Шет тілін үйретуде монолог пен диалогтің жаңа мүмкіндіктерін айқындау

      Оқушының  жағдаятқа жауап қатуы оны қалай түсіндірмелегендігіне, коммуникация актісіндегі өзінің рөлі мен қатысуын қалай түсінетіндігіне және ұсынылған рөлге деген көзқарасына, ұсынылған мотивация оған қандай дәрежеде жақын екендігіне байланысты болады.  
 

     1.3. Монолог пен диалог. Олардың өзара  байланысы.

     Диалог сөзді оқытудың мектептік практикасын бақылау, онда бірқатар кемшіліктердің бар екендігін көрсетіп отыр, бұлар осы мәселенің әдістемеде әзірленбегендігінің салдары болып табылады.

     Қалыптасқан жағдайдың себептерінің бірі ауызекі  шет тілін оқыту жүйесін жасау негізінде жатқан түсініктердің араласып кетуі болып табылады. Бұдан өзге, диалог пен монологтың араласу қаупі айқын көрініп отыр. Мұның себебі олардың өзара тығыз байланыстылығы мен өзара тілдік қызметке өтуі болып табылады. Мұндай байланыс диалог пен монологтың анықтамаларының өзінен-ақ көрінеді, мұны әдіскерлер былайша заңды тұрғыда атап өтеді: «Диалог – репликалардың тізбегі немесе айтылымдардың топтамасы болып табылады,  бұларды әдетте екі немесе одан да көп тұлғалардың (әңгімелесушілердің) тікелей тілдесуі жағдайында бірі екіншісін тудырады. Монолог - өзінің ойларын, ниеттерін, оқиғаны бағалауын және т.б. көбірек немесе азырақ кеңейтілген нысанда білдіруші бір тұлғаның сөзі» [11]

     Диалог  әңгімелесу барысын қамтамасыз ететін бірқатар икемділіктермен байланысты. Алғашқысы әңгімелесушіні пікірін айтуға ынталандыру болып табылады.

     Ынталандыру былайша болуы мүмкін:

• Сұрақ, мысалы: Are you going home? Does Pete live far from school? Where are you going? You will stay after clases, won`t you? Can you play tennis or foоtboll?
• Бекіту, мысалы, І`m going home, ол формасы жағынан әртүрлі жауап қатуды: Why? Do you? ОK. Let`s go togethеr.
• Өтіну, ұсыныс, мысалы: Неlp me, please. Let`s go thеrе. Will you open thе window? Let`s play. Will you give me you pen? Give me you реncil, plіse және т.б. 

   Екінші  икемділік – бұл тілдік стимулға жауап қату. Ынталандырушы реплика мен ынталандырушы жауап қату диалогтік бірлікті құрайды. Диалогтік бірліктердің төрт типі аса кеңінен таралған.

   Сұрақ-бекіту.

   Are you going home? сұрағына No, I`m stay at school немесе No I`m going shopping тілдік жауап қату берілуі мүмкін.

        Does Pete live far from school? сұрағына Yes, he does немесе I don`t know      немесе Not very far немесе Near «Russia» жауап қатуы берілуі мүмкін.

Сұрақ-сұрақ:

Are you going home?  - Why do you ask me?

Will you һеlp me? – Whаt shell I do?

   Нақтылау - нақтылау:

I`m going home - So am I (I`ll stay at school)

   Нақтылау  - сұрақ

I`m going home - Why are you going home?

   Үшінші  икемділік – айтылымдарға әңгімелесудің сипатын беруге реплика-жауапты кеңейту.

   Мысалы:

- Have some more fish?

- No thank you. It is very nice, but I can`t it any more. 

   Нақтылау - нақтылау:

- This is a box of sweats for you.

- Thanks a lot. I like sweats very mach.

Бекіту-сұрақ

- I want to know English – What for?

K: Hello, Mike!

M: Hello, Kate! It`s nice to see you

K: Are you glad to be back to school again?

M: I am. But it was nice to have holidays. I was out-of doors all day long. I had               a lot of fun. And what about you?

K: I had a very good time, too. I often went to the cinema and played with my friends

- Did you go to the demonstration yesterday?

-Yes I did. It was very interesting.

- Yes  it was a fun demonstration.

- Did you go to the Red Square too?

- No I watched demonstration on TV. My father marched with the workers of the factory and I wanted to see him.

- Will, did you see him?

- No, I idn`t see him. And in the evening when we watched demonstration on TV we did not see him either.

- The demonstration was very interesting, wasn`t it?

- Yes, very.

     Диалог сөз белгілі бір коммуникативтік, психологиялық және лингвистикалық ерекшеліктерімен сипатталады. Диалог сөз – бұл жағдаяттық-тақырыптық ортақтықпен және коммуникативтік мотивтермен біріктірілген, тікелей тілдесу актісінде екі немесе одан да көп әңгімелесушілер жүйелі түрде берген ауызша айтылымдарының үйлестірілуі.

     Диалогтік тілдесудің мазмұны мен сипатына келесі психологиялық аспектілер әсер етеді:

     1) әңгімелесушінің сөзін қабылдау  процестері және жағдаятқа бағдарлану;

     2) айтылымның мазмұндық жағын қалыптастыру  процестері;

     3) ойды тілдік ресімдеу және тілдесетін серіктестің репликаларын  қабылдау (+декодирлеу) процестері.

     Оның  бірінші қатысушысы (С1) диалогты бастай отырып, серіктесінің коммуникативтік қабілеттерін бағалайды, жағдайға бейімделеді және осының негізінде өзінің сөзтудырушы бағдарламасын құрастырады, өзінің тілдік ниеті мен тақырыбын талдайды. Екінші әңгімелесуші (С2) тілдік туындыны қабылдай отырып, оны талдап, жауаптық репликаны айтады, бұл ретте С1-дің жеке тұлғасы мен жағдайды, меншікті ниеттері мен мотивтерін ескереді.

     Диалогтік тілдесудегі пікір айтудың мазмұндық жағы әңгімелесушілердің өмірлік тәжірибесі мен ынталандырудың бірнеше қатарының негізінде қалыптастырылады. Әңгімелесуші мыналарға мұқтаждықты немесе қажеттілікті бастан кешіреді:

     1) тілдесетін серіктеске бір нәрсені хабарлау

     2) серіктестен керекті ақпаратты сұрастыру;

     3) серіктестің назарын қандай да бір объектіге немесе оқиғаға тарту;

     4) өзінің байқағандары, әсерлері, қорытындылары туралы хабарлау

     5) әңгімелесушілердің 1-іншісіне, олардың  екеуіне және үшінші тұлғаға  қатысты қандай да бір фактіні анықтау

     6) өзінің + (-) эмоцияларын айту.

      Соның аясында диалог өтетін жағдаяттың компоненттері үнемі қозғалыста болып табылатындығын атап өтуіміз қажет, мұның соңынан диалогтік тілдесудің 1 актісінің ішінде ынталандырулардың ауысуы болады.  

     Ауызша  жұмыстың ұзақтығы бірқатар факторлармен анықталады.

      Біріншіден, жасымен: оқушы кіші болған сайын  ауызша жұмыс ұзағырақ болуы тиіс.

      Екіншіден, іріктелген оқу материалының өзімен, оның сипаты мен көлемі алғашқы баспа  материалдарының ақпараттылығын қаншалықты қамтамасыз ете алатындығымен.

     Үшіншіден, оқу процесінің жарақталғандығы. Мәселен, жағдаятты көру, дыбысталып тұрған сөзді есту және оны титрлар түрінде көру мүмкіндігі берілген видеожазба кезінде ауызша жұмыстың кезеңін қысқартуға болады.

     Төртіншіден, оқыту шарттарымен; оларға топтың толтырылуы, оның жеке құрамы, мұғалімнің біліктілігі, оның жеке тұлғалық мінездемелері жатады.

     Бесіншіден, ағылшын тілінің ерекшеліктерімен, ондағы орфографиялық жүйе негізінен алғанда жазудың тарихи принципіне құрылады.

     Жоғарыда  аталғандарды негізге ала отырып, ағылшын тілін оқытудың бастапқы кезеңінде мұғалімге келесі ережелерді басшылыққа алуы керек:

     1) сөздерді, сөз тіркестерін немесе фразаны енгізе отырып, балалар тілдесу актісінде жұмыстың алғашқы сәттерінен осы бірліктің пайдаланылуын көретіндей етіп, оларға осы бірліктің тілдесудегі функциясын, мақсатын көрсететін жағдаятты таңдап алыңыз (яғни, осы бірліктің көмегімен беруге болатын функция мен мақсатты. Мысалы, затты атау немесе оның түсін, көлемін, сапасын сипаттау; немесе заттың санын (біреу немесе көп), орналасқан жерін көрсету; немесе іс-әрекетті атау, оны нақ осы шаққа, келер немесе өткен шаққа және т.б. жатқызу).

     Егер  де тілдің бірліктері жағдаяттан тыс  берілген, және қолдану көрсетілмей, форма мен мағынаға баса назар аударылатын болса, онда коммуникативтік бағыттың принципі бұзылады, ал бұл оқушылардың меңгеруге деген қызығушылықтарына әсерін тигізеді, себебі алғашқы адымдардан оқушы оның өзіне не үшін керектігін түсінбейді.

     2) Материалды меңгеру оны көп рет қайталаған кезде мүмкін болатындығы себепті, өзіңіз іріктеп алған жағдаятқа әр кез сайын қандай да бір жаңалық енгізе отырып, олардың санын көбейтуді қамтамасыз етіңіз. Сіз пайдаланған жаттығулардың барлығын мүмкіндігінше коммуникативтік тұрғыда бағытталған етіңіз, ал бұл үшін нақты сыныпта оқытудың нақты шарттарын негізге ала отырып, оларға берілетін тапсырмаларды ойластырыңыз.

     3) Ауызша тілдесу, коммуникация сөйлеуші мен тыңдаушының өзара белсенді әрекеттестігі екендігін еске ала отырып, материалды меңгеру барысында әрбір оқушының аталған процеске белсенді түрде қатысуын қамтамасыз етіңіз.

     4) Оқушылардың меңгерілетін материалдың негізінде тілдесуін ұйымдастырумен бірге, тілдесу үшін қолайлы жағдай қалыптастырып, балаларды үйреніп жатқан тілде тыңдауға, сөйлеуге және мұны ризалықпен жасауға икемдейтін психологиялық қолайлы жағдай жасаңыз. Ал бұл үшін оқушыларды сол немесе өзге тапсырманы орындата білмеуіңізбен өзіңіздің ашуланғаныңызды көрсетпеңіз, олардың бойында әлден-ақ қандай да бір нәрсені сол тілде түсіне, айта алатындығына деген сенімділікті ұялатыңыз.  Әңгімелесуді (диалогты) ұйымдастыру кезінде балалардың өзара жеке қарым-қатынасын және т.б. ескеріңіз.

     5) Тілдесу тек қана ауызша емес, оқу арқылы да жүзеге асырылады. Бұл үшін коммуникативтік сипаттағы тапсырмаларды кеңінен пайдаланыңыз, яғни, не білдің, не туралы оқыдың, бұған қалай қарайсың деген тәрізді.

     Тапсырманы  өзгертпестен мәтінді қайталап оқуға бермеңіз.(Қосымша1)

     Психологиялық тұрғыда диалог сөз әрқашан келесі сипаттамаларға ие болып келеді:

     1. Диалог сөз үнемі мотивтелген болады. Бұл біздің үнемі қандай да бір себеп бойынша, қандай да бір мақсатпен сөйлейтіндігімізді білдіреді, ал бұл не сыртқы не ішкі ынталандырулармен анықталады. Бұл сипаттамаларды сөзсіз түрде бастапқы кезеңнің өзінде-ақ ескеру керек. Оқушының бойында сөйлеуге деген тілекті, қажеттілікті тудыру керек, ал бұл үшін қандай да бір нәрсені айтуға, өзінің ойларын, сезімдерін білдіруге деген тілек пайда болатындай жағдай жасау қажет. Өкінішке орай, оқушыларға мұндай мүмкіндік берілмей, жатталған нәрселерді еске түсірумен алмастыру мектепте жиі байқалады, бұл ретте тек қана өзгелердің ойлары, сезімдері қайта жаңғыртылады. Мұндай жағдайларға бәрінен бұрын оқушының бойында «өзін көрсете білу» қажеттігін тудыратын стимулдарды пайдалануды жатқызуға болады. Бұған пікірлерін айтуға икемдейтін қолайлы психологиялық жағдай жасалған кезде, мұғаліммен және сынып ұжымындағы тілектестік қарым-қатынас, ұсынылған тапсырмаларды орындауға қызығушылық, осы тапсырмаларды жақсы орындауға  талпынған кезде қол жеткізуге болады. Мұғалім оқушыларға олардың алға басуын, олардың экспрессивтік сөздегі табыстарын үнемі көрсетуі қажет. Бұл үшін оқу-тілдік жағдаяттарды таңдау мен жасау аса маңызды. Мәселен,                  2-сыныптың оқушылары «Му Реt» тақырыбын ризалықпен талқылайды. Олар ойыншықтарын, өздерінің үй жануарларының суреттері мен фотосуреттерін әкеледі, олар туралы немесе кім туралы армандайтындарын сыныпта әңгімелейді, ал бұл пікір айтуға жеке мағына береді.

     2. Сөз үнемі тыңдаушыға қаратылады, аудиторияға жолданады. Бұл біздің өз пікірімізді айту үшін, ойларымызбен бөлісу үшін, сендіру, дәлелдеу, сұрау және т.б. үшін үнемі біреу үшін сөйлейтіндігімізді, қандай да біреумен сөйлесетіндігімізді білдіреді. Басқа сөзбен айтқанда, сөз қаратылған сипатта болуы тиіс. Бұл сипаттама алдыңғымен тығыз байланысты. Сөйлеуші тыңдаушыларды өзінің қандай да бір өзіндік, жеке пікірін айтқан кезде тартады. Егер, оқушы өзінің сүйікті жануары туралы әңгімелеп, фотосуретін немесе ойыншығын (мысалы, пудель итінің) көрсететін болса, онда ол өзіне тыңдаушы «жасап алады», және оның сөздері қаратылған сипатқа ие болады. Мұғалімнің міндетіне топтың нақты жағдайларын негізге ала отырып, тілдің осы сипаттамаларын жүзеге асыратындай тапсырмаларды, қондырғыларды беру кіреді.

     3. Сөйлеуші өзінің ойларын, сезімдерін, өзі не айтып тұрса, соған  көзқарасын білдіретіндіктен, сөз үнемі эмоционалдық тұрғыда боямаланған болады. Сөйлеуді оқытуда, алғашқы айