Халықаралық құқық және халықаралық-құқықтық ғылымның даму тарихы

Аумақтық мөселелер маңызды халықаралық проблема-лардың қатарына жатады және мемлекеттер арасындағы жиі пайда болатын келіспеушіліктердің себебі болады.

Мемлекеттік аумақ — бүл белгілі бір мемлекеттің егемендігі аясында болатын, мемлекеттің толық және ерекше билігі таралатын аумақ. Мемлекеттік аумақтың шекаралары халықаралық кұқыққа сәйкес анықталады және халық-аралық келісімдермен бекітіледі.

Мемлекет өз аумағын халықаралық қағидаттар мен нормаларды ескере отырып, өзінің ішкі завдарына сәйкес пайдаланады.

Халықаралық режимдегі аумақтар — бүл мемлекеттік аумақ пен аралас режимдегі аумақ қүрамына кірмейтін аумақтар: жағалау мемлекеттердің ерекше экономикалық аймақтары шектерінен тыс жатқан су кеңістіктері; теңіз түбінің халықаралық ауданы — жағалау мемлекеттерінің континенттік қайраң мен ерекше экономикалық аймақтары шектерінен тыс жатқан теңіз түбі мен оның жер қойнауы; мемлекеттік аумақтар шегінен тыс жатқан әуе кеңістігі; Антарктика; ғарыш кеңістігі; Ай және басқа аспан денелері.

Бүл аумақ мемлекеттердің ортақ пайдалануында болады және онда халықаралық кағидаттар мен нормалар қолданылады.

Аралас  режимдегі аумақтар — бүл континенттік қайраң мен ерекше экономикалық аймақ, яғни жағалау мемлекеттердің үлттық зандары нормаларымен қатар бір уақытта халықаралық қүқықтық нормалар да қолданылатын аймақтар. Бүл аймақтар мемлекеттердің егемендігі аясында болмайды және мемлекеттік аймақтар қүрамына кірмейді. Бірақ, халықаралық қүқыққа сәйкес, әрбір ондай ауданда жағалау мемлекеті табиғи ресурстарды зерттеуге, жетіл-діруге және сақтауға қатысты өз егеменді қүқықтарын, сонымен қатар қоршаған ортаны қорғауға байланысты қүқықтары мен міндеттерін жүзеге асырады.

Бүл күқықтардың  көлемін халықаралық қүқық анық-тайды. Жекелеп айтсақ, олар —" 1958 ж. Континенттік қай-раң туралы конвенция және 1982 ж. Теңіз қүқығы жөнін-дегі БҮҮ конвенциясы.

Өз қүқықтары  шегінде әр мемлекет аталған қызмет түрлерін реттейтін зандар мен ережелерді шығарады. Континенттік қайраң мен  ерекше экономикалық аймаққа қатысты  өзге жағдайлар халықаралық теңіз  құқығының қағидаттары және нормаларымен реттеледі.

 

2. Мемлекеттік аумактың кұрамы

Халықаралық қүқық  бойынша мемлекеттік аумақ —  бүл жер шарының белгілі бір  мемлекетке тиесілі бөлігі және оның шегінде мемлекет өзінің аумақтық үстемдігін жүзеге асырады. Мемлекеттік аумақтың қүрамына жер қойнауымен бірге, қүрлық және су, олардың үстіндегі әуе кеңістігі кіреді.

Мемлекеттің кұрлықтық аумағы — бүл мемлекеттің шекаралары шегінде орналасу жеріне қарамастан, барлық қүрлық, аралдар мен анклавтар.

Анклав — бір мемлекеттің немесе мемлекеттердің құрлық аумағымен толық қоршалған басқа мемлекет аумағының бөлігі. Анклав өз мемлекеті аумағының бөлінбес бөлігі болып табылады. Дүние жүзінде бірнеше анклавтар бар. Мысалы, Франция аумағында орналасқан Испан қаласы Пливия. Ол Испаниядан Франция жерімен айырылған. Нидерланды аумағында Бельгия анклавтары орналасқан: Барле-Нассау және Барле-Хорты, керісінше Бельгия аума-ғында кішкентай Нидерланды анклавы орналасқан. Швейцария аумағында Германия анклавы Бюзинген және Италия анклавы Кампионе-д' Италия орналасқан.

Егер мемлекет аумағының бір бөлігі басқа мемлекеттің  қүрлықтық аумағымен жартылай және жартылай теңіз аумағымен бөлініп  тасталса, онда ол жартылай анклав ре-тінде  қарастырылады. Себебі, оған теңізден кіруге мүм-кіндік беретін теңіз  жағалауы бар. Анклавтар белгілі қүқық-тық салдарды туғызады. Мысалы, оған кіру үшін басқа мемлекеттің аумағынан өтуге байланысты, анклав оның түрғындарының тіршілігімен, басқа да маңызды мәселе-лермен байланысты.

Су  аумағы — бүл ішкі (үлттық) сулар және аумақтық сулар (аумақтық теңіз). Бүл екі су кеңістіктерінің айыр-машылығы мемлекеттің азаматтық жөне әскери кемеле-рінің бүл жерлерде жүзу режимдеріне байланысты.

Ішкі суларға 1982 ж. Теңіз қүқығы жөніндегі БҰҰ Конвенциясына сөйкес:

1. Мемлекеттің  (оның ішінде архипелаг-мемлекеттер де) аумақтық теңіздің енін өлшеу үшін қабылданған бас-тапқы түзу сызықтардан жаға жаққа қарай жатқан теңіз сулары;

2.  Порт сулары;

3. Жағалауы бір  мемлекетке тиесілі болған шығанақ-тың  сулары, егер де олардың ені  24 теңіз мильден аспаса; гарихи шыганақтар.

Ішкі сулардың қатарына бір мемлекеттің шекаралары шегінде орналасқан өзен, көл жөне басқа да суайдын-дардың сулары да жатады.

Аумақтық  теңіз - бұл ені 1982 ж. Конвенцияға сәйкес 12 теңіз мильден аспайтын, теңіз жағалау суларының белдеуі.

Мемлекеттік аумақтың қүрамына, сонымен қатар мемлекеттің құрлықтық және су аумағының астында жатқан жер қойнауы (терендікке ешқандай шектеу қойылмайды); әуе аумағы — мемлекеттің қүрлықтық жөне су аумағының үстінде жатқан бүкіл әуе кеңістігі кіреді.

Өз аумағының шегінде мемлекет аумақтық устемдікті жүзеге асырады. Мемлекеттің аумақтық үстемдігі - бүл оның егемендігінің қүрамдас бөлігі, ол мемлекет аума-ғының шегінде түрған барлық азаматтар мен ұйымдарға қатысты мемлекеттің билігі ең жоғары билік екендігін білдіреді.

Мемлекеттің бүкіл  билігі (заңшығарушылық, атқару-шылық, сот) өз азаматтары мен үйымдарына, шетел азаматтары мен үйымдарына, сол мемлекет шекараларының шек-терінде  түрған азаматтығы жоқ түлғаларға таралады. Бірақ кейбір кезде бүл ережеден ауытқуларды кездестіруге бола-ды. Мемлекет ез аумағындағы кейбір аудандарда шетел завдылығын қолдануына немесе бүкіл мемлекеттік аумақта шетел азаматтарының белгілі бір санатына қатысты заң-дардың қолданылу ерекшеліктеріне келісім. беруі мүмкін.

Ондай келісім  ішкі заңца немесе халықаралық шартта көрініс таба алады. Мысалы, дипломаттардың жөне дипло-матиялық өкілдіктердің мекендеу мемлекетінің қылмыстық, азаматтық және әкімшілік юрисдикциядан иммунитеті.

Аумақтық  үстемдіктің ерекше белгілерінің бірі - мемлекеттің өз аумағы шегінде өз азаматтарына жөне халық-аралық шартта өзгеше көзделмесе, шетел азаматтарына заңға негізделген биліктік мәжбүрлеу шараларын қолдану.

3. Мемлекеттік аумақты ажырату 

Мемлекеттік аумақ  мемлекеттің жоғары билігі жүзеге асатын кеңістік қана емес, сонымен қатар мемлекеттік ау-мақгың материалдық мазмүнын қүрайтын табиғи ресурстар, табиғи орта және қай мемлекеттің шекаралары шегінде орналасса, сол мемлекетке заңды түрде тиесілі болады.

Осы замандағы  халықаралық қүқыққа сәйкес мемле-кеттің аумағын, табиғи ресурстарын мәжбүрлі түрде алуға ешкімнің қүқығы жоқ. Оған мемлекеттік аумағының түтастығы жөне оған қол сүкдаушылық, мемлекеттік піека-раларының мызғымастығы жөне оларға қол сүкдаушылық қағидаттары дәлел бола алады.

Мемлекет егемендікке  ие болғандықтан, шетел азамат-тарын өз ресурстарын пайдалануға жіберу мәселесін өзі шешеді.

