Қазақстан жеріндегі тас ғасыры

Осы кезде Омбы, Орынбор, Ташкент, Семей т. б. қалалары оқу  орындарының қазақ жастары алғашқы  кезде мәдени-ағарту істерімен шұғыл­данған жастар үйірмелері мен ұйымдарын  құрды. Орынборда «Еркін дала», Омбыда «Бірлік», Оралда «Жас қазақ», Троицкіде «Үміт» деп ата­латын және басқа жастар ұйымдары, 20 шақты үйірмелер мен топтар пайда болды. Бұл ұйымдардың белгілі бір бағдарламалары болмады, әле­уметтік құрамы жағынан да біркелкі емес еді. Алайда, олар қазақ халқын патша өкіметінің ұлттық орталық езгісінен азат етуді шын пейілдерімен қалады, өз халқының білім алуын талап етті, еңбекшілердің санасында ұлттық бірлік, бостандық пен тәуелсіздік идеяларын оятуға ұмтылды. Солардың бірі Тұрар Рысқұлов ұйымдастырған «Қазақ жастарының революцияшыл одағы» еді. Оның құрамына қазақ халқының орташа және кедей топтарынан шыққан алдыңғы қатардағы жастар енді. Орынбор қаласында шоғырланған қазақ оқығандары өза­ра кеңесіп, кезек күттірмейтін ұлттық мәселелерге байланысты бір тұжырымға келу үшін жалпы қазақ съезін шақыру туралы шешім қабылдады. Олар «Қазақ» газеті арқылы қазақ және қырғыз халықтарына арнайы үндеу жолдады. 1917 жылғы 21–26 шілдеде Орынборда болған «Бүкіл қырғыздық» съезде «Алаш» партиясы қалыптасып, басшы органдарын сайлады. Оның құрамына Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Елдос Омаров, Мұстафа Шоқай, Мұхаметжан Тынышбаев, Халел Досмұхамедов, Жанша Досмұхамедов, Халел Ғаббасов, т. б. кірді. Бұл партияның сол жылы 5–13 (18–26) желтоқсанда Орынборда өткен екінші съезінде қазақтың автономиясы – Алашорда Үкіметі – Ұлт Кеңесі құрылды. «Алаш» партиясының Бағдарламасы бекітілді. Ол негізгі 10 бөлімнен тұрады. Олар:

Ресейдің демократиялық  федерация болып жариялануы туралы;

Ресей құрамында Қазақ  ұлт автономиясын құру;

Халықтар арасында тең құқықтық орнату;

Дін туралы, дінді мемлекеттен  ажыратып шығару;

Елдегі билік және сот туралы;

Елді қорғау, әскер  және халықтық милиция құру;

Халықтың табысына қарай  салық салу;

Жұмысшылар туралы;

Ғылым және білім туралы;

Жер мәселесі.

 

Жаңа құрылған үкіметтің құрамына 15 адам, Халық Кеңесі төрағасы болып Әлихан Бөкейханов бекітілді. Бұл үкіметтің негізгі мақсаты ұлттық бірлікті жандандыру саясаты болған еді.

1918 жылғы 5 қаңтарда  Бүкілресейлік құрылтай жиналысының  күшпен таратылуы Алаш автономиясын құру мүмкіншілігіне де зардабын тигізді. Алашорда басшылары мен большевиктер арасындағы қайшылық тереңдей түсті. Егер Алаш партиясы, біріккен ұлттық зиялылар большевик­терге қазақ қоғамына мүлдем жат әлеуметтік тәжірибені күштеп танушы, қазақ жұртына іріткі салушы күш ретінде қараса, большевиктер Алаш қозғалысына ұлттық буржуазия мен феодалдық топтардың таптық мүддесін қорғайтын төңкеріске қарсы кертартпа күш есебінде қарады.

Сөйтіп, қазақ елінің ғасырлар бойы мыңдаған асыл азаматтары басын тіккен биік арманы – ұлттық мемлекетті қалпына келтіру ісі – Алаш қозғалысы, Алашорда үкіметімен бірге тоталитарлық өктемдік пен империялық зорлық-зомбылықтың шабуылына көміліп, тарих қойнауында қала берді.

