Кәсiпорынның ұйымдастыру-құқықтық және басқару құрылымы

Y_t=at^b дәрежелі функциясын бағалау үшін теңдеулер жүйесін шешумен анықталады:                 

 

   гипербола функциясының параметрлерін бағалау үшін мына теңдеулер жүйесін шешу қажет:

Y_t = a+bt түріндегі трендтік модель уақыт бойынша біркелкі дамитын процестер үшін қолданылады. «a» параметрі t=0 болғандағы бастапқы кезеңдегі регрессия коэффициенті. «b» регрессия коэффициенті 1 жылдағы өзгеріспен «Y» зерттелетін көрсеткіштің мәні қанша бірлікке ұлғаятынын көрсетеді. Қарастырылатын параболалық модельдерде a,b және c коэффициенттері былайша интерпретацияланады:

«a» коэффициенті t=0 кезеңіндегі экономикалық көрсеткіштің бастапқы деңгейін анықтайды. Көрсеткіштің өсуінің бастапқа жалдамдылығы «b» параметрлерімен анықталады. Өсімнің өзгеруінің тұрақты жылдамдығы «c» коэффициент шамасымен белгіленеді. Y_t=at^b дәрежелі функциясында b<0 көлемінде t өсуімен Y функциясы жайлап кемиді, ал 0<b<1 t өсуімен Ү функциясы кему жылдамдығымен жәй өседі. b<1 кезінде Ү функциясы t өсуімен ұлғаю жылдамдығымен жәй өседі.

Егерде Y_t=at^b көрсеткіш функцияның моделі пайдаланылса, онда «а» параметрі зерттелінетін көрсеткіштің бастапқы деңгейін сипаттайды (егер t=0 болса онда Y_t=0). «b» параметрі өсімгің орташа жылдық қарқынын сипаттайды.

 гиперболалық модельдің параметрлері интерпретацияланбайды. Өйткені, t=0 болған жағдайда функция анықталмаған болады.

Аталған модельдерді «КазГерМұнай» ААҚ-ның зертеуде қолдану үшін экономикалық объектілербойынша ақпарат қажет.Біздің экономикамыздың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты экономикалық объект туралы ақпарат түзетілуі, меңгеру объектісін сипатайтын жаңа деректермен толықтырылуы тиіс.

Нарық конъюктураның  меңгерілуін зерттеу өндірістің тиімділігін көрсеткіштер деңгейін сипаттайтын әртүрлі факторлар  талдауға негіздейді. Мысалы, ондай  факторларға ғыоыми-техникалық прогресс, инфляция, саяси дағдарыстар, сондай-ақ экономикалық дамуының сыртқы және ішкі жағдайларының өзгеруін атауға болады.

Жаңару коэффиценті - негізгі қорлардың  жаңару қарқынын көрсетеді. Негізгі  қорлардың жаңаруы жаңа технологияларды  енгізу немесе қолда бар технологияны модернизациялау есебінен болуы  мүмкін. Ол мына формула бойынша есептеледі:

К_жаң=Ф_жаңа/ Ф_с

Мұндағы:

К_жаң- негізгі қордың жаңару коэффициенті;

Ф_жаңа- бір жыл ішінде жаңадан енгізілген негізгі қорлар құны;

Ф_с- негізгі қорлардың жыл соңындағы құны;

К_жаң.2005 = 4562,3 / 25987,4 = 0,18

К_жаң.2006 = 18507,4 / 44494,8= 0,42

К_жаң.2007 = 9174,2 / 53669,0 = 0,17

Кәсіпорынның жаңару коэффицентіне  жыл бойына келіп түскен негізгі  қор құны әсер етті. Сонымен жаңару коэффиценті 2005 жылы 0,18-ге, 2004 жылы 0,42 тең болып, яғни 2 есеге өсіп отыр. Себебі, жыл бойына келіп түскен негізгі қор құны 2005 жылы 4562,3 млн теңгені және 2006 жылы 18507,4 млн теңгені құрап, 13945,1 млн теңгеге, яғни 4 есеге өскен. Ал 2007 жылы негізгі қорлар 9174,2 млн теңгеге келіп түскен, 2006 жылмен салыстырғанда жаңару коэффиценті 0,25-ке кеміген, бұған себеп келіп түскен негізгі қор құны 50,4 пайызға кеміген.

