Қазақстан жеріндегі тас ғасыры

Тәркіленген малдың 80 мыңы кедейлер мен батырақтарға, 30 мыңға  жуығы ұжымшарларға берілді. Мал  мен құрал сайманға ие болған кедей­лер ауылдағы орташалар тобы қатарына көтерілді.

1920-шы жылдардың аяғында  Қазақстанда көшпелі және жартылай  көшпелі қазақтарды отырықшыландыруға  бағытталған шаралар іске асы­рылды.  Мұның өзі бастапқыда кейбір  жеңілдіктер беру арқылы бірте-бірте жүргізілетін болып белгіленгенмен, күштеп отырықшыландыру әдісі белең алды. Көптеген жерлерде көшпелі шаруашылықтар бір жерге иіріліп, киіз үйлерден көшесі бар қалашықтар құрылды. 10–15 күннен кейін ондағы адамдар жан-жаққа ешкімді тыңдамай қашуға, көшуге мәжбүр болды. 1930–31 жылдарда осындай зорлап отырықшыландыру зо­балаңына ұшыраған мал шаруашылығымен айналысатын 25 ауданнан 35 мыңнан астам шаруашылықтар республикадан тыс жерлерге көшіп кетті. Жалпы Қазақстан бойынша 1931 жылдың тамыз айына дейін 281 мыңнан астам шаруа қожалықтары республикадан тыс жерлерге көшіп кетті.

1931–1933 жылдардағы аштық.  Тұрар Рысқұловтың Сталинге жазған  хаты.

Аштық жылдарындағы халық  шығыны:

1930 жылы аштықтан 313 мың  адам,

1931 жылы аштықтан 755 мың  адам,

1932 жылы аштықтан 769 мың адам өлді.

Ауыл халқының 40% -ын жоғалтты (1 млн 750 мың адам).

1 миллионнан астам  адам шетелге көшіп кетті. Оның 616 мыңы қайтқан жоқ. 1931–1933 жылдары  аштықтан 6,2 млн. адамның 2,1 миллионы  өлді.

1929 жылы Қазақстандағы  40,5 млн. малдан 1933 жылы 4,5 млн. ғана қалды.

1932 жылғы аштық, оның  себептері туралы мемлекет қайраткерлері  Ғ. Мүсірепов, Қ. Қуанышев, М.  Ғатауллин, Е. Алтынбеков, М. Дәулетқали­ев  Ф. И. Голощекинге хат жазды.  Бұл хат «Бесеудің хаты» деп  аталды.

1933 жылы мемлекет қайраткері, сол кезде РКФСР Халық Комиссарлар Кеңесі төрағасының орынбасары қызметін атқарған, Т. Рысқұлов Қазақстандағы ұжымдастырудың зардаптары, елді жайлаған аштықтың себептері, халықтың тартып отырған қасіреті жайлы И. В. Сталинге ашық хат жазды.

Ұжымдастыру саясатына қарсы шаруалар толқуы

1929–1931 жылдары Қазақстан  жерінде шаруалардың ұжымдастыру  саясатына қарсы ұйымдастырылған  қарулы қозғалысы болды.

Ірі көлемде шаруалар қозғалысы өткен жерлер:

1929 жылы 29 қыркүйек –  Бостандық,

1929 жылы 1 қараша –  Батпаққара (Қостанай),

1930 жылы 2 ақпан – Созақ,

1930 жылы 25 ақпан – Ырғыз,

1930 жылы 26 наурыз –  Сарқанда т. б.

Шаруалар қарсылығының түрлері:

көтеріліске шығу;

шолақ белсенділерді, партия қызметкерлерін өлтіру;

шетелге көшу;

қалалы жерге кету т. б.

1930 жылы мамырда Семей округінің Өскемен, Самар, Катонқарағай аудандарында халықтың ірі толқулары өтті.

Торғайдағы батпаққара көтерілісін орталық бандиттік  басмашылар қозғалысы деп атады.

Қарақұм көтерілісіне қатысқандар  саны 5000-ға дейін жетті. Бұл көтеріліс  күшпен басылды.

1930 жылы Созақта ұжымдастыру  саясатына қарсы Қазақстандағы  ең ірі шаруалар көтерілісі  өтті. Көтерілісшілер аудан басшылары  мен шо­лақ белсенділерді өлтірді.  Көтеріліс күшпен басылып, оған  қатысқан 68 адам атылды. Балқаш, Қордай, Шұбартау, Абыралы, Адай даласы, Іле өңірлерінде шаруалардың ірі көтерілісі болды. Көтеріліске қатысқандар аяусыз жазаланды.

