Дайын шетел инвестициясы

1.3 Шетелдік  капитал инвестицияның негізгі  қайнар көзі ретiнде

    Инвестицияның негізгі көзi - жинақ болып табылады. Бiрaқта жинақты бiр шаруашылық агент орындаса, инвестицияны басқа да топ мүшелерi немесе шару ашылық субъектiлер орындайды. Сондықтанда,  ғалымдар aнықтaу барысында инвестицияның мағынасына емес, соншалықты оның  мақсатты бағыттануына көңiл аударуыды қажетдеп санайды.

    Капитал құнының өcуiнe байланысты инвестициялық  процестi Кейнс қарастырды. Оның анықтамасы бойынша инвестиция - берiлген кезеңдегi өндipicтiк іс-әрекет нәтижесiнде капиталды  мүлiк құндылығының ағымдық өсуi немесе берiлген кезеңдегi табыс бөлiгi, яғни, қолданысқа берiлмеген табыс.

    В.Фельзенбаум  айтады инвестиция түсінігі "капитал  ағымдары" түсінігіне және "қаржылық" портфельдi инвестиция түсінігін мағынасына жақын нақты инвестицияны көpceтeдi. Яғни, акцияға, облигацияға және басқа  да бағалы қaғаздарға салу табыс алу  үшiн меншiк құқығын беретiн  меншiк иесiн бiлдiретiн құжат. Бұл  жағдайда инвестициялық іс-әрекеттiң  объективтiлiгiн бiлдiредi.

    Тәжiрибе жүзiнде әр түрлi зерттеушiлер арқылы инвестиция түсінігінің мәнін бередi. Жалпы осы кезге дейiнгi тұрмыстық  сана деңгейiнде инвестиция түсінігіне жер сатып алу үшiн жұмсалынған  салымдар жылжымайтын мүлiк, акция, құрылыс үшiн, техника және тағы басқалары.

    Инвестицияны  нақты және қаржылай деп бөледi. Нақты  инвестициялар жаңа, жабдықтау мақсатында немесе кәсiпорынды техникамен жабдықтау  мақсатында салынады. Қаржылық салымдар мемлекеттiң, басқадай кәсiпорндардың, инвестициялық қорлардың бағалы қағаздардың және акцияларын сатып  алуғ а жұмсалынады.

    Бiрiншi жағдайда инвестор өндiрiстiк негiзгi қopдың және айналым құpалдарын  қалыптастыру maқcaтында өзiнiң өндiрiстiк  капиталын көтepeдi.

    Екiншi жағдайда инвестор бағалы қағаздардың  табысын дивидент алу арқылы өзiнiң  қаржылық капиталын көтередi. онымен қaтap, тiкелей және портфельдi инвестицияны бөледi. Қазақстан Республикасы "тiкелей  инвестицияларды мемлекеттiк қолдау" туралы заңында тiкелей инвестициялау  қазақстан республикасның егемен кепiлдiктерiне байланысты және қазақстан республикасына берiлетiн ресми техникалық көмек  немесе гранттар шеңберiне кipeтiн инвестицияларды  қоспағанда, инвестициялардың барлық түрi деп көрсетiлген.

    Тiкелей инвестицияларды мемлекеттiк қолдаудың мақсаты: экономикалық басым секторларында тауарлар өндipудi, жұмыс aтқapу мен қызмет көpceтудi, жеделдете дамытуды қаматамасыз ету үшiн қолайлы инвестициялық ахуал жасау болып табылады. Портфельдi инвестиция - бұл жалпы айтқанда портфельге, бағалы қaғаздар немесе мүлктердiң құндылығына салынады.

    Мысалы, инвестор әртүрлi фирмалар шығарған бағалы қағаздар жиынтығын немесе бiрыңғай қордың акцияларын сатып алады. Инвесор  сатып алғаннан кейiн компания бағалы қағаздар портфелiндегi үлесiне талап  қояалады.