Шығу коэффиценті – негізгі  өндірістік қорлардың істен шығу қарқынының деңгейін сипаттайды. Ол келесі формула бойынша есептеледі:

К_шығ=Ф_шығ/Ф_б

Мұндағы:

К_шығ – негізгі қорлардың шығу коэффициенті

Ф_шығ- бір жыл ішінде істен шығарылған негізгі қор құны

Ф_б- негізгі қордың жыл басындағы құны

К_шығ.2005 = 814,1 /22239,2 = 0,04

К_шығ.2006 = ________________

К_шығ.2007 = ________________

2005 жылы  бұл көрсеткіш 0,04 құраған,  ал қалған жылдары кәсіпорында  негізі қорлар істен шығарылмаған.

Негізгі қорлардың өсім коэффиценті – негізгі қорлардың  белгілі бір кезеңдегі өсу  деңгейін сипаттайды.

К_өсім. = Ф_өсім/ Ф_б

Мұндағы:

К_өсім.- негізгі қорлардың өсу коэффициенті

Ф_өсім- негізгі қорлардың өсімінің құны

Ф_б -  негізгі қордың жыл басындағы құны

К_{өсім 2005}= 3748,2/22239,2= 0,17

К_өсім2006= 18507,4/25987,4= 0,71

К_өсім2007= 9174,2/44494,8= 0,20

Негізгі қорлардың өсім коэффициенті 2005 жылы 0,17-ні құраса, 2006 жылы 0,71-ді құраған, яғни бұл көрсеткіш 0,54-ке өсіп отыр, бұған себеп кәсіпорындағы негізгі қор өсімі 14759,2 млн теңгеге, яғни 4,9 есеге өсіп отыр. Ал 2006 жылмен салыстырғанда 2007 жылы 0,51-ге кеміп отыр, бұған себеп кәсіпорында негізгі қордың өсімі 2007 жылы 9333,2 млн теңгеге кеміген.

Тозу коэффиценті – негізгі  қорлардың жыл бойына қаншалықты тозғанын көрсетеді. Бұл көрсеткіш  негізгі қорлардың тозу сомасын  жыл аяғындағы негізгі қор  құнына қатынасы арқылы есептеледі.

К_тозу= Ф_тозу/Ф_с

Мұндағы :

К_тозу- негізгі қорлардың тозу коэффициенті

Ф_тозу- кәсіпорында тозған негізгі қорлар құны

Ф_с- жыл соңындағы негізгі қор құны

К_{тозу 2005} = 8638,1/ 25987,4= 0,33

К_{тозу 2006}  = 14182,6 /44494,8 = 0,32

К_{тозу 2007} =16321,0 /53669,0  = 0,30

Тозу коэффицентінің шамасы 2005 жылы 0,33-ды, 2006 жылы 0,32 құрады, 2006 жылы 0,01-ге кеміген, ал 2007 жылы 2006 жылмен салыстырғанда 0,02-ге кеміген.

Негізгі өндірістік қорлардың техникалық жағдайын көрсететін коэффицент –  жарамдылық коэффиценті болып табылады. Ол кәсіпорындағы негізгі қордың қанша бөлігі жұмысқа жарамды екендігін көрсетеді:

К_жарам. = 1 - К_тозу

К_{жарам.2005} = 1– 0,33  = 0,67

К_{жарам.2006} = 1 – 0,32 = 0,68

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

К_{жарам.2007} = 1– 0,30 = 0,70

Жарамдылық коэффиценті 2005 жылы 0,67-ні құраса, 2006 жылы 0,68 құрады, 2007 жылы 0,70  құрады. Яғни бұл 2005-2007 жылдары негізгі қорлардың жаңарғандығын көрсетеді (2-кесте).

