Қазақстан жеріндегі тас ғасыры

1921 жыл – Жетісуда  жер реформасы жүргізілді.

Қазақ, қырғыз, ұйғыр еңбекшілеріне 460 мың десятина жер қайтарылды.

1 млн. десятинадан  астам жер қоры құрылды.

1921–1922 жылдары аграрлық қайта құрулар нәтижесінде 300 мың адам Қытайдан Қазақстанға оралды.

Реформаны жүзеге асыруда қателіктер мен асыра сілтеулерге жол берілді. Қай жағдайда қоныс аударушы кедейлер жерден айрылды. Қоныс аударушылар негізінен отаршы-кулактар қатарына жатқызылып, қазақтар мен қоныстанушылар арасында ұлт араздығы туындады.

 

1921 жыл — «Қосшы  одағы» құрылды.

1930 жылдан — «Кедей  одағы» атанды.

Жетекшілері: А. Асылбеков, Ә. Жангелдин, Г. Коростылев, С. Меңдешев, С. Сейфуллин, Ж. Бөрібаев, А. Розыбакиев т. б. 1921 жылғы наурызда Жетісуда «Қосшы» одағының 17 мыңнан астам мүшесі болды.

Міндеттері:

Еңбек артельдерін құру.

Кедейлерге жер беру.

Еңбекшілердің саяси  сана-сезімі мен мәдени деңгейін көтеру.

1921–1922 жылғы жүргізілген  жер реформасының маңызы:

Еңбекшілерді социалистік  құрылысқа тартуда үлкен рөл  атқарды.

Отаршылдық аграрлық саясатқа соққы берді.

Қазақ ауылындағы патриархаттық-феодалдық  негізді әлсіретті.

Ұлттық келісімнің орнығуына  жағдай жасады.

 

 

Республиканың қоғамдық-саяси өміріндегі өзгерістер (1921–1928 жж.)

1921 жылы уездер мен  губернияларда Кеңестер съезі  болып өтті. Көптеген қызметкерлер  жаңа экономикалық саясаттың  мәнін түсінбеді, бұрынғысынша  «әскери коммунизм» әдістерімен  жұмыс жасады. Кеңестерді құрып,  нығайту жұмысы мақсатты түрде жүргізілді. Оған белсене қатысқан қазақ АКСР Орталық Атқару Комитетінің тұңғыш төрағасы С. Мендешев, орынбасары Ә. Жанкелдин, Ішкі істер халық комиссары Ә. Әйтиев және басқалары Кеңестердің жұмысын жандандыруға елеулі еңбек сіңірді.

1921 жылы 4–10 қазанда Қазақ АКСР Кеңестерінің екінші съезі болып өтті. Онда республика өмір сүрген алғашқы жыл ішіндегі мемлекеттік және шаруашылық құрылыстың қорытындылары шығарылды.

1922 жылы Кеңестер сайлауы  өтті. Олардың құрамын жергіліктендіру  іске асырылды. Бөкей, Орал, Ақтөбе, Семей губернияларында болыстық атқару комитеттері сайлауынан кейін, депутаттардың жартысынан астамы қазақтар болды.

ҚАКСР Орталық Атқару Комитетінің тұңғыш қызыл керуені 1922 жылы Ә. Жанкелдиннің басқаруымен  ел аралауға шықты. 9 мамырдан 12 ма­усымға дейін керуен Орынбор мен Семей аралығындағы 26 болыстың 37 ауылында, сондай-ақ Екібастұз бен Спасск зауытында болды. Керуен Кеңестердің іс қағаздарын қазақ тілінде жүргізуді жолға қойды.

1922 жылы 30 желтоқсанда  Мәскеуде өткен Кеңестердің Бүкілодақтық бірінші съезі Кеңестердің Социалистік Республикалар Одағы құрылғанын жариялады. Басқа да автономиялық Кеңес республикалары сияқты Қазақ АКСР-да Кеңестік Ресей Федерациясы құрамында Одаққа кірді.

Орта Азия Кеңес республикаларын  ұлттық-мемлекеттік жағынан 1924 ж. жүргізілген межелеу республика өміріндегі маңызды оқиға еді. Ұлттық жерлердің межелеуі нәтижесінде Түркістан АКСР-інің құрамындағы бұрынғы Жетісу және Сырдария облыстарының жерлері Қазақ АКСР-іне қарайтын болды. Соның нәтижесінде Қазақстан жері 700 мың шақырымға, ал халқы – 1 млн. 468 724 адамға өсіп 5 230 мыңға жетті. Тұрғындары негізінен орыстар болып табылатын Орынбор губерниясы Қазақстаннан бөлінді. Республиканың астанасы Қызылордаға (Ақмешіт) көшті.

