Кәсiпорынның ұйымдастыру-құқықтық және басқару құрылымы

Халық шаруашылығының қажеттілігі және сұраныстың есебі  шығарылған өнімнің минималды және максималды шекарасын анықтайтын арақатынастарды жүргізуін туындатады (немесе қандайда бір топтағы жиынтық саны).

Мұнда,                                                   (14)

   ,                               (15)

Мұнда,   - j –типті өнімнің минималды немесе максималды саны

t -өнім топтарының индексі

q -өнім топтарының саны

 - топтағы өнімнің максималды немесе минималды қосындысы;

S_t - t -ші топтағы соңғы өнім индексі.

Келтірілген шектеулер жүйесі толық  жеткілікті. Бөлек кәсіпорында шешім  нәтижесіне әсер етіп, жарамсыз болуы  мүмкін, ал басқаларында керісінше, модель құрылымына енгізіліп немесе өзгертілуі мүмкін.

   ,     

 

Мұнда z_j - j–ші топты қосымша жабдық бірлігінің жіберілетін саны

Nj -жоспарланған аралықтағы j–ші топты 1 жабдық бірлігінің жұмыс уақытының негізгі қоры

Бұл жағдайда, қосымша жабдықты алудағы (иемденудегі) есептеулерін ескеретін капитал салымдарының одан әрі шегі бола алмайды.

Мұнда, g_j - j-ші топты 1 жабдық бірлігінің бағасы

к- капитал салымның шегі

Кәсіпорын спецификасы анықтайтын осындай бірнеше мысалды келтіруге  болады. Бірақ, оптималды критерий жиынтықтарын жүргізе отырып, кейбір авторлар өндіріс бағдарламасын әр критерий бойынша содан соң қандай да бір бағдарламаны таңдайды.

Біздің ойымызша, кәсіпорынның қызметінің көрсеткіштербағдарламасының көлемі оптималды сәйкес келетіндей өндіріс бағдарламасының вариантын таңдауымыз қажет. Осындай жолмен анықталған өндіріс бағдарламасы оптималды бағдарламадан ерекше болатыны сөзсіз.

Есепті шешуде алынған әрбір  оптималды критерий бөлек-бөлек. Бірақ  алынған әрбір жиынтықты да қанағаттандыру керек.

Көпмақсатты есепті шешудің тәсілдерін 2 топқа бөлуге болады:

• барлық басқакритерийді шектеулерге аудару және жүргізуші ретінде 1 жергілікті оптималды критерийді таңдау;
• барлық жергілікті критерийді белгіленген коэффициент өлшеулерімен жинақтау жолымен 1 критерий құру.

Кәсіпорында әр өнім түрін шығару көлемі белгіленген.

Индекстер:

і – ресурс түрлері, і=1,2, ....,m;

j - өнім түрлері,   j=1,2, ...., n;

Айнымалылар:

x_j - өнім көлемі j–ші түрі

Шектеулердің  оң жақ бөлігі:

B_j - j-ші түрлі ресурс көлемі

D_j, d_j - j-ші өнім түрін өндіру көлемі (төменгі және жоғары шегі)

Мақсатты фукцияның және шектеулердің оң жақ бөлігінің коэффициенттері:

cату бағасы – c_j

s_j - j-ші өнім бірлігінің өзіндік құны

p_j=c_j-s_j

Шектеулер:

Әр өндірілген өнімнің көлемі берілген деңгейді қанағаттандыру керек.

Ресурстарға кеткен шығын – көрсетілген  қордан аспауы керек.

  ,  i=1,2, …. , m.

Мұндай типке мынадай шектеулер  байланысты:

Еңбек ресурстары, тауарлар, жартылай фабрикаттар, өндіріс алаңы, жалақы қоры т.б.

Мақсатты функция ретінде:

Максималды пайда

Минималды шығынды алуға болады:

Шығарған тауар өнімінің өткізу максимумы:

Ресурстардың барлық немесе жеке түрін  қолдану максимумы (еңбек ресурстары, жабдықтар және т.б.)

 Бұл есепте басқа да жағдайлар ескерілуі мүмкін.

Мысалға:

Берілген ассортиментке сай  шығарылған өнім түрін анықтайтын шектеулер

Х₁:х₂ ... :х_n = d₁:d₂ … :d_j … :d_n;

Мұнда: d₁ :d₂ … :d_j … :d_n  - 1-ші, 2-ші, ... J-ші, ... , n-ші түрлерінің шығарылу керек өнім түрінің пропорциясы.