Ең кіші квадраттар әдісі  негізінде регрессия теңдеуінің бірнеше түрін анықтай отырып, ішінен детерминация коэффициенті жоғары теңдеуін таңдаймыз. Қазіргі таңда Excel электронды кестесінде трендттік теңдеулерді ұзвқ есептелерсіз графикті сала отырып, оған тренд теңдеуін қосып, оның ішінен ең жақсысын таңдауымызға болады. Біздің мәсілметтеріміз бойынша бірнеше теңдеулер ішінен детерминация коэффициенті ең жоғары кубтық полиминиалды тренд теңдеуі таңдалынды. Графигі және алынған тренд теңдеуіне сәйкес құрылған болжамды келесі 4-суретте берілген.

4 сурет - Тренд теңдеуіне сәйкес құрылған болжамды теңдеуі

 

Алынған трендтік  модель негізінде 2008 жылда мұнайдың өзіндік құны 19,47 доллар болатынын көрсетеді. Ал 2010 жылы 19,9 долларды құрайды.

Осы өзіндік құнның неліктен әр жылы өзгермелі және қандай факторлар әсерінен оның ауытқуын зерттеу мақсатында мұнайдың өзіндік құнының төрт фактор: өндіріс көлемінен, энергия тасымалдаушының құнынан, еңбек сыйымдылығы және мемлекетке төленетін салықтан тәуелділігін жеке регрессиялық теңдеуін құрдық. Жоғары көрсетілген әдіс бойынша және әр фактордың жеке үлесін көрсететін икемділік коэффициенті көмегімен келесі есептеулер нәтижесі алынды (3-кесте).

 

3 кесте - Мұнайдың өзіндік құнының факторлық тәуелділік теңдеулері

 

Фактор-белгі	Жұп регрессия теңдеуі	Фактордың орташа мәні
өндіріс көлемі, мың.тг., х1
1 бірліктің еңбек сыйымдылығы,  адам-сағ, х2
1 тонна энергия тасымалдаушының  құны, мың.тг, х3
Мемлекетке төленетін  пайданың үлесі, %, х4

 

Әр регрессиялық теңдеу үшін икемділік коэффициенті келесі формула бойынша есептелінеді:

  мұндағы f^’(x_i) - әр х бойынша алынған бірінші ретті туынды; -әр х-тың орташа мәні, - у-тің орташа мәні.

Осы формула бойынша  біздің есебіміздегі 4 факторға қатысты  икемділік коэффициентінің келесі мәндері алынады:

Осы мәндерді салыстыра  отырып, өзіндік құнға әсер ету күшіне қарай орналастырсақ:          1)                         2)  

3)       4)

 

Кәсіпорын үшін өзіндік  құнды қалыптастыру үшін бірінші  кезекте энергия тасымалдаушының құны алынады; екінші орында еңбексыйымдылығы. Ал өзіндік құнды төмендету факторы ретінде өндіріс көлемі жатады: яғни өндіріс көлемі 1 пайызға артса, өзіндік құн 0,97 пайызға төмендейтінін көрсетеді.

 

 

2.3 «КазГерМұнай»  ААҚ-ның өндірістік тиімділігін арттыру моделін жасау

 

Қазіргі өнеркәсіп кәсіпорындары  өндіріс күштерінің даму деңгейімен және ғылыми-техникалық прогресстің  өсу қарқынымен сипатталады. Мұндай жағдайда өндірісті басқаруда жәнежоспарлауда  оптималды вариантты таңдау үлкен  мәселе болып табылады.