1925 жылы сәуірде Қызылордада республика кеңестерінің бесінші съезі өтті. Ол «Ауылға, қыстаққа және деревняға бет бұрайық» деген ұран негізінде жұмыс істеп, шаруаларды жерге орналастыру жұмыстарының келелі жоспары, суландыру құрылысын дамыту, мемлекеттік және ко­оперативтік сауданың рөлін одан әрі нығайту, өндірістік серіктіктерді қолдау мәселелерін талқылады. Съезд халықтың байырғы тарихи атауы қалпына келтіріліп – қазақ халқы, ал республиканы – Қазақ АКСР-і деп атау туралы қаулы қабылдады.

1925 жылы ақпанда жаңа  қазақ жерлерінің бірігуіне байланысты Қазақстан облыстық партия комитеті өлкелік болып қайта құрылды. Рес­публика құрылған кезде небары үш-ақ газет шықса, 1925 жылы «Еңбекші Қазақстан», «Народное хозяйство Казахстана», «Советская степь», «Қызыл Қазақстан» т. б. 13 газет пен 5 журнал шықты.

Кәсіподақтардың саны өсті. 1925 жылы қаңтардан қыркүйекке дейін  кәсіподақтарға мүше болып 20 мыңға  жуық жұмысшы мен қызметші, соның  ішінде 6 мыңнан астам қазақ еңбекшісі  өтті.

Қазақ әйелдері қоғамдық-саяси  жұмысқа белсене араласты. 1925 жылы қаладағы және ауыл мен селодағы еңбекші әйелдердің 6,6 мыңы жергілікті кеңестерге мүше болып сайланды.

1928 жылы Қазақстанда  жаңадан әкімшілік-территорияларға  бөлу іске асырылды. Осы уақытқа  дейін болып келген алты губерния, екі округ, отыз екі уезд  және 400 болыстықтардың орнына 13 облыс және 193 аудан құрылды.

1929 жылы әкімшілік-территориялық  қайта құру негізінен аяқталуымен  және Түркістан-Сібір темір жолының  құрылысының бітуімен байланыс­ты  Қазақстан Автономиялық Советтік  Республикасының орталығы Қызылордадан Алматы қаласына көшірілді.

80.Қазақстан елді индустрияландыру кезеңінде (1928–1932 жж.)

Индустрияландыруға  бағыт алу.

Қазақстанда индустрияландыру ісі 1928–1932 жылдары өтті. 1928–1932 жылдары  халық шаруашылғын дамытудың  бірінші бесжылдығы болды.

Бұған дейін қазақстанда Қарағандыдағы көмір кен орындары, Ембідегі мұнай өндірісі, Алтайдағы түсті металлургия сияқты санаулы ғана өнеркәсіп орындары болды. Жалпы, өнімінің 84,4%-ы ауыл шаруашылғына тиесілі болды. Елді индустрияландыру үшін ауыр өнеркәсіпті, оның ішінде машина жасау саласын, кен өндірісі орындарын, теміржол жүйесін дамыту керек болды. КСРО индустрияландырудың жоспарына Қазақстан да енгізілді.

Индустрияландыруды жүзеге асыру жолында әкімшіл-әміршіл  саясат қатты бұрмаланды. 1925–1933 жылдары  Қазақстан коммунистік партия комитетінің бірінші хатшысы Ф. И. Голощекин болды. Ф. И. Голощекин Қазақстанда Қазан революциясы болған жоқ, сондықтан қайтадан ре­волюция жасау керек деп шешті. Осы ойын іске асыру мақсатында ол «Кіші Қазан» төңкерісін өткізу идеясын ұсынды. Бұл ұсынысты И. В. Ста­лин қолдады. Ф. И. Голощекин қазақстанды одақтық шикізат базасы ретінде индустрияландыру бағытын ұстанды. Ф. И. Голощекиннің «Кіші қазан» идеясына алғашқы болып С. Сәдуақасов қарсы шықты. С. Сәдуақасов Қазақстанды шикізат базасы ретінде пайдалануға ашық түрде қар­сы тұрды.

Индустрияландыруды жүзеге асыру мақсатында қазақ жерінің  табиғат байлықтарын зерттеу  басталды. Н. С. Курнаков бастаған геологтар  Ор­талық Қазақстанның табиғи ресурстарын  зерттеді. И. М. Губеин Орал-Ембі ауданында мол мұнай қоры бар екенін дәлелдеді. Қ. И. Сәтбаев жезқазған мыс кен орнының мол байлығын анықтады.

Индустрияландыруды  жүзеге асыру.

Түркісіб құрылысы

1927 жылы Түркістан-Сібір  теміржол құрылысы басталды. Түрксіб  теміржол құрылысының басшылары:

В. С. Шатов – құрылыс  бастығы,

Н. Нұрмақов – құрылысқа  жәрдемдесу комиссиясының басшысы,

Т. Рысқұлов – РКФСР  үкіметі жанындағы құрылысқа  жәрдемдесу комиссиясының басшысы.

Теміржол құрылысында 100000 адам жұмыс істеді. Түркістан-Сібір  теміржолы 3 жылдың ішінде салынып бітті.

1930 жылы 28 сәуірде Айнабұлақ  станциясында жолдың екі жағы  түйісті.

1931 жылы қаңтарда Түрксіб  теміржолы пайдалануға берілді.

Түркістан-Сібір теміржолы  Орта Азияны сібірдің экономикалық өңірімен байланыстырды.

Индустрияландыру бірінші жағынан Кеңес халықтары күшімен жүзеге асса, екінші жағынан орталықтың әкімшіл-әміршіл жүйесі негізінде жүргізілді.

Соғысқа дейін Қазақстанда  ембі мұнай өндіру орындары, Қарағанды  көмір кен орындары, Жезқазған, Балқаш мыс комбинаттары, Шымкент қорғасын зауыты т. б. ірі кәсіпорындар салынды.

Жалпы, Қазақстан Орал мен Сібірдің ірі өнеркәсіп орындарын  шикізатпен, пайдалы қазбалармен  қамтамасыз етті.

Қазақстанды индустрияландырудың  басты міндеттері орындалмады. Себебі Қазақстанда көбінесе өндіруші өнеркәсіптер салынғанымен, өңде­уші өнеркәсіп дамытылған жоқ.

Индустрияландырудың ерекшеліктері.

Индустрияландыру Қазақстанда, негізінен, жоғарыдан жүргізілді.

Қазақстанда салынған өнеркәсіптер дайын өнім шығармады. Шикізатты, негізінен, Ресей мен Украина өнеркәсіптеріне тасыды.

Урбанизация күшейіп, 1930 жылы қала халқының үлесі 29,8% болды.

1935 жылы республикадағы  жұмысшылардың 43%-ы қазақтар болды.

1939 жылы республикадағы  қала халқының саны 375000-ға дейін  жетті.

Индустрияландырудағы  жұмысшылар еңбегі.

Қазақстан өнеркәсіп орындарына Мәскеу, Ленинград, Донбасс т. б. ірі өнеркәсіп орталықтары мен жұмысшы топтары көмек көрсетті.

Жаңа техниканы меңгеріп, жаңадан салынған өнеркәсіпте істейтін мамандарды даярлау керек болды.

Бұл үшін көптеген қазақ  жұмысшылары кәсіби білім алу үшін Мәскеу, Ленинград, Донбасс, Баку өнеркәсіп орындарына жіберілді.

Алғаш Түрксіб құрылысына қара жұмысшы ретінде қатысқан Д. Омаров кейіннен Түрксіб бастығы, ал Т. Қазыбеков «Қазақ көлік құрылысы»  тресінің бастығы болды. Жаңа техниканы  меңгеру барысында Донбасс забойшысы А. Г. Стахановтың рекорды насихатталды. Стахановтың қазақ жеріндегі ізбасары Қарағанды кеншісі Түсіп Күзембаев болды.

Сәфи Өтебаев, Мелдебек Сағымбеков, Ахметжан Сафин, Зағира Табылдинова  – Қазақстандағы индустрияландыру ісінің үздіктері.

81.Қазақстандағы ұжымдастыру саясаты (1925–1933 жж.)

Қазақ ауылы ұжымдастыру  қарсаңында

ЖЭС-ті жүзеге асыру мәселесі шаруашылыққа біраз өзгерістер әкелді. Ең алдымен кооперативтік қозғалыс дамыды.

Ұжымдастыру қарсаңында 1072 ұжымдық шаруашылық жұмыс істеді. 1929 жылы республикадағы мал саны 40,5 миллионға дейін жетті. Бірақ Ф. И. Голощекиннің «ауылды кеңестендіру» бағыты игі нәтижелерге кері әсер етті.