Табиғи ресурстарды  пайдалануға рүқсат берудің заң  нысандарының бірі — мемлекет (аумақтық егемен) және шетел занды түлғалар арасындағы концессиялық келісімдер. Ондай келісімдердің шарттары аумақтық егеменмен өз завдарына сәйкес анықталады. Әдетте, шетел заңды және жеке түлғаларға белгілі бір уақытқа, белгілі бір ақы үшін пайдаланудың шектелген қүқықтарын береді. Ал, бір мемлекет өз аумағының бір бөлігін басқа мемлекетке халықаралық-қүқықтық жалға берсе, онда басқа шарттар туындайды. Бүл жерде, мемлекет өз аумағының белгілі бір бөлігін басқа мемлекетке шарт негізінде иелену, пайдалану қүқығына белгілі мақсаттарға, белгіленген уақытқа және ақы үшін береді. Бүл жағдайда, жалға берілген аумақ бөлігі жалға беруші мемлекеттің мемлекеттік аумағы болып қала береді, бірақ жалға алушы мемлекет берілген аумағы жалға беру туралы шартқа сөйкес өз юрисдикциясын (оның сот және әкімшілік органдардың өздерінің өкілеттігі шең-берінде істерді қарау және шешу құқығы) жүзеге асыра алады.

Халықаралық құқық  субъектісі ретінде мемлекет — бұл  саяси үйым және оның халқы. Сол халықаралық  қүқық субъектісіне оның аумағы тиесілі  болады және бүл жерде аумақтың нақты  тиесілігін емес, завды тиесілігін түсінеміз.

Заңды тиесілігі  мәселесі аумақтық дауларда айқъга көрінеді. Ондай дауларда аумақты фактілі  иелену емес, оның заң тиесілігі  дауланады. Өйткені ондай терістеу, біріншіден қүқықтың өзін жоққа шығарады, екіншіден, аумақтың тиесілігін оны  фактілі басып алу фактісімен анықтауға негіз болатын еді. Ал, ондай ерекеттерге халық-аралық қүқықпен тыйым салынған және олар аумақтың түтастығы, қол сүқпаушылығы және шекаралардың мыз-ғымастығы кдғидаттарына қайшы келеді.

4-тақырып.  Халықаралық құқықтағы халық  жағдайы

1. Халықтық жағдайын халықаралык-құкыктық реттеу

2. Азаматтылықтың  халыкаралық-құқықтық  мәселелері

3. Шетелдіктердің режимі

1. Халықтық жағдайын халықаралык-құқықтық реттеу

Қазіргі адам құқықтары  туралы зандар екінші Дүние-жузілік  соғыстан кейін пайда болды. Халықаралық қауым-дастықтың мұндай зандарды қабылдауына түрткі болған Гитлер заманындағы адам қүқықгарының жан түршь герліктей бұзьшуы еді. Бірақ, БҰҰ-ның жарғысында жазыл-ған адам қүқықтары туралы ережелер әскери уақыттың сенімін ақтаған жоқ. Мүндай нәтижені күтуге болатын еді, өйткені әрбір Үлы державаның адам құқықтары туралы маңызды мәселелері болды. КСРО-да — ГУЛАГ, АҚШ-та — нәсілдік кемсітушілік, Үлыбритания мен Францияда — отар иеліктері болды. Сондықтан олар адам кұқықгарын орын-дауға және қорғауға көп көңіл бөлді. Бұл мемлекеттер жар-ғының зерттелуін қолдаған жоқ еді, өйткені жарғы, кейбір кіші демократиялық мемлекеттер қолдаған, адам қүқық-тарын жақтайтын халықаралық жүйенің құрылуына алып баратын еді.

Бірақ БҰҰ-ның  жарғысы қазіргі адам қүқықтары  туралы зандардың тұжырымды жөне занды негізін қалады. Сонымен БҰҰ-ның жарғысында жазылған мақсаттардың бірі экономикалық, өлеуметтік, мәдени, гуманитарлық мәселелерді шешуде, нәсілі, жынысы, тілі, діні жағынан бөл-мей, адам құқықтары мен негізгі бостандықгарын қолдап, құрметтеуде бірге жүмыс істеу болып табылады.

БҰҰ жарғысы  адам құқықгары мәселесін интерна-ционалдандырды, басқаша айтқанда, әр мемлекет көп-жақты  келісім болып табьшатын жарғыға  қосылғавда адам құқықгары туралы мәселелерді  мемлекеттің ішкі ісі деп қарамай, халықаралық мөселе болып таньшатынын мойындады.

БҰҰ-ның мүше мемлекеттерінің 56-бапқа сөйкес, адам кұқықтары мен негізгі бостандыктарының дамуына атсалы-судағы міндеттері және мүше мемлекеттердің ұйыммен қарым-қатынас  жасауы БҰҰ-ға бұл заңцарға аныкама беруге және кодификациялауға керекті заңды өкілдік береді.