82.83.30-жылдардағы қоғамдық саяси өмір

30-жылдары КСРО-да социалистік  қатынастар орнығып болды. Социализмнің  тоталитарлық, казармалық сипатының  көрінісі:

Мемлекеттік меншік нығайып, өндіріс-құрал жабдықтарына қоғамдық меншік орнап, шаруалар жерден шеттетілді.

Бюрократиялық орталық  нығайып, республикалар іс жүзінде  толық егемендік алмады.

Республикалардың заң  шығару бастамасы болмады.

1936 жыл – сталиндік КСРО Конституциясы жариялаған бюрократиялық орталықтандыру орнықты.

Елде «Социализм жолымен  ілгерілеген сайын тап күресі шиеленісе түседі» деген сталиндік  теория үстемдік етті. Нәтижесінде:

Жазалау органдарының қызметі  күшейтілді;

Мемлекеттік өкімет органы ретіндегі Кеңестер қызметі шектелді.

Одақтық Ішкі істер халық  комиссариаты құрамында ерекше кеңес  құрылып, жазалау шаралары іс жүзіне асырылды. Жазалау шаралары:

Ату жазасы

Жер аудару

Еңбекпен түзеу лагерьлеріне қамау

КСРО-дан тыс жерлерге қудалау.

Жеке адам құқығы аяққа  басылып, балама пікір айтқан адам «халық жауы» қатарына жатқызылып, жазаланды.

Ұлттар мен ұлтшыл-уклонистер туралы айқай-шуды ушықтыруға және жергілікті зиялыларды қудалауда өлкелік партия комитеті ұйымдастыру-нұсқаушылық  бөлімінің меңгерушісі Н. И. Ежов зор «үлес» қосты.

1937–1938 жылдары лаңкестік  жаппай сипат алды. Ұлт зиялылары  «халық жаулары» деп айыпталып,  сталиндік жендеттердің қолынан  қаза тапты. Қазақ әдебиетінің  негізін салушылар – С. Сейфуллин  (1894–1938 жж.), Б. Майлин (1894–1938 жж.), І. Жансүгіров (1894–1938 жж.), М. Жұма­баев (1893–1938 жж.), М. Дулатов жазаға ұшырап өлтірілді.

Жазалау шараларының  құрбандары:

Қазақ тілі ғылымының  негізін салушы А. Байтұрсынов;

Тілші ғалым, профессор  – Қ. Жұбанов,

Қазақтың тарих мектебінің негізін салушы – С. Асфендияров,

КСРО Ғылым академиясы Қазақ филиалы басшыларының бірі – М. Төлепов т. б.

Қазақстанда лагерьлер  жүйесі құрылды:

Степлаг – Далалық  лагерь.

Карлаг – ерекше режимді  Қарағанды еңбекпен түзеу лагері.

ЧСИР – Отанға опасыздық жасағандар отбасыларының мүшелеріне арналған лагерь.

Алжир – Отанға опасыздық  жасағандар әйелдерінің Ақмола лагері.

ГУЛАГ – Лагерьлер  Бас Басқармасы.

Үштіктер – үш адамнан  құралған комиссия.

БМСБ (ОГПУ) – Біріккен мемлекеттік саяси басқарма.

Карлаг азабын көргендер арасында Одақ көлемінде белгілі ғалымдар, мемлекет қайраткерлері т. б. болды.

30–40 жылдар мен 50-жылдарда  контрреволюциялық қылмыскерлер  туралы істерді негізінен сот  органдары емес, БМСБ (ОГПУ) алқасы, «Үштіктер», ерекше кеңестер шешті.

Социалистік құрылысты бұрмалаған жеке адамға табыну идеологисясының зардаптары:

Сталинизмнің идеологиялық аппараты халықтардың тарихи зердесін жоюға бағытталды

Ұлттық зиялылардың  көрнекті өкілдерін қырып-жойды

101 мың қазақстандық  ГУЛАГ-қа жабылып, 27 мыңы атылды. «Халық жауларының» 40 мыңы ақталды.

Сталиншілдіктің басты қылмысы:

Әміршіл-әкімшіл жүйені қолдану.

