Қазақстан жеріндегі тас ғасыры

1937 жылы бұл театр қазақ академиялық драма театры аталды.

1930 жылы Қарағанды,  Шымкент, Петропавл, Ақтөбе қалаларында  театрлар ашылды.

1933 жылы Алматы қаласында  ұйғыр музыкалық драма театры  ашылды. Бұл театрда А. Садыров  пен Ж. Асимовтің ержүрек ұйғыр  қызын бейне­лейтін «Анархан» пьесасы және т. б. қойылды.

1937 жылы Қызылорда  қаласында Корея театры ашылды. Мұнда Д. И. Дон-Имнің «Чуп-хан-дан»  музыкалық драмасы қойылып, көпшіліктің  көңілінен шықты.

Сонымен қатар азамат соғысы кезінде және басқа да қиын-қыстау жылдары Ә. Жангелдин басқарған отрядта, Түркістан атқыштар дивизиясы мен бірінші кеңестік қазақ атты әскер полкінде жылжымалы театрлар жұмыс істеді.

Онда Ж. Аймауытовтың «Ел қорғаны», Р. Мәлібаевтың «Әдет  күңі», М. Әуезовтің «Еңлік-Кебек», «Бәйбіше-тоқал», Е. Ерданаевтың «Мылқам­бай» сияқты пьесалары қойылды.

30 жылдары қазақ киносының  дами бастаған кезі болды. Осы  кезде Алматы қаласында жұмыс  істеген «Востоккиноның» бөлімшесі  «Жайла­уда», «Түрксіб» сияқты  деректі фильмдер мен «Қаратау  құпиясы», «Жұт», «Дала әндері»  сияқты дыбыссыз көркем фильмдерді түсірді.

1934 жылдан бастап республикада  хроникалы фильмдер студиясы  жұмыс істей бастады.

1938 жылы республикадағы  алғашқы дыбысты фильм «Амангелді»  фильмі қойылды. Бұл фильмді  «Ленфильм» киностудиясы түсірді.

1934 жылы Абай атындағы Қазақ академиялық опера және балет театры ашылды. Мемлекеттік музыка театры болып ашылған бұл театрда М. Әуезовтің «Айман-Шолпан» спектаклі 100 реттен астам көрсетілді.

1934 жылы А. Жұбановтың  жетекшілігімен Құрманғазы атындағы  қазақ мемлекеттік оркестрі құрылды.

1936 Жамбыл атындағы  Қазақ Мемлекеттік филармониясы  құрылды.

1938 жылы мамырда Москвада  өткен қазақ өнері күндерінде  «Жалбыр», «Қыз Жібек» опералары  қойылып, Күләш Байсейітова бастаған  әншілер ән шырқады. К. Байсейітова  КСРО халық артисі атағына ие болды.

Әйгілі суретші П. Г. Хлудов қазақ бейнелеу өнерінің негізін  салушылардың бірі болды. Алғашқы қазақ  суретшісі Әбілхан Қастеев –  Хлудовтың шәкірті. Ә. Қастеевтің «Амангелді»  картинасы – қазақ бейнелеу өнерінің озық туындыларының бірі.

1930 жылдары Қазақстанда мәдени ағарту орындары жұмыс істей бастады.

1934 жылы Алматыда кітапхана  техникумы, Орал, Семей, Өскемендегі  педагогикалық техникумдар жанынан  кітапхана бөлімдері ашылды.

1939 жылы республикада 3304 кітапхана жұмыс істеді. Соғыс  қарсаңында республикадағы мәдениет үйлерінің саны 5237-ге жетті.

Соғысқа дейінгі жылдарда Қазақстан мәдениеті осындай  зор жетістіктерге жеткенімен, сталиндік  бюрократиялық жүйе мәдени рухани салаға орны толмас шығын әкелді.