74.1917 жылғы Қазан төңкерісі және Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы

1917 жылғы Ақпан буржуазиялық-демократиялық  революциясынан кейін орнаған  Уақытша буржуазиялық үкімет  елдегі әлеуметтік және ұлттық  езгіні жою, жер мәселесін,  империалистік соғыстан шығу  және т. б. мәселелерді шешпеді.  Қазақстандағы жергілікті халықтарды саяси құқықтарынан айырған бұрынғы патша үкіметінің заңдары өз күшінде қалды. Өлкедегі казак-орыс әскерлерінің ұлан-байтақ жер иеліктері мен барлық әлеуметтік артықшылықтары толығымен сақталды. Қазақстанның ең жақсы шұрайлы жерлерін отаршыл кулактар тартып алып бер­ген Қоныс аудару басқармасының жергілікті аппараты өз жұмысын одан әрі жалғастырды. Өнеркәсіп орындарында 8 сағаттық жұмыс күні енгізілмеді. Мемлекеттік мекемелер мен мектептерде қазақ тіліне көшуге бұрынғысынша тыйым салынды. Ресей мемлекетіндегі бұл жағдай­ларды В. И. Ленин бастаған большевиктер партиясы «Бүкіл өкімет кеңестерге берілсін» — деген ұранды пайдалана отырып, Уақытша үкіметті құлату үшін оны басты құралға айналдырды. Сөйтіп, 1917 жылғы 25 қазанда (7 қарашада) Петроградта қарулы көтеріліс басталып, Уақытша буржуазиялық үкімет құлатылды.

Революция бүкіл билікті  жұмысшы, солдат, шаруа депутаттары  кеңесінің қолына беру арқылы халықтың әр түрлі топтары мен түрлі  ұлттардың, халықтардың келешектегі  тағдырына байланысты түрліше үмітте болуына жол ашты. Ресейдің қол астында болып келген орыс емес халықтар­дың еңбекші бұқарасы Қазан революциясынан кейін экономикалық-әлеуметтік күйзелістен шығумен бірге отаршылдықтың бұғауынан босанып, тәуелсіздік алатын шығармыз деп үміттенді. Ал Ленин бастаған большевиктер зауыт, фабрикалар жұмысшыға, жер шаруаға, бейбітшілік – бүкіл халыққа деген ұран көтере отырып, Ресейге тәуелді болып келген халықтар жөнінде өз бағыттарын белгіледі. Олар барлық ұлттар мен ұлыс­тардың, халықтардың теңдігі мен бостандығын, азаттығын жариялай отырып, оларды революция туының астынан кетпеуге шақырды.

Петроградтағы Қазан төңкерісі

1917 жылы 25 қазанда Ресей  империясының астанасы Петроград  қаласында Қазан төңкерісінің  нәтижесінде мемлекет билігі  Кеңестердің қолына көшті. Қазан төңкерісінің идеологы, яғни басшысы В. И. Ульянов (Ленин) болды.

 

Қазан төңкерісінен кейін  билікті қолына алған Кеңестер «Ресей халықтары құқықтарының декларациясын» қабылдады. Осыдан кейін Кеңес­тердің «Ресей мен Шығыстың барлық еңбекші  мұсылмандарына» үндеуі жарияланды. Аталған үндеуде халықтардың діни сенімдері мен ұлттық мүдделеріне ешкім тиіспейтіні, барлық халықтардың құқықтары бірдей болатыны туралы айтылған.

1917–1918 жылдары Қазақстанда  Кеңестер өкіметі кейбір өңірлерде  күрес нәтижесінде, ал енді бір жерлерде бейбіт түрде орнады.

Қазан төңкерісінен кейінгі Қазақстандағы ұлттық үкіметтер

1917 жылы қарашада Орынбор  контрреволюциялық төңкеріс нәтижесінде  Дутов басқарған «Әскери үкімет»  билікті қолына алды.

1917 жылы 15 қарашада Ташкентте  болған мұсылман депутаттары Кеңестерінің өлкелік съезінде жаңа үкімет «Түркістан Халық Комиссарла­ры Кеңесі» орнады. Бұл үкіметтің Кеңесі құрамында мұсылмандар болған жоқ. 1917 жылы 22 қарашада Қоқанд қаласында болған бүкіл түркістандық IV съезде Түркістан автономиясы, яғни Түркістан үкіметі құрылғаны туралы жарияланды. Бұл үкімет кейбір деректерде «Қоқанд автономиясы» деп аталды. Алғашқы басшысы М. Тынышбаев, одан кейін басшы қызметін Мұстафа Шоқай атқарды.

1917 жылы 5–13 желтоқсанда  Орынбор қаласында жалпы қазақ  съезі болды. Съезді М. Шоқай басқарды.

Съезде Алаш автономиясын құру туралы қаулы қабылданды.

Алашлорданың 25 мүшеден  тұратын Уақытша Халық Кеңесі құрылды.

Автономия орталығы Семей  қаласында орналасатын болды.

Алашорда үкіметінің төрағасы болып Ә. Бөкейханов сайланды. «Қазақ» газетінде «Алаш» партиясының 10 бөлімнен тұратын бағдарламасы жарияланды.