Нарықтық шаруашылықтандыру  жағдайында бұл мәселе ел ішінде тауар  өндірушілер арасында қатаң бәсекелестікпен, сонымен қатар, тауар ағынының нашар  ретелуімен, шетел капиталдары мен  қызметерімен тереңдетіледі. Бұл жағдайда үлкен көлемді әр нақты кәсіпорынның еңбек, тауар және ақшалай ресурстарын тиімді ақпараттарды өңдеусіз негізгі шешімдерді қабылдауға болмайды.

Өнеркәсіп кәсіпорындағы  шаруашылық жүйесінің төменгі орталығындағы  жоспарлық және басқарушылық негізгі  шешімдерінің маңызы өте зор. Оларға өнеркәсіп кәсіпорындағыөндірістік бағдарламасын реттеу моделін, өндіріс қуаттылығын оптималды түрде қолданылады.

Материалдарды кесу және өнеркәсіп құрамының қоспаларын оптималды жатқызуға болады.

Бірақ, өндірісте экономикалық-математикалық  тәсілдерді қолдану әзір кеңінен еңгізілмеген. Бұған көптеген себептерді атауға болады.

Дегенмен, біздің көзқарасымыз бойынша, ең бастысы кәсіпорынның басшылары  мен мамандарымыздың салғырттығы.

Қаншалықты есептеуіш  электронды машиналардың тапшылығы  және қазір қажетті бағдарламалармен қамтамасыз етілмеген. Кәсіпорынның өндіріс жоспарыноптималдау және оны жоспарлық аралыққа үлестіру.

Кәсіпорынның өндіріс  жоспарының оптималдығын анықтайтын есептің  экономикалық-математикалық моделінің  реттелуі.

Оптималдар критериясы – бұл қабылданатын шешімнің сандық көрінісін беретін көрсеткіш. Ол ұдайы өндірістің барлық кезеңдерімен тығыз байланыста. Кәсіпорын шаруашылық қызметін жоспарлық үйлесімділігін, тиімділігін арттыруын қамтамасыз етеді. Ол қолданатын экономикалық объективті заңдардың құралы болу керек. Кәсіпорын шаруашылық қызметінің жергілікті құн критериясы таза пайда болып табылады.

Кәсіпорын өнімі және оны өндіруге кететін ресурстардың оптималды құны берілді делік. Өкінішке орай, осындай құнның болмауы әзірге бұл критерийді қолдануға мүмкіндік бермейді. Бұған кәсіпорынның жоспарланған аралықтағы пайда максимум критериясы жақынырақ келеді.

Мақсатты функция және шектеулер жүйесі олардың 2 негізгі  құрамы болып табылады. Біріншіден, оптималдар критерийін таңдау мәселесіне және оның математикалық реттелуіне тоқталамыз.

Оптималдар критерийі  – бұл қабылданатын шешімнің сандық көрініс беретін көрсеткіші. Кәсіпорын  қызметінің мақсаты максималды пайда  табу, сондықтан экономикалық-математикалық  модельде оптималдар критериий ретінде  өндіру бағдарламасы есебі бойынша пайда табу көрсеткішін алуға болады.

Нарықтық экономикада  бұл көрсеткішті қолдану даусыз.

Көшпелі кезеңдегі экономикаға  кәсіпорын шаруашылық қызметінің бағалауда  табыс көлемінің 1 ғана көрсеткіші кәсіпорын  нәтижесін барлық уақытта да нақты бейнеле алмайды. Белгілі жағдайда максимум критериясы шаруашылығы арасындағы қызығушылыққа қарама-қайшылықтың туындауына әкеледі.

Кейбір экономистердің ойынша – кәсіпорын шаруашылық қызметінің нақты тиімділіг пайданың өндіріс  қорының орташа жылдық құнына қатынасымен анықталатын рентабельділікпен сипатталады.

Оның көлемі тек қана таза пайданың көлемін ғанакөрсетіп қоймайды, сонымен қатар кәсіпорын  қарауына жеткізіліп берілген өндірістік қорлардың пайдалану деңгейін де көрсетеді.