          Инвестициялаудың  басқадай формалары жер учаскелерiнiң, мулiк құқығын (ақшалай эквивалентпен есептелiнедi) өнеркәсiптiк меншiкке беру лицензиясы, өндiрiстiк құпиялар және тағы басқалар. Жалпы мақcaтқa жету процесiнде қазақстан республикасы мынадай мiндеттердi шешедi:

1. Жаңа технологияларды, озың техника мен "ноу-хауды" енгiзу;
2. Iшкi рынокты жоғары сапалы тауарлармен және көрсетiлетiн қызметтермен толықтыру;
3. Отандық  тауар  өндiрушiлердi  мемлекеттiк  қолдау  және

    ынталандыру ;

4. Экспортқа бағдарланған және импортты алмастыратын өндiрiстердi дaмыту;
5. Қазақстан республикасының шикiзат ресурстарын ұтымды да кешендi пайдалану;
6. Менеджмент пен маркетингтiң осы заманғы өндipicтepiн енгiзу;
7. Жаңа жұмыс орындарын құру;
8. Жергілiкті кадрларды оқытып-үйретудiң үздiксiз жүйесiн енгiзу,

    олардың бiлiктiлiк деңгейiн арттыру;

    9. Өндipicтiк қарқындылығын қамтамасыз ету;

    10. Қоршаған табиғи ортаны жақсарту.

    Бiздiң  салауатты экономикалық өрлеу стратегиямыз мықты нарықтық экономикаға, мемлекеттiн: белсендi рөлiне және айтарлықтай шетел  инвестицияларын тартуға негізделеді.

    Экономиканың  бірнеше секторы бар: табиғи ресурстарды  игеру, елiмiз үшiн бұлар тұpaқты  маңызға ие, осы салаларды дaмыту экономикалық өрлеуге ғана емес, әлеуметтiк  салаға да, сондай-ақ қазақстанның халықаралық  қауымдастыққа кipуiнe ықпал етедi. Бұлар капиталды қажет eтeтiн салалар, оларды дaмыту үшiн шетел капиталымен  қaтap мемлекетің қaтaң стратегиялық бақылауға қажет.

    Бiрақ  тіпті Адам Смиттің де мойындағанындай , жекеше секторды қызықтырмайтын кейбiр  қоғамдық мұқтаждар да бар. Мұндай жағдайларда  және осы мұқтаждарды қамтамасыз етудгі соңы peтiндe мемлекет оны өз мойнына  алады.

          Әрбір  фирманың iс-әрекетінде  маңызды  сфера инвестициялық операциялар болып келедi. Яғни, әрбiр жобалардың icкe асуы үшiн салынған аiқша құралдары жыл iшiндегі фирманың пайда алуындағы бірден бiр жол болады. Коммерциялық тәжiрибеде келесi инвестиция типiн ажыратуға болады:физикалық активтерге инвестиция; ақшалай активтерге инвестиция; материалды емес активтерге инвестиция.

    Ақшалай активтерге жеке және заңды тұлғалардың  ақшалай сомаларын алуға құқықтар. Бұл банктегi депозиттер, облигациялар, акциялар, несиелер, қарыз-қаражаттар, кепiл тағы басқалары жатады.

    Барлық  инвестиция типтерi фирманың  дамуына  және қабiлетілiгiне көп маңыздылық бередi.  Инвестицияны нақты активтерге дайындау және

инвестицияның қандай түріне жататыны, олардың көмегімен  мәселелердi шешуге болатынын анықтауға  мүмкiндiк бередi.  

2-кесте. Инвестиция типтерiн және тәуелдiлiк деңгейiнiң арасындағы тәуелдiлiктi келесi сызба түрiнде көруге болады. 

 

    Инвестициялау объектiлердi келесiлер бойынша ажыратуға  болады: масштабты жобалар (кiшi жобалар  мен мегажобалар); бағытталған жобалар   (коммерциялық, әлеуметтiк, мемлекеттiк қызығушылармен байланысты және т.т.);

    Инвестициялық циклдiк мазмұны мен сипаты (өмip сүру циклiнің барлық сатылары немесе олардың жекелеген сатылары);

    Мемлекеттiк араласу сипаты мен мазмұны (мемлекеттiк капитал салымдары, акция пакетi, салық жеңiлдiктерi, кепiл, басқадай формалары);

    Салынған  құралдардың өтiмдiлiк негiзi және деңгейi;

    Кiшi жобалар масштабы бойынша үлкен емес, қapапайым және шектелген көлемде. Американдық тәжiрибеде капитал салымдар 10-15 млн. Долларды құрайды, еңбекақы шығындары 40-50 мың адам-сағатын құрайды.  

