетел инвестициясын тарту  арқылы өз экономикасын тәуелсiз түрде  дамытуға тырысады. Әртүрлi жағдайда капиталды  тарту жай ic емес екендiгiн айта кету керек. Бұл экономиканың ашық екендiгiн  жария ету емес, бiрақ сыртқы экономикалық саясатқа жол берудi айтады. Оның таңдауының шешушi жағдайы болып жеке инвестициясын  алып шығуымен тартуының тепе-теңдігінде.

      Қазақстанның  шетел инвестиция сын пайдалану  стратегиялық және де етпелi кезеңдегi мәселердi шешумен байланысты. Оларға:

      l) Ұлттық экономиканың қайта құpy;

    2) Аумақтардың әлеуметтiк және экономикалық  диспропорцияларын жою; 

    3 ) Импортты ауыстыратын ендiрiстердi дамыту;

4 ) Бәсекелестердi  ортаны дaмытyғa ықпал eтeтін  экономикалық жеке және аралас  секторларын қалыптастыру;

    5) Нарықтық инфрақұрылымдарды   құpy;

6) Алдыңғы   шетел технологияларын, ноу-хоуды  және басқарушылық тәжiрибенi  тарту. 

      Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасының  жәнеде басқада елдердiң экономистерi осы аталып еткен бағыттарда зерттеуде, сонымен қатap соңғы жылдардың  тәжiрибесi керсеткендей тікелей шетел  инвестицияларынан басқа қаржылық жұмыстардың бiрқатар артықшылығы  бар деген шешiмге келуге көмек  бердi.

      Бiрiншiден, олар халыққа аса қажеттi тауарлар мен қызметтердi қаржыландыру қосымша  капитал көзi болып табылады; бiлiм, тәжiрибе, ноу-хоу, технологиялар, алдыңғы басқару әдiстерi мен маркетингтiк трансфертiн қамтамасыз етедi.

      Екiншiден, шетел несиелерi мен заемдарына қарағанда  сыртқы қарыз өcyiне әcep етпей, керiсiнше  оның қайтарылуына ықпал етедi.

      Үшiншiден, олар тағыда халықтық жұмыспен қамтылуына, кадрлардың, инженерлердiң бiлiктiлiгiне де әcep етедi.

      Төртiншiден, экспорттық өнім сапысының жақсаруына және оның әлемдік нарыққа шығуына, валюталық түсiмдердiң өcyiнe ықпал  етедi.

      Бесiншiден, өндiрiстiк және ғылыми техникалық интеграциялық  арқасында отандық экономиканың әлемдік шаруашылыққа тиiмдi eнуін қамтамассыз  етедi.

      Алтыншыдан, бәсекелестiк нарық ортанысының  қалыптасуына әcep етеді, монополизммен  күресуге көмeriн тигiзедi. Бiздiң ойымызша тікелей шетел инвестициялары шетел  несиелерiн ауыстырады немесе қысады.

      Тікелей шетел инвестицияларының өcyi бәсекенiң, нарықтардың қызмет eтyi және антимонипольдiк  саясатты жузеге асыру сияқты өзара  байланысты мәселердiң шешуiн шарттайды. Бұл үшiн талдау мен мемлекеттiк  реттегiш шараларын iскe асыру қажет. Өйткенi инвестициялау динамикасының  шарықтау шегi транс ұлттық корпарациялардың (ТҰҚ) әлемдiк, аймақтық, елдiк экономикада  рөлiнiң өсуiнде. Экспорттық бағалар  бойынша транс ұлттық корпарациялардың тікелей шетел инвестицияларының  жалпы көлемi 3,7 триллион дол құрады, ал шетелдегi филиалдарының жалпы  әлемдiк активтерi 9,3 триллион дол құрады. Бұл жерде айтатын жағдай инвестиция алушы елдердiң алдында инвестицияның отандық экономикаға тиiмдi болатындай етіп стнадарттарын жасап шығарып іскe асыру мақсаты тұp.

      Тікелей шетел инвестицияларының соңғы  мақсаты - халықтық тұрмыс деңгейiн  және экономикалық өсудiң қарқынын көтеруін. Нәтиженiң оң болуы капитал  ағымының  көптігіне емес оның осы  елдегі салалырндағы қызметі, ұлттық нарықтағы  жағдайы. Тиiмдiлiгi қызмет eтyi нарыққа  кіруі мен шығуымен бәсекелестiк сипат деңгейiне байланысты. Тосқауылдарды алу транс ұлттық корпарациялардың  нарыққа кipy мумкiндiгiн жеңiлдетедi де сол жерде бәсекенi екпiндетедi.  

      Егер   шетел компаниялары  олардың  арасындағы импортерлер, отандық компаниялар арасындағы бәсеке оптималды болмаса, онда осы бәсекенiң арқасында сапалы өнім, төмен баға және т.б артықшылық пен жеңiлдiктерге ие болатын тұтынушылар бұлардан айырылады немесе шектеліп қалуы мүмкін.

      Шетел инвестицяларының қызметi тек қана өндiрiстiк материалдық және материалдық  емес факторлары нысаны ретiнде болуы  мен сипатталмайды. Кем дегенде  халықаралық инвестицияларының  төрт қызметiн бөлiп көрсетуге  болады:

      - өндiрiстiк материалдардың факторларына  жол ашу; 

      - өткiзу нарықтарына жол ашу; 

      - халықаралық өндiрiстi ұйымдастыру; 

      - ұлттық экономикалық жүйелердiң  сыртқы экономикалық жүйелердiң  өсушi өзгерiстерiне бейiмдеу.