Әдебиеттің дамуы

XX ғасырдың 20–30 жылдарында қазақ әдебиетінде Ж. Аймауытов, А. Байтұрсынов, С. Сейфуллин, Б. Майлин, І. Жансүгіров, С. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов, М. Дулатов, М. Жұмабаев бастаған ақындар мен жазушылардың орны ерекше болды.

 

С. Сейфуллин — «Қазақ жастарының марсельезасы», «Көкшетау», «Советстан» шығармаларының авторы. 1927 жылы Қазан революциясы, азамат соғысы жайында «Тар жол, тайғақ кешу» атты тарихи романын жазды.

М. Жұмабаев «Батыр Баян», «Жүсіп хан», «Қойлыбайдың қобызы», «Ертегі» т. б. дастандарын жазды.

С. Мұқанов «Сұлушаш» поэмасын, «Ботагөз» романын жазды.

І. Жансүгіров «Құлагер», Б. Майлин «Азамат Азаматыч», И. Байзақов «Құралай сұлу», Ғ. Мұстафин «Өмір мен  өлім», Ж. Аймауытов «Қартқожа» туындыларын  осы кезде жазды. Б. Жәнікешов, Б. Ізтөлин – азамат соғысы жылдарындағы белгілі ақындар.

Ғ. Мүсіреповтың «Қозы  Көрпеш-Баян сұлу», «Қыз Жібек», Ж. Аймауытовтың «Ел қорғаны», «Мансапқорлар», Б. Майлиннің  «Жалбыр», М. Әуезовтің «Түнгі сарын», «Айман-Шолпан» сияқты туындылары қазақ  драматургиясының ірі табыстары  ретінде белгілі болды. Қазақ әдеби­етінде кеңестік басқа ұлт өкілдерінің де алатын орны ерекше. Мысалы, қазақ жеріндегі ұжымдастыру жөнінде Мате Залка «Тұман тұмшалаған ауыл» атты романын жазды.

20–30 жылдардағы қазақ  әдебиетінде аударма ісі де  ерекше орын алды.

Алаш қозғалысының жетекшісі Ә. Бөкейханов аударма ісінің шебері болды.

А. Байтұрсынов И. А. Крыловтың  шығармаларын, Ж. Аймауытов М. Ю. Лермонтов  пен А. С. Пушкиннің, Ғ. Тоқай Ф. Шиллердің  шығармаларын;

М. Жұмабаев М. Горький  мен Г. Гейненің, Гете мен Д. Мамин-Сибиряктың, В. Ивановтың шығармаларын аударды.

Ж. Аймауытов «Интернационалды»  аударды.

Ж. Жабаев пен Н. Байғаниннің, Ш. Қошқарбаевтың т. б. ақындардың өлеңдері мен дастандары қазақ поэзиясын  одан әрі дамытты.

XX ғасырдың 20–30 жылдарында  Ә. Тәжібаев, Қ. Аманжолов, Ә. Сәрсенбаев, Д, Әбілов, Қ. Бекхожин, Ж. Саин, Т. Жароков бастаған жас буындар әдебиет саласында белгілі болды.

Сталиндік бюрократизм, жазалау шаралары, репрессия қазақ  әдебиетіне орны толмас шығын әкелді. Мысалы, жазықсыз жолмен М. Дулатов  түрмеге қамалып, 1935 жылы қайтыс болса, А. Байтұрсынов 1937 жылы атылды.

87.Ұлы Отан соғысының басталуы (1941–1945 жж.)

1940 жылғы 18 желтоқсан  – фашистік Германия басшылығы  «Барбаросса» соғыс жоспарын  жасады.

Мақсаты:

КСРО-ға қарсы соғыс  ашу;

«Қауырт соғыс» идеясы бойынша соғысты 1941 жылдың күзінде аяқтау.

Бұл соғыс жоспары  бойынша фашистер КСРО-ны:

Сансыз көп ұлттың жасанды және тұрақсыз бірлестігі;

Ішкі бірліктен жұрдай этникалық конгломерат ретінде  қарастырды.