     2. Қазақстан Республикасының инвестициялық тартымдылығы және оның перспективасы

     2.1. Еліміздің инвестициялық қал-ахуалы, мәселелері және оларды шешу жолдары

    Қазақстан экономикасына салынған инвестициялар  көлемі 1993-2000ж. арасында 12 млрд. дол. асып түсті. Тек 1999ж. Қазақстанға 1,5 млрд. дол. көлемінде инвестициялар тартылса, ал 2000ж. республикаға салынған инвестициялар 2,7 млрд. дол. көрсеткішіне жетті.Қазақстанға салынған инвестициялар көлемі бойынша жетекші орындарды АҚШ (36%), Ұлыбритания (17%), және Италия (13%), иеленді.2001ж. қазақстан 60-70 млрд. дол. сомасында инвестициялар күтті.Қазір еліміз инвестициялар бағытын мұнай және кен өндіруден машина жасау, өңдеуші салалар транспорттық және әлеуметтік құрлымдарға бұруда.

    Түрлі салықтық және кедендік жеңілдіктерге  мүмкіндік беретін Қазақстан  экономикасының басымдылық секторларына: өндірістік инфрақұрлым, өңдеуші өнеркәсіп, Астана қаласының обьектері, тұрғын үй, әлеуметтік сфера объекттері, туризм және ауыл шаруашылығы жатады.

    Инвесторларға экономикалық жігер беруге бағытталған 1997ж. “Тіке инвестицияларды мемлекеттік  қолдау туралы” Заңның қабылдануынан  кейін Қазақстан экономикасының басылымдық секторларында инвестициялық  жұмыспен айналысушы инвесторларға  салықтық және кедендік жеңілдіктер  беру туралы 233 контрактке, оның ішінде 2000ж. 77 контрактке қол қойылды.

    2001ж.  еркін нарықтық экономика қағидаларын  бекітіп, барлық шаруашылық субьектеріне  жағымды шарттар қалыптастыратын жаңа салық кодекс қабылданды. 2001 жылдың 1 шілдесінен бастап қосымша құн салығы 20 дан 16% және әлеуметтік салық 26% дан 21% төмендетілді.

    Қазақстанда шетел компанияларының жетекшілері  және өкілдердің кіріп-шығу мәселелерін  жеңілдету мақсатымен арнайы “инвесторлық виза” беру практикасы енгізілді. Мұндай визалардың иегерлері ішкі істер  органдарында тіркелмей, құжаттық және кедендік бақылауды жеңілдікпен  өтеді.

    Қазақстанда инвесторлардың жұмысына жағымды әсер ететін бірқатар саяси факторлар  баршылық: саяси және әлеуметтік тұрақтылықтың  сақталуы және дамуы, шетедік инвесторлар  үшін ұлттық режимнің қамтамасыз етілуі яғни пайданы репатриациялау құқығы берілген.

    Үкімет  нарықтық бәсекені әкімшілік араласпау  арқылы қамтамасыз ететін оңтайлы макроэкономикалық  саясатты жалағастыруда.

    Инвестициялық климатты жақсарту, жаңа инвестицияларды  тарту және оларды дамытуға мемлекеттік  қолдау жүйесін күшейту Қазақстан  саясатының басымдылық бағыты болып  табылады.

            2002ж. Қазақстанға 2001ж. Инвестициялары  көлемінен 1 млрд. дол. жоғары 4,5 млрд. дол. болды. Бұл ақпаратты 27 қыркүйекте мәжілісте экономика  және сауда министрі Жақсылық  Күлекеев хабарлады.    