             
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     1.2 Отандық өндірістің инвестициялық ақуалын талдау

   Қазақстан  қазіргі шетелдік инвесторлар қызыметіне әлеуметтік экономикалық құқықтық ережелер жасап, олардың мүдделеріне сәйкес инвестициялық климатта өте ыңғайлы  жасауға ұмтылып отыр, сонымен  қатар өзіндегі экономикалық  қиындықтарды шешіп алдына қойылған мақсатқа жетуді көздейді.

Республикада  саясаткерлер мен экономистердің  пікірінше шетелдік күрделі қаржының қатыстыруымен төмендегі проблемаларды  шешуге мүмкіндік туадырады:

     - сыртқа шығару мүмкіндігінің тиіміділігін арттыру, оны шикізаттық сипатынан арылту;

     - елдің сыртқа шығар у қызыметтерін күшейту және сыртқы рыногтағы өз орнын табу;

     - сырттан әкелетін өнімдерді ауыстыратын өндірісті дамыту;

     - өндірісітің ғылыми-техникалық деңгейі, жаңа техника мен технология, басқару әдісін өнім  өткізу арқылы көтеру;

     - дайын өнімді шығарудың технологиялық бөлігінің қалыптасуын бітіру;

     - артта қалған және тоқырап ыдыраған аудандардың дамуына көмектесу;

     - ұлттық экономикада жаңа жұмыс орнын жасау;

     - қазіргі замаңғы өндірістік және басқару тәжірибелеріне кадр мамандарды оқыту, дайындау;

     - қазақстанның экономикалық өз дербестігін қамтамассыз ету.

     Осы айтылған мақсатты белгілерді барлық дамыған және дамышу елдер пайдаланды. Кейбір жағдайда қаржы министрлігі  немесе басқада мекемелер өздерінің  қалауы бойынша шетелдік үлес қосушыларға  жоба жағдайына өзгеріс еңгізу, оны  бастауды кейінге қалдыру, кейбір жағдайда келісімді талдауды талап ете  алады.

     Қазақстан Республикасың ашық рыногтық экоономикасын  жүзеге асыруға бағытталған саяси  және экономикалық  бір жүйелілікке  бет алыспен келеді бұдан Республика Президенті мен Үкіметтің республикаға шетелдік капиталдың құйылуын ынталандырудағы  іс әрекеттерінен, қолданып жатқан іс шараларынан көруге болады.

     Инвестициялық саясат ел экономикасында маңғызды рөл  атқарады және оның мақсаты мен алға қойылған міндеттерін білу қажет. Қазақстан  Республикасы үкіметі соңғы жылдардағы жинақталған тәжірибені негізге  ала отырып, шетелдік инвесторлар  мүддесінің белгілі бір шеңбері  туралы мәліметтер алады.

 

3-сурет. Өндірістік ұйымдағы инвестициялық белсенділіктің бағасын шығаратын функционалдық арақатынастың үлгі схемасы 

 

     

     Қазақстан шетелдік инвестицияларды тартуды  мақсаты түрде басшылыққа ала  отырып оның екі негізгі мүмкіндіктерні ескеруі қажет.

1. Қазақстанның табиғи ресурстарына байлығы, республика териториясының Европа мен Азияның түйіліскен жеріндегі стратегиялық маңызды  жеріндле орналасқан және Европа мен Азияның кең ауқымды рыногының байланысын жеңілдетуіге мүмкінді мол
2. Қазақстанда маманданған және жартылай маманданған жұмысшыларды қосқанда адам ресурстарының жақсы білімді және әртүрлі ұлт –ұлыстың қорының жеткіліктілігі. Бірақ, әрбір айтылған фактордың өз деңгейінде шектеулері бар, оны мойындай және ескере білу керек. Оның бірі Қазақстан құрғақ құрылықта орналасқан және ыңғайлы арзан, көлемді мұқиттық сауда флотына жақын орналасқандығында.

   Шетелдік  инвестиция халақ шарушылығының  барлық бөліктеріне қажет, нақты  айтқанда мұнай зерттеу мен өндіру, өңдеу, металл өңдеуге және тиімді қатынастық жердегі, әуедегі транспортқа дейін, тамақ өнеркәсібіне өнеркәсіп тауарлрын  өндіруге халық тұтынатын тауарларға және бөлшек саудаға қажет. Шетелдік инвестицияны елдің қауіпсіздігіне байланысты қару –жарақ өндіру, есіркі шығару т.б. салаларға қолдануға  болмайды.

   Шетелдік  капитал жергідік отандық капиталмен Қазақстан Республикасында  бірінші  кезекте агро өнер кәсіптік комплекс саласын дамытуға, әлемдік рыногта  бәсекеге түсе алатын салалардың жедел  қалыптасуы мен дамуына бағытталуы керек. 

    Тәуелсіздік алған қысқа мерзімде Қазақстан  оң бағытта бірқатар қадамдар жасады. Шетел инвесторларының күткен үміті, кейбір факторлардың орын алуынан, ақталмады. Дөкейшіліктің, нормативтік актілердің айқын еместігі секілді өзге де факторлар  оның себебі болып табылады. Жетпіс жылдық мұрадан бір күнде құтылудың  мүмкін еместігі олар да түсінді. Бақытқа  орай, жағдай тұрақтана бастады, онымен бірге Қазақстанның бизнес жасауға  қолайлы орын екндігі байқалды.

    Шетел инвесторларының пікірінше, Қазақстандағы  инвестициялық ахуал тұрақсыз, бірақ  болашағы зор. Инвестициядан қомоқты  пайда мүмкіндігі бола тұрса да, ақынсыздық Қазақстанға шетел инвестициясының  келіп құйылуына кедергі келтіруде. Бұл айқынсыздық бірнеше түрлі  болса да, қайсыбір ретте, Республика Үкіметі саяси бағытының тұрақсыздығымен  және бұрмалылығымен байланысты.