1928 жылы 27 тамызда Қазақ  АКСР-ның Халық Комиссарлар Кеңесі  мен Орталық Атқару Комитеті  «Ірі бай шаруашылықтарын, жартылай фе­одалдары конфискелеу және жер аудару» декретін қабылдады. Нәтижесінде 657 бай жер аударылып, олардан 145 мың мал алынды. Малдар, негізінен, колхоздарға берілді. Көптеген орташа шаруалар байлардың қатарына жатқызылды.

Ауыл шаруашылғын күштеп ұжымдастыру

Коммунистік партияның XV съезінде ауыл шаруашылғын ұжымдастыру  ісінің аяқталуы 1932 жылға жоспарланды. Қазақ жерінде колхоз құры­лысы 1922 жылдан бастап кеңейді.

Ұжымдастыру ісіне көмек  ретінде ауылды жерлерге 8000 жұмысшы  жіберілді. 25 мыңдықшылар деп аталған 1204 "ұжымдастырушы" Мәскеу, Ле­нинград сиқты орталықтардан жіберілді.

Ауыл шаруашылығының ұжымдастырылуы өте қатал жағдайда жүргізілді. 1931 жылы көшпенді және жартылай көшпенді шаруаларды жаппай отырықшыландыру  жөнінде міндет қойылды. Ұжымдастыру жедел және жоспарсыз жүргізіле бастады.

1928–1931 жылдардағы ұжымдастыру  барысы:

республика шаруашылығының 1928 жылы 2% -ы,

1930 жылы сәуірде 56,4%-ы,

1931 жылы қазанда 69%-ы  ұжымдастырылды.

Ауыл шаруашылық өнімдерін  және малдарды күшпен алды. Мысалы, 1931–1932 жылдары Шұбартау ауданында малдың 80%-ы етке өткізілді. Балқаш ауданының халқына 297000 малға салық салынды, ал Балқаштың барлық малы 173000 ғана болды. Торғайдағы 1 млн. малдың 98 мыңы ғана қалды.

Кулактарды жою ісі  қатал жүргізілді. Шолақ белсенділер орташалармен қатар кедей шаруаларға да зорлық жасады.

Ұжымдастыру зардабы

1929–1933 жылдар аралығында  Қазақстандағы біріккен мемлекеттік  саяси басқарма (ОГПУ) 3386 адамды ату, 13151 адамды түрмеге қамау ту­ралы  үкім шығарды. Көптеген адамдар өздерінің малдарынан айырылды.

1930–1932 жылдары Қазақстанды  әйгілі ұлы жұт аштық жайлады.

Тәркілеу. Бай мен кулактарды жою.

Елде аграрлық саясатты іске асыру барысында кеңес өкіметі  ірі байлардың, «жартылай феодалдардың»  ең әуелі малын, сосын еңбек құралын, одан кейін олардың тұратын үйлерін тартып алып, жер аударып жіберуге бағыт алды. 1927 ж. желтоқсанында Республика өкіметінің жоғарғы буындарында ірі-ірі байлар шаруашылғын тәркіге салу жөніндегі заң жобасын әзірлеу үшін комиссия құрылды. Комиссияның төрағасы болып Е. Ерназаров тағайындалды. Оның құрамына О. Исаев, Н. Нұрмақов, Ғ. Тоқжанов, О. Жандосов т. б. кірді. 1928 ж. 27 тамызында Орталық Атқару Комитеті мен Республика Халық Комиссарлары Кеңесінің мәжілісінде тәркілеу жөніндегі Заң жобасы қабылданып, жарлық қаулы түріндегі құжатқа айналды. Ауыл-ауылға тікелей мыңнан астам өкіл жіберілді, демеу комиссияларында 4700 адам жұмыс істеді.

Қазақстан бойынша көшпелі  аудандарда Қаулыға сәйкес 400-ден  аса малы бар 700 шаруашылықты, жартылай көшпелі аудандарда малы – 300, ал отырықшы аудандарда малы 150 ден асатын шаруашылықты тәркіге салу белгіленді. Бұл науқанды 1928 жылдың 1 қарашасында аяқтау жос­парланды. Науқанның қорытындысы бойынша іс жүзінде 696 шаруашылық тәркіге салынды, олардың 619-ы тұрған округінен тыс жерлерге ай­далды. Тәркіленгендерден ірі қараға шаққанда 145 мыңдай мал және ауыл шаруашылық саймандары тартып алынды.