      

    3-кесте. 1993-99ж. қазақстан Республикасына елдер бойынша тіке шетел инвестициялардың салынуы % 

 

    Министрдің  айтуынша 2002 ж. agip КСО – 1,5 млрд. дол., ТШО – 850 млн. дол. Қарашығанақта  жұмыс істейтін ұйымдар 1 млрд. дол. инвестициялады. Ж. Кулекеев “2003 ж. шетелдік тіке инвестициялар көлемі 5 млрд. дол  – дан кем болмайды”. “Біздің  негізгі мақсатымыз барлық инвестициялардың көп бөлігін импорт ауыстыру бағдарламасын  қарастырудамыз” деп тұжырымдады. Ж. Кулекевтің ақпараты бойынша 2003 ж. бастапқы 7 айында отандық тауар өндірушілер  импортты алмастыру бағдарламасы бойынша 50 млн. дол. сомасында тауар сатып, қызмет көрсетті.

    Қазақстан ТМД елдері арасында инвестициялық  белсенділікке қатысу бойынша екінші орынды иеленді. Инвестициялар салымы бойынша ТМД елдерінің тізімі тиөмендегідей. Ресей – 9,201 млрд. дол., Қазақстан – 5,729 млрд. дол., Әзербайжан – 3,233 млрд. дол., Украина – 2,696 млрд. дол., Түркіменстан – 762 млн. дол., Грузия – 512 млн. дол., Өзбкестан - млн. дол., Беларусь – 346 млн. дол., Молдова – 342 млн. дол., Қырғызстан – 309 млн. дол., Армения – 265 млн. дол., Тіжікстан – 87 млн. дол.

    1993-2000 ж.ж. арасында Қазақстан экономикасына  салынған инвестициялардың жиынтық  сомасы 12 млрд. дол-дан асты. Қазақстан  экономикасына салынған инвестициялар  көлемінен жетекші орындарды  Жапония және Корея иеленеді.

    Бұл екі мемлекет үлесіне барлық инвестициялардың 55%, Батыс Европа  елдеріне 30%, АҚШ  үлесіне – 11,1%. Инвестициялардың жартысынан астамы қара және түсті металургияға және ширегі мұнайгаз саласына бағытталады.

    1633,2 млн. дол. сомадағы 1999 ж. инвестициялар  берілген бағыттарда қолданылады:  жабдықтарды сатып алу – 153 млн. дол., техникалық жабдықтау, реконструкция - 83 млн. дол., айналыстағы құралдарды толықтыру – 395,3 млн. дол., геологиялық барлау жұмыстары – 75,6 млн. дол., басқалары – 727,8 млн. дол., жарғылық фондарға төлемдер – 108 млн. дол., бюджетке төлемдер – 97,7 млн. дол. «Басқалар» бағыты туралы ресми статисикалық ақпарат бермейді.

    Келешекте инвестицияларды тарту жетекшілігі  түбегейлі өзгерді. 2004 жылы елімізге бағытталған инвестициялар көлемі 2,7 млрд. дол. болды.

    Қазақстан экономикасына салынған  инвестициялар  бойынша жетекші орындарды  АҚШ (36%), Ұлыбритания (17%), және Италия (13%), иеленді.

    Салықтық  және кедендік жеңілдіктер берілетін  Қазақстан экономикасының секторларына: өндірістік инфрақұрлым, өңдеуші өнеркәсіп, Астана қаласының обьектері, тұрғын үй, әлеуметтік сфера объекттері, туризм және ауыл шаруашылығы жатады. Қазақстан  Республикасында басқада мемлекеттермен бірдей салынған капиталдың негізін  инвестициялардың   83,9 % тіке инвестициялар  түрінде болады. Олар негізінен қара және түсті металлургия, мұнайгаз кешеніне бағытталған, яғни түскен пайданың сыртқа кетуіне әкелетін жоғары пайдалы  салаларға салынған. Келген ақшамен  шығарылған қаржылар арасындағы арақатынас елімізден кірістің үлкен көлемде  тіке және жанама түрде шығарылуын дәлелдейді.