Кәсіпорынның әр түрлі бөліміндегі  өндіріс қуаттылығын арттыру  мүмкіндігін ескеретін шектеулер:

  , i=1,2, … , m

Мұнда, y_i – i-ші топты жабдықтың қуаттылығының өсуі,

к – кәсіпорынның өндірісті арттыруға  кететін қорлары;

k_i – i-ші топты жабдықтың қуаттылығын арттыруға меншіктелген шығындары.

Экономикалық көрсеткіштердің  әр түрлі деңгейдегі белгілі бір  дәрежедегі ескерілетін шектеулері (тауар өндірісінің көлемі және т.б.)

Мұнда, Е – экономикалық көрсеткіштердің  берілген деңгейі,

е_j – j-ші өнім түрі көрсеткішінің көлемі;

{£ , ³} – берілген қажеттіліктерге байланысты шектеулер теңсіздігінің типтері.

Айталық, t_і – і-ші жабдықтың жұмыс уақыты, ал

   Т – барлық жоспарды  орындау уақыты.

Бұл уақыт, t_і мәніне тең болуы керек.

    және    t_і £ Т,        і=1,2,..., m,

                  і=1,2,..., m,

Ал, мақсатты функция орнына Z=T® min деп аламыз. Жабдықты оптималды жүктеу есебінің тағы бір ерекшелігі жиынтық арақатынастағы өнім көлемінің максималдауымен байланысты. Әр шығарылған өнім түрлерінің көлемі бір-біріне d₁ :d₂ … :d_j … :d_n сияқты қатынасты болсын. n түрінен тұрақты әр өнім жиынжәне осы қатынасты қанағаттандыратын бөлек жиынтықты құрайды. Егер жиынтық саны w болса, онда шығарылған өнім көлемі жиынтық бойынша шектеулерді қанағаттандыру керек.

  j= 1,2, … , n

Жиынтық санының максималы –  мақсатты функция

Z=w®max

Мақсатты функцияның және оң жақ  шектеулердің коэффициенті. а_ij – j-ші түрлі өнімнің i-ші топты жабдықтағы еңбек сыйымдылығы (сағат/саны), s_ij – i-ші топты жабдықтағы дайындалған j –ші түрлі өнімнің өзіндік құны; c_j – j-ші өнімнің жіберілген бағасы.

Шектеулер: әр шығарылған өнім көлемі берілген жоспарды қанағаттандыру керек.

        j=1,2, … , n

Егер, өнім түріне сұраныс шектелмеген  болса, онда бұл жағдайда ³ тесіздік белшісі, ал егер берілген өнім тұрінің қажеттілігі шектеулі болса (£) теңсіздік белгісі қойылады.

Әр жабдық топтары өндіріс қуаттылығынан  аспайтындай болып жүктелуі мүмкін:

   і=1,2,..., m                      (16)

Өнімді өткізу көлемін максималдауды  мақсатты функция ретінде алуға болады:

Пайданы максималдау:

Ағымдағы шығындарды минималдау:

Еңбек сйымдылығын (станок уақытын  шығыны) минималдау:

Жабдықты оптималды жүктеу есебін – жоспар бойынша өнімнің шығару уақытын минималдау критериясы арқылы шығаруға болады.

Экономикалық-математикалық модельде материалды оптималды кесу үшін мынадайлар бейнеленеді:

Индекстер: і=деталь түрі,     і=1,2,..., m                     

       J= кесу варианттарының номері,  j=1,2, …. , n

Белгісіздер: X_ij - j-ші вариантпен кесудегі дайындаудың саны.

Оң жақ шектеулер:

b_i – і-ші түрлі қажетті деталь.

Коэффициенттер:

a_ij - j – ші түрлі вариантпен кесудегі деталь саны берілген қажеттілікті қанағаттандыру керек.

    і=1,2,..., m

Дайындау санының минималды  –мақсатты функция болып табылады.

Қоспалар құрамын оптималдау есебі  металлургияда (шахталар құрамын таңдау), мұнай өңдеуде (жағар майдың құрамын  анықтауда), мұнай өнеркәсібінде және т.б. есептелінеді.

Бұл есеп түрінде матриалдар құрамына кіретін қоспалар бір уақытта  керекті құрамын бере алу керек  және өнідірістің экономикалық жағдайын қанағатандыра алатындай болуы  керек.

Есептің қойылуы:

Бірнеше компоненттерді қосу (аралстыру тәсілі арқылы) нәтижесінде қоспа құралу керек. Компонент құрамына белгілі хаттар кіретін болады. Қоспалар талап етілетін физикалық, химиялық, биологиялық, техникалық және басқа дажағдайларды қанағаттандыру үшін құрамындағы қажетті белгілі заттардың санын кіретін компонентке қамтамасыз ету керек. Барлық варианттардан құралған керекті қасиеттермен иемденетін алынған қоспа экономикалық қажеттіліктерді жақсы қанағаттандыра алатындай етіп таңдау керек (көбінесе, аз шығынды қоспа өндірісімен).

Қоспа құрамын оптималды таңдау моделі былай есептелінеді:

Индекстер:

І-компонент аты,     і=1,2,..., m;                     

              J- заттар аты,  j=1,2, …. , n.

Белгісіздер: X_i - і-ші топты қоспа құрамына кіретін компонент саны.

                  b_i – компоненттегі j -ші заттың нормасы, %.

                a_ij - j – ші заттың і-ші компоненттегі мәні, %.

       с_і – қоспа жасауда і-ші компонентті қолданудағы шығын.

Қоспа құрамына кіретін әр заттың саны берілген шаманы қанағаттандыру керек.

  { £, =, ³ }   b_j j=1,2, ..., n.

Мақсатты функция берілген қасиетке ие қоспаны алудағы шығын минимумы:

Өндірісті технологиялық дайындауда математикалық программалау моделі арқылы шешілетін есептердің оптималды сипаттамасы көп кездеседі. Бұл есептің мысалы ретінде сызықтық программалау тәсілі арқылы шығарылған және маңызды практикалық мәнді материалдарда кесу және керекті өлшемді және керекті форманы ала алатындай, қолдануды максималды қысқарту болып табылады.

 

2.2 Нарық жағдайында  мұнай өнімдерін өндіру қарқынын  корреляциялық-регрессиялық талдау  арқылы болжау

 

Нарық конъюктурасы мен бағаны анықтауға  болжам жасалатын әдістер қатарына орташа ауытқу, ең кіші квадраттар әдісі, интерполяциялық Лагранж полиномы, ойындар теория, сараптық жүйелер және т.б. жатқызамыз.

Эконометриялық есептеулерде, қандай-да бір Y_t экономикалық көрсеткішін қайсібір уақыт кезеңінде өзгеруін зерттеу үшін келесі түрдегі трендтің моделі түрін құруымызға болады:

Y_t= f(t)+E_t

Мұндағы f(t) – уақытқа тәуелді функция. Бұл функция регрессиялық модель бола алады.

E_t – кездейсоқ шама.

Егер кездейсоқтық элементін алып тастасақ, яғни оны 0-ге теңестірсек, онда Y_t=f(t) болады. Бұл функция зерттелетін көрсеткіштің нақты есептелген мәндерін алуымызға мүмкіндік береді.

Трендтік модельдер сызықтық және сызықтық емес болып бөлінеді:

Y_t=a+b_t ;   Y_t=at^b ;    Y_t=a+bt+ct² ;    Y_t=at^b ;    

Мұнда Y_t – баға белгілеудегі экономикалық объектінің болжамды деңгейінің зерттейтін айналымы:

t-кезең жалғасы (тәуелсіз айнымалы)

a, b, c –регрессия коэффициенті

Егер көптеген өндіріс факторларынан  бағаның белгілеу объектісі зерттелінсе, онда мынадай өздіріс функцияларын пайдалануға болады:

Y=a₀+b₁x₁+b₂x₂+ … +b_nx_n;

Y=a₀x₁^b1x₂^b2 … x_n^bn

Болжамның сол немесе басқа моделінтаңдау  негізінде модельдің параметрлерін  интерпретациялау, пайдалану мүмкіндіктерінен шығып отыру қажет. Кейде белгілі  бір мақсатпен деректі мәліметтері  бар сызықтық және сызықтық емес модель құра отырып, есептеу мәндерін нақты деректермен салыстыра отырып, аз ауытқуы бар модельді таңдаймыз:

Мұнда S – нақты есептелген ауытқулар деңгейінің квадраттар қосындысы;

Y_i - зерттелінетін көрсеткіштің нақты деңгейлері

- зерттелінетін көрсеткіштің орташа есептеу деңгейлері

Болжаудың маңызды статистикалық  сипаттамасы дисперсия болып  табылады:

 

Мұнда d –нақты есептеу деңгейлерінің орташа квадратты ауытқуы;

n -бірқатар зерттелінетін көрсеткіш деңгейлерінің саны;

Сызықтық функцияның және регрессия коэффициенттері  нормаль теңдеулер шешімімен  анықталады:

Егерде бағаны белгілеудің экономикалық объектісін болжау үшін параболалық  функция Y_t=a+bt+ct² пайдаланылса, онда a,b,c параметрлерін бағалау үшін үш қадыпты теңдеулер жүйесін шешу қажет.