«Алаш» партиясының  бағдарламасы:

басқару түрі;

автономия;

азаматтық негізгі құқықтары;

дін ұстану туралы мәселе;

соттар туралы;

қорғаныс;

салық;

жұмысшы мәселесі;

халық ағарту;

жер мәселесі.

Кеңестер билігі Сырдарияда

 

1917 жылы 30 қазанда Перовскіде  билік бейбіт жағдайда жұмысшы  солдат депутаттарының қолына  көшті. 1917 жылы 1 қарашада 4 күнге со­зылған  шайқас негізінде Ташкентте Кеңес  өкіметі орнады.

Кеңестер билігі 1917 жылы қарашада Шымкентте (бейбіт түрде), 1917 жылы 7 қарашада Түркістанда орнады.

Кеңестер билігі Торғай облысында

Торғай облысында атаман Дутов бастаған қазақтар мен Ә. Бөкейханов бастаған Алашорда және эсерлер Кеңес  өкіметіне қарсы күресті. Бірақ олар жеңіліске ұшырады. 1917 жылы 25 желтоқсанда Қостанайда күрес нәтижесінде кеңестер билігі орнады. (басшысы В. М. Чекшаров).

1918 жылы 8 қаңтарда Кеңестер  Ақтөбеде билікке келді (басшысы  В. Ф. Зинченко).

1918 жылы қаңтарда Торғай, Ырғыз уездерінде Кеңес өкіметі орнады.

1918 жылы 18 қаңтарда Орынборда  Кеңес өкіметі орнады.

Кеңестер билігі Солтүстік  және Шығыс Қазақстанда

Бұл өңірлерде Кеңес  өкіметі күрес нәтижесінде орнады.

1917 жылы 22 қарашада Петропавлда  Кеңестер билігін қолына алған  Уақытша Революциялық Комитет билікке келді (басшысы И. Д. Дубинин).

1917 жылы 25 желтоқсанда  Ақмолада Кеңес өкіметі орнады.

1917 жылы желтоқсанда  Кеңес өкіметі Көкшетауда орнады.

1918 жылы 2 қаңтарда Атбасарда  Кеңес өкіметі орнады.

1918 жылы 18 қаңтарда Өскеменде  билік Кеңестердің қолына көшті.

1918 жылы 19 қаңтарда Павлодарда  күрес нәтижесінде билік Кеңестердің  қолына көшті.

1918 жылы 17 ақпанда Семейде  Кеңестер билігі үкімет басына  келді.

Кеңестер билігі Батыс  Қазақстанда 

 

1918 жылы 15 қаңтарда Оралда  Кеңес өкіметі орнады. Бірақ осы жылдың наурызында ақ гвардияшылар контрреволюциялық төңкеріс жасап, Кеңестерді биліктен тайдырды. Оралда Кеңес өкіметі азамат соғысы жылдарында ғана орнады.

1917 жылы 2 желтоқсанда  Бөкей ордасында Кеңес өкіметі  орнады.

Кеңестер билігі Жетісуда

1918 жылы 3 наурызда Верныйда  Кеңес өкіметі қарулы көтеріліс  нәтижесінде орнады.

1918 жылы наурыз айында  Жетісу облысының барлық өлкесінде  Кеңестер билігі орнады. Жетісу  өңірінде Кеңес өкіметін орнату  жолында Ж. Ба­баев, А. Розыбакиев, Т. Боткин, Т. Өтепов т. б. революционерлер аянбай күресті.

Социалистік экономика  және мәдениет

Кеңестер билігінің  орнауына байланысты Қазақстанда жаңа үкіметтің басқару жүйелері құрыла бастады. Барлық кеңестер іске кірісті. Кеңес­тер жанынан қаржы, өнеркәсіп, жер, ағарту, әділет, денсаулық сақтау басқармалары жұмыс істеді.

1918 жылы 21 наурызда Орынборда  кеңестердің I Торғай облыстық  съезі басталды. Съезде жергілікті  басқару жүйесі, әлеуметтік мәселелер  жайында қаулы қабылданды. Бұл  съездің қаулысы бойынша Алаш  қозғалысының үнқағазы «Қазақ» газеті жабылды.

1918 жылы 20 сәуірде Ташкентте  Түркістан Кеңестерінің V съезі болды.  Бұл съездің құрамында Жетісу  облысы бар Түркістан автономиялы  Кеңестік социалистік республикасы  құрылды. 1918 жылы Кеңес өкіметі  көптеген өнеркәсіп орындары мен банкілерді мемлекет қарамағына ал­ды.

Халықты азақ-түлікпен қамтамасыз ету жөнінде шаралар қолданылды.

1918 жылы Ақмола мен  Семейде сауда ісін жүргізу  азық-түлік комитетіне жүктелді.

Кеңес өкіметі ағарту мәселесі бойынша нақты шараларды  жүзеге асыра бастады.

С. Сейфуллин Ақмола облысындағы, С. Меңдешев Бөкей ордасындағы білім  беру бөлімдерін басқарды.

Кеңес өкіметі Қазақ  АКСР-ын құру мақсатында қазақ бөлімін  құрды. Бұл істер азамат соғысының  басталуына байланысты тоқтап қалды.

Қазақстанда кеңестік мемлекеттік аппарат құру және экономика саласындағы алғашқы өзгерістер

Кеңес өкіметі жеңгеннен  кейін Қазақстанда да ескі мекемелер, оның ішінде, Уақытша үкіметтің комиссарлары, отарлау-шенеуніктік әкімшілік қоныстандыру басқармасы, бұрынғы сот жүйесі жойылып, өкімет билігі жұмысшы, солдат депутаттары кеңестерінің қолына өте бастады. Мұндай өзгерістердің іске асуына Қазақстан қалаларында құрылған революциялық комитеттердің рөлі зор болды. Олар қызыл ұландар бөлімдерін, жұмысшы жасақтарын құрды, кедейлерге арқа сүйеп, қанаушы таптардың қарсылығына тойтарыс берді, өкімет билігінің кеңес­тердің қолына өткенін жариялап, олардың нығаюы үшін ат салысты.

Өкімет билігінің ескі құрылымы Қазақстанда бірден жойылған жоқ. Олар әуелі кеңестердің қарамағына өтіп, сосын аттарын өзгертіп, бірте-бірте кеңес қарауына алынды. Мәселен, 1918 жылы ақпанда жұмысшы, шаруа, солдат, мұсылман депутаттары Ақтөбе кеңесі қалалық басқар­маны кеңес басқару орны етіп қайта құрып, қалалық думаны таратты. Семей облыстық кеңесі 1918 жылы 9 наурызда дума мен басқармаларды таратып, уақытшы үкіметтің уездік комиссарларының міндетін жаңа құрылған кеңестерге жүктеді. Сол жылы 12 сәуірде Түркістан өлкесінің Ха­лық Комиссарлар Кеңесі азық-түлік басқармаларына тиісті Кеңестердің азық-түлік бөлімі етіп қайта құру жөнінде жарлық шығарды. Қостанай уезіндегі шаруашылық иелігі Кеңестің қарамағына алынды.

Шіркеудің мемлекеттен, мектептің шіркеуден ажыратылуы, ерлер мен әйелдер теңдігі  іске асырылды. Бүкілодақтық Орталық  Атқару Ко­митетінің 1917 жылғы 10 қарашадағы Жарлығымен адамдардың сословиеге бөлінуі, олардың құқықтық артықшылығы мен шектеушілігі, сон­дай-ақ сословиелік мекемелер, ұйымдар жалпы сословие атауы жойылды.

Кеңес өкіметінің алғашқы  кезеңінде басқарудың бірыңғай құрылымы болған жоқ. Кейбір жерлерде Орталықтағы сияқты Халық Комиссарлар Кеңесі, екінші бір жерлерде облыстық мекемелер мен басқармалардың Комиссариаттары құрылды. 1918 жылдың күзінен бастап, басқарудағы алақұлалық жойылып, Кеңес атқару комитеттері билікті өз қолына топтастыра бастады. Маңызды мәселелер салалық басқармалардың колле­гия мәжілісінде қаралып отырды.

РКФСР Халком Кеңесінің 1917 жылғы 22 қарашадағы «Сот туралы»  жарлығымен соттың ескі құрылымы түгелдей қысқартылып, жергілікті жер­лерде  соттың жаңа жүйесі пайда болды. Сонымен  бірге ескі прокурорлық бақылау мен қылмысты іс тергеушілер институттары, қорғаушы және жеке адвокатуралар жойылды. 1918 жылы облыстардағы Кеңес Атқару Комитеттері жанынан сот бөлімдері, ал өлке орталығында Қазақ өлкелік соты ұйымдасты.1918 жылғы көктемде Түркістан автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы құрылды. Оның құрылуы 1918 жылғы сәуірдің 20-нан 1 ма­мырға дейін Ташкент қаласында өткен Түркістан өлкесі Кеңестерінің бесінші съезінде іске асты. Оның құрамына Қазақстанның оңтүстігіндегі Жетісу, Сырдария облыстары кірді. Орта Азия республикалары мен Қазақстан жерін межелеу жүргізілгенге дейін Ақмола, Семей облыста­рының орталығы Омбы қаласы болған, ол Батыс Сібір өлкесіне, Торғай, Орал облыстары Орынбор губерниясына, Бөкей ордасы Астрахань гу­берниясының қарамағына кірді.