КСРО территориясын, бірнеше  рейхкоммиссариатқа бөлуді көздеді:

Остланда-Беларусь пен  Балтық жағалауы;

Украина;

Московия — Ресей  жері;

Кавказ;

Еділ-Орал;

Гросс Түркістан (Үлкен  Түркістан).

«Үлкен Түркістанға» енетін аймақтар: Қазақстан, Орта Азия, Татарстан, Башқұртстан, Әзірбайжан, Солтүстік  Кавказ, Қырым, Шыңжан, Ауғанс­танның солтүстігі.

Фашистік Германияның  қуыршақ мемлекет құрудағы көздеген экономикалық және саяси мақсаттары:

Ұлы герман империясы  үшін қуатты шикізат және азық-түлік  базасын жасау;

Кеңес елін отарға айналдырып, халықтарын құлдыққа түсіру.

1941 жыл 22 маусым –  фашистік Германия КСРО-ға тұтқиылдан  соғыс ашты. Ұлы Отан соғысы  басталды.

Еңбекшілер Отан қорғаушылар  қатарына өз еркімен жазыла бастады. Республикада 2 миллионнан астам адам әскери даярлықтан өтті.

Соғыстың алғашқы кезеңінде 14-атқыштар және атты әскер дивизиясы, 6 бригада құрылып майданға жіберілді. Қазақстандық 36-жеке атқыш­тар бригадасы 30 дан астам ұлттан құрылды. Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қырғызстаннан шақырылған жігіттерден 316-атқыштар дивизиясы (командирі – генерал М. В. Панфилов) жасақталды.

Армия қатарына 1млн. 196164 (1 млн. 196.300) қазақстандық қосылып, әрбір  бесінші адам майданға аттанды.

 

Еңбек армиясы құрылып, Қазақ КСР-нен 700мыңнан астам адам шақырылды. Соғыс жылдары 27 әскери оқу  орны 16мың офицер даярлап шығарды. 1941–1945 жылдары әскери оқу орындарына 42мыңнан астам қазақстандық жіберілді.

Республика  экономикасын майдан мүддесіне бағындыру (1941–1945 жж.)

Соғыстың алғашқы айларынан  бастап, Қазақстандағы экономиканы  соғыс мүддесіне бейімдеп қайта  құру, материалдық және адам ресурста­рын қайта бөлу шаралары жүргізілді. Сонымен қатар неміс фашистері басып алған жерлерден кәсіпорындар көшіп келе бастады. 1941 жылдың екінші жартысында республикаға барлығы 142 кәсіпорын көшіріліп әкелінді. Тек Алматының өзінде 34 зауыттың, фабрика мен цехтың жаб­дықтары орналастырылды. Олардың ішінде Луганск паравоз жасау зауытының бір бөлігі, Харьков вагон жөндеу зауыты және басқалар бар. Сон­дай-ақ жеңіл және 14 тоқыма өнеркәсіп орнының жабдықтары келді. Украинадан әкелінген үш фабрика негізінде Семей аяқ киім фабрикасы құрылды.

Майдан шебінен көшіп  келген кәсіпорындарды орналастыруға  республикада 2300мың шаршы метр өндіріс  аудандары босатылды.

Республикаға 1,1 млн. астам  адам көшіріліп әкелінді. Қазақстан  өнеркәсібінде 1940 жылы 158мың адам жұмыс істесе, 1945 жылы 255мың жұмысшыға дейін жетті. 1943 жылы қорғаныстық маңызы бар ондаған кәсіпорындар іске қосылды, бұрыннан істеп тұрған кәсіпорындар өнім өндіруді арттырды. Мәселен, сол жылы республикадағы қара металлургия өндірісінің тұңғышы Ақтөбе ферросплав зауыты іске қосылып, өнім шығара бастады. Ақтөбе химия комбинаты бор, фосфор қышқылдарын, сода шығаруды жолға қойды. Шымкент дәрі-дәрмек жасау зауыты шөптен дәрі жасауды игерді. Теміртауда Қарағанды металлургия комбинатын салу қолға алынды. Машина жасау зауыттары Алматыда, Шым­кентте, Қарағандыда іске қосылды. Балқаш, Қарсақпай мыс қорыту зауыттары күшейді. Түсті металл шығару өсті. Тамақ өнеркәсібінің: Шым­кентте жеміс-жидек консерві комбинаты, Алматы, Қарағандыда кондитер фабрикалары, Петропавлда темекі фабрикасы пайдалануға берілді.

1944 жылы Текелідегі  қорғасын-мыс комбинатының бірінші  кезегі, Өскемен мыс зауыты іске  қосылды. Республикада қара металлургия,  мұнай өңдеу өнеркәсібі қалыптасты. Ертісте халықтық құрылыс Өскемен  ГЭС-і салынып бітті.

Соғыс жылдары Қарағанды  көміршілері Сібір, Орал, Поволжье өнеркәсіп  аудандарын жоғары сапалы кокстелген көмірмен жабдықтап тұрды. 19 жаңа шахта  мен 3 көмір разрезі іске қосылды. Соғыстың соңғы үш жылында Қазақстан 2472,2мың тонна сапалы мұнай өндірді. Соғыс кезінде барлығы 460 зауыт, фабрика, кеніш, шахта және басқа өндірістер салынды.

Ұлы Отан соғысы жылдары  Қазақстанның темір жол транспорты майдан мен тыл қажеттерін қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарды. Темір  жолдағы жұмыстың көбін әйелдер атқарды. Олар теміржолшылардың 35 пайызын қамтыды. Ақмола-Қарталы, Гурьев-Қандағаш, Орск-Қан­дағаш темір жолдары іске қосылды. Бұлардан басқа жергілікті маңызы бар Жамбыл-Шолақтау, Талдықорған-Текелі, Лепсі-Андреевка, Ағадыр-Ақтау, Састөбе-Кельтемашат темір жол желілері салынды. Жалпы теміржолдың ұзындығы 1940 жылғы 6 581 шақырымнан 8 200 шақырымға дейін өсті.

Қазақстандықтардың  майданға аттануы және олардың қаһарман ерліктері (1941–1945 жж.)

Ұлы Отан соғысының даңқты тарихының беттеріне жазылған қазақстандықтардың ерлігі аз болған жоқ. Еліміздің басқа да халықтарының ұл-қыздарымен қатар біздің республиканың жастары да жаумен Балтық теңізінен Қара теңізге дейінгі майдан шептерінде ерлікпен шайқасты. Даңқты Брест қамалын қорғаушылардың қатарында мыңдаған қазақстандықтар болды. Олардың арасында Ғ. Жұматов, Ш. Шолтаров, В. Ло­банов, К. Әбдірахманов, К. Иманқұлов, Е. Качанов, В. Фурсов т. б. Жаумен жан аямай шайқасып, ерліктің үлгісін көрсетті. Ұлы Отан соғысының алғашқы айларында қазақстандықтар Лиепая, Перемышль, Саарема аралы, Минск, Одесса, Бельцы, Шауляй, Севастополь және т. б. қалалар үшін шайқасты. Әсіресе 1941 жылғы қараша, желтоқсан айларында Мәскеу түбіндегі шайқаста қазақстандықтардың жауынгерлік даңқы шықты. Республикада жасақталған 316-атқыштар дивизиясына астанаға апаратын негізгі өзекті жолдардың бірі – Волокалам тас жолын қорғау тапсы­рылды. Мұнда майор Бауыржан Момышұлы басқарған 1073-ші атқыштар полкі жау шабуылына дивизияның басқа бөлімдерімен бірге ерлікпен тойтарыс берді. 316-дивизияның жоғары қаһармандық қабілетін қамтамасыз етуге оның командирі И. В. Панфилов зор еңбек сіңірді.

Дубосекова разъезі  түбінде 28 панфиловшы жауынгерлер жаудың 50 танкісінің шабуылына қарсы тұрды. Саяси жетекші В. Г. Клочковтың жа­уынгерлерді ерлікке жігерлендіріп: «Ресей жері кең байтақ, бірақ шегінер жер жоқ, артымызда Мәскеу!» — деген сөздері бүкіл майданға тарап кетті. 28 жауынгер – орыстар, қазақтар, украиндар, қырғыздар – 4 сағат бойы өршелене жасалған жау танктерінің тынымсыз шабуылына ерлікпен тойтарыс берді. Олар қасық қаны қалғанша шайқасты. Бәрі дерлік қазақ тапты, бірақ жауды өткізбеді. Сондай-ақ Мәскеуді қорғау та­рихына панфиловшылар дивизиясы бөлімдерінің саяси жетекшілері П. В. Вихров, М. Ғабдуллин, автоматшылар Т. Тоқтаров, Р. Аманкелдиев өздерінің ерліктерімен мәңгі өшпес із қалдырды. 316-дивизия жауынгерлерінің ерлігі мен қаһармандығы жоғары бағаланды. 1941 жылы 17 қарашада оған құрметті 8-ші Ұлан дивизиясы атағы берілді.

Мәскеу шайқасының тарихи маңызы

Қызыл Армия Москва түбінде  гитлерлік басқыншыларды алғаш рет жеңді. Бұл жеңісте қазақстандықтардың үлесі де көп болды. Қазақстандық генерал-майор И. В. Панфилов пен комиссар А. С. Егоров басқарған 316-атқыштар дивизиясының аты аңызға айналды. Бұл дивизия 1941 жы­лы 26 қазаннан 18 қарашаға дейін ерлікпен жауға қарсы шайқасты. 1941 жылы 18 қарашада И. В. Панфилов ерлікпен қаза тапты. Кейіннен «28 панфиловшы» ерлігі аңызға айналды. Панфиловшы, ротаның саяси жетекшісі, қазақстандық КСРО батыры П. Б. Вихрев те ерлікпен қаза тапты.

Бауыржан Момышұлы басқарған батальон жаумен болған шайқаста ерліктің тамаша үлгісін көрсетті. Москва облысының Бородино селосының түбінде неміс штабына басып кіріп, немістердің көзін жойған Т. Тоқтаровқа кеңестер Одағының батыры атағы берілді.

М. Ғабдуллин басқарған  автоматшылар тобы да ерекше ерлік көрсетіп, жау танкілерінің бірнешеуін жойды. М. Ғабдуллинге Кеңестер Одағы ба­тыры атағы берілді.

Бородино селосының  түбінде Амангелді Имановтың  ұлы Рамазан Амангелдиев 13 фашистің көзін жойды.

Фашистердің Москва түбінде  жеңілуі, яғни «Блицкриг» жоспарының күйреуі жеңістің бастамасы, Ұлы Отан соғысындағы түбегейлі бетбұрыс болды.

Ленинград шайқасының тарихи маңызы

Ленинград қаласын қорғауға қазақ КСР-де құрылған 310-атқыштар дивизиясы  мен 314-дивизия алғашқы кезеңнен қатысты.

Ленинград үшін шайқаста қазақ жауынгері Сұлтан Баймағанбетов кеудесін оққа төсеп, Александр Матросовтың ерлігін қайталады. Ол Кеңес­тер Одағының батыры атанды.

Балтық флотында көптеген қазақстандықтар жауға қарсы  ерлікпен шайқасты. Мысалы, «Киров»  крейсерінде 156 қазақстандық болған. Қазақстаннан барған әскерлердің 30%-дан астамы Ленинград түбіндегі шайқасқа қатысты. Рота командирі Қойбағаров өз бөлімшесімен неміс окоптарына басып кіріп, өшпес ерлік жасаған. Одан басқа Ленинград түбінде Дүйсенбай Шыныбеков, С. Жылқышев, Г. П. Зубков т. б. қазақстан­дықтар ерекше ерлік көрсетті.