Лагерьлер жүйесін құру.

Халықтарды күштеп көшіру.

Азаматтардың құқықтары  мен бостандықтарын бұзу.

31 мамыр – Ұлттық  аза күні болып белгіленді.

Алаш қозғалысының қайраткерлеріне қарсы репрессия. 1920 ж. басы мен 1930 ж. аяғындағы сот процесі.

20 ж. аяғында жағдайды  ушықтыру мен күдікшілдік жаппай  сипат алды. Орталықта троцкишіл-зиновьевшіл  оппозициямен және «оңшыл оп­портунистермен»  күрестің күшеюі ұлт республикаларында ұлт-азаттық қозғалысының өкілдерін жазалау түрінде көрініс тауып жатты. 1928 ж. аяғында «буржуазияшыл ұлтшылдар» деп аталғандардың – бұрынғы Алашорда қайраткерлерінің ішінен 44 адам жалған айып тағылып, қамауға алынды. Олардың ішінде А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, Х. Ғаббасов және басқалар бар еді. Құрамында М. Тынышпа­ев, Х. Досмұхамбетов, Ж. Досмұхамбетов, Ж. Ақпаев, Қ. Кемеңгеров және басқалары бар ұлттық интеллигенцияның (40 адамдай) басқа тобы 1930 ж. қыркүйек-қазанда қамауға алынды. Олардың ішінен 15 адам Ресейдің Орталық қаратопырақты облысына жер аударылды. Бұлардың барлығы 1937–1938 жж. жазаланды.

1920 ж. аяғы мен 1930 ж. басында КСРО-ның әлеуметтік-экономикалық  дамуындағы дағдарыс шиеленісе  түскен сайын Кеңеске қарсы зиянкес элементтер мен астыртын ұйымдарды іздеу кең өрістей берді. Шахталар мен кәсіпорындарда кездейсоқ авариялар болса, колхоздар мен сов­хоздарда мал өлсе, өрт және табиғи апаттар болса – бәрі де тап жауларының әрекеті деп түсіндіріліп, осыған сай халық жауларына және кеңес­ке қарсы деген бүлікші ұйымдар жөнінде қолдан жасалған қылмысты іс қозғалды. 1932 ж. Семейде, осы облыстың Абралы, Шыңғыстау және Қу аудандарында өмірде болмаған, орталығы Алматы болып табылатын астыртын «Қазақстан шаруалар партиясының» филиалы «ашылды». Алайда шаруалардың жаппай көтеріліс жасауына және ауылдар мен селоларда ашаршылықтан адамдардың өлуіне қарамай, бұл «іс» кең өріс алмады. Осы іс бойынша 20-дан астам адам жауапқа тартылды. 1933 ж. Қызылорда облысының Қармақшы ауданында «байшыл-ұлтшыл контррреволюциялық „Жайлас“ ұйымы әшкереленіп», жойылды. Бұл іс бойынша 55 адам қылмыстық жауапқа тартылып, оның 12-і атуға бұйырылды.

 

Осымен қатар партия ұйымдарын тазалау жүргізілді. Сенуге болмайтындардың немесе бір кезде қате жібергендердің бәрі қуылды. Олар негізінен троцкийшілердің, оңшыл және «ұлтшыл ауытқушылардың» қатарында болды немесе соларға жаны ашыды деп айыпталды.

КСРО жаңа Конституциясының жобасын талқылау осындай үрей және жанталас жағдайда өтті. Ол 1936ж. 5 желтоқсанда кеңестердің Бүкіло­дақтық VIII Төтенше съезінде қабылданды. КСРО-ның жаңа Конституциясы бойынша Қазақ АКСР-сы Одақтас Республика болып қайта құрылды. 1937ж. 12 желтоқсанда Қазақстан Кеңестерінің X төтенше съезі Қазақ КСР-ның Конституциясын бекітті. Республика Жоғарғы Кеңесінің сайла­уы өткізілді.

1937–1938жж. жаппай саяси  қуғын-сүргін. Тоталитарлық жүйенің  нығаюы.