Адам кұқықтары  туральі халықаралық билльдің және қазіргі қолданылатын адам кұқықтарын қорғайтын көпте-ген келісімдердің  қабылдануы осындай атсалысудың  нәти-жесі болды.

Бүдан әрі қарай, БҰҰ өзінің өмір сүруі барысында, адам құқықтарының дамуы жөнінде, БҰҰ мүшелерінің міндет-терін көрсетіп, оларды үлғайтып, жарғының ережелеріне сәйкес адам қүқықтарының орындалуын қадағалайтын институттарды қүрай алды. Бүл институттар: БҰҰ-ның адам қүқықгары жөніндегі комиссиясы, азшылықгы қорғап, кемсітушіліктің алдын алу жөніндегі шағьш комиссия, әйелдердің әл-ауқаты және жоғарғьт комиссардың адам қүқыктарын басқару туралы комиссиясы.

Адам күқықтары жөніндегі комиссия Экономикалық жөне әлеуметтік кеңестің камқорлығында жүмыс істейді. Ол мьша-дай мәселелермен шүғыдданады: ЭКОСОС-кэ зертгеулер жүргізіп, баяндамалар дайьшдайды, конвенциялар мен декла-рациялардың жобасын дайындайды және адам күқықгары жөнівде басқа да жұмыстармен айналысады.

Адам қүқықтары  жөніндегі комиссия БҰҰ-ның күн тәртібін кеңейтуде үлкен рөл аткдрып, адам қүқықтарын бүзушылыкдіен күресуде жаңа халықаралық төсілдерді қол-данды (Нақты жағдайлар және мемлекеттер бойынша ман-дат берілген жүмысшы топтардың және баяндамашылардың торабын үлғайту). Халықаралық кдуымдастықтың күн тәртібіндегі маңызды мөселелердің бірі — адам қүқықга-рының қорғалуы болуы, сонымен кдтар адам қүқықтары туралы БҰҰ жарғысы ережесінің қолданылуының кеңей-тілуі — бүл комиссияның зор еңбегі.

 

2. Азаматтылықтың  халыкаралық-құқықтық  мәселелері

Азшылықты қорғап, кемсітушіліктің алдын алу жөніндегі шағын комиссия 1946 ж. құрылды. Ол мынадай қызметтерді жүзеге асырумен айналысады:

1.  Адам күқықтары  мен нәсілдік, ұлттық, діни жөне тілдес азшылықты қорғауға байланысты адам құқықтары жөніндегі комиссияға сипаттама беру жөне зерттеулерге кірісу.

2.  ЭКОСОС   немесе   адам   құқыктары   жөніндегі комиссияның кез келген  басқа да жүмыстарын атқару.

Шағын комиссияның  қүрамына 26 сарапшы кіреді. Ша-ғын комиссия жылына бір рет сессия өткізеді. Оның басқа жоғарыда айтылған адам қүқықтары туралы БҰҰ инсти-туттарынан негізгі айырмашылығы, ол өз үкіметінің атынан жұмыс істемей, комиссия мүшелері өз беттерінше бөлек жұмыс істейді.

Әйелдердің әл-ауқаты жөніңдегі комиссия 1946 ж. құрылды. Комиссияның қызметі қоғамның барлық салаларындағы "әйелдердің құқығы қорғалуының жүзеге асырылуы жөнінде ЭКОСОС-ка баяндама мен ұсыныс дайыңдау болып табылады. Комиссия мүшелерін (ЭКОСОС) Кеңес 4 жылға сайлайды, олар үкіметтің сарашлылары болып келеді.

Комиссияның қамқорлығымен өйедцердің құқықгарына байланысты көптеген конвенциялар мең декларациялар зерттеліп дайындадды. Мысалы, 1952 ж. Бас Ассамблея Әйеддердің саяси құқықтары туралы конвенция қабылдады, 1957 ж. Күйеуге тиген әйелдердің азаматтығы туралы конвенция, 1967 ж. Әйелдер жөніндегі кемсітушілікті жою, Әйеддер мен ерлердің заң аддындағы құқықтарының теңдігі және балалар жөніндегі құқық пен міндеттердің тендігі туралы декларация.

Адам кұқықгары  туралы жоғарғы комиссар, Адам құық-тары туралы Жоғарғы комиссар басқармасы 7.01.94 ж. БҰҰ Бас Ассамблеясының қарарымен құрылған болатын. Жоғарғы комиссар БҰҰ Бас хатшысының баскаруындағы, БҰҰ-ның адам кұқықтары жөніндегі істерді қадағалайтын лауазымды тұлға болып келеді.