1937ж. басталған саяси  жазалау бүкіл елді қамтыды. 1936ж.  Желтоқсан Пленумында, мұнан кейін  1937ж. Ақпан-наурыз пленумында  Орталық Комитетінің, И. В. Сталин мен оның айналасындағылардың «екіжүзділердің, халық жауларының бәрінің тамырын шауып, жойып жіберу» қажеттігі туралы нұсқауы берілді. 1937–1938жж. жазаланған «ұлтшыл-фашистер» деп аталатындардың істерінен көрінгендей, Н. И. Ежов пен оның сыбайластары мұндай істерді қолдан жасауға көп қиналып жатпаған. Бұл «істерге» — «ұлтшыл-фашистер» және басқа «халық жаулары» дегендердің істеріне кең құлашты сипат беру үшін НКВД органдары оларды троцкишілдермен және оңшылдармен одақ жасады деген қисынды ойдан шығарды. Жер-жерде «ашық» сот мәжілістері өткізіліп, оларда сотталғандардан қажетті «мойындаулар» зорлап алынды. «Халық жаула­рының» негізгі көпшілігінің тағдыры КСРО Жоғарғы соты әскери коллегиясының үштігінің мәжілісінде шешілді.

1937–1938жж. Қазақстанның көрнекті мемлекет және қоғам қайраткерлері Т. Рысқұлов, Н. Нұрмақов, С. Қожанов, Ұ. Құлымбетов, О. Жандо­сов, Ә. Досов, А. Асылбеков, Ж. Сәдуақасов, Л. Мирзоян, А. Сафарбаев, Ж. Сұлтанбеков, Т. Жүргенов, Н. Сырғабеков, З. Төреғожин және басқа да көптеген адамдар өтірік жаламен жазаланды. Қазақтың ғылым мен мәдениеті орны толмас шығынға ұшырады. Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсы­нов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, С. Сейфуллин, І. Жансүгіров, Б. Майлин, С. Асфендияров, Қ. Жұбанов, Ж. Шанин, Т. Шонанов, Қ. Кемеңгеров және т. б. кінәсіз жазалаудың құрбаны болды.

Сөйтіп, 20ж. соңы мен 30ж. тоталитарлық жүйе қоғамдық саяси өмірдің барлық саласында бекіді. Оның көрінісі әсіресе  Қазақстанда ерекше жиіркенішті  түр алды. Олар күшпен ұжымдастыру  мен 1937–1938жж. саяси жазалау дәуірінің қайғылы оқиғаларымен ұштасып жатты. Өлкедегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер, Қазақстанға Одақтас республика дәрежесін беру, мәдени құрылыстағы, халық ағарту ісіндегі және ғылымдағы табыстар тоталитарлық жүйенің қатаң идеологиялық қыспағында өтті. Міне осының бәрі Қазақстанның КСРО құрамында болашақ даму жолын айқындап берді.

84.Қазақ КСР-інің құрылуы

Алғышарттары:

РКФСР құрамындағы Қазақ  АКСР-і дамыған индустриялы-аграрлы  республикаға айналды;

Жұмыс табының көп  ұлтты отряды жедел қалыптасты;

Шаруалардың әлеуметтік табиғаты өзгерді;

Халық зиялыларының елеулі тобы құрылды;

Қазақ әйелдері қоғамдық және шаруашылық өмірге белсене араласты.

Еңбекке жарамды 3,3 млн. адамның 1 млн. -ға жуығы жұмысшылар мен қызметшілер  болды. Олардың 20%-ы – түсті металлургияда, 120 мыңы – тасымал жұмысында, 46 мыңы – құрылыстарда еңбек етті.

Осылайша, Қазақстан 15 жыл  ішінде кеңестік мемлекетті қалыптастыру жолымен жүріп өтті.

l 1936 жылғы 5 желтоқсан  – КСРО Кеңестерінің төтенше  VIII съезінде КСРО Конституциясы қабылданды.

Қазақ АКСР-ы Одақтас  республика болып қайта құрылып, Қазақ КСР-і атанды (барлығы 11 одақтас  республика)

l 1937 жылғы наурыз –  Қазақстан Кеңестерінің төтенше  X съезінде Қазақ КСР-і Конституциясы  қабылданды. Онда:

Республиканың саяси  негізі – еңбекшілер депутаттарының Кеңестері;

Республиканың экономикалық негізі – социалистік шаруашылық жүйесі және өндіріс құралдары мен  құрал-жабдықтарына социалистік меншік деп атап өтілді.

1937 жылғы желтоқсан  — КСРО Жоғарғы Кеңесінің сайлауы  өткізілді. Жоғарғы Кеңеске республикадан 44 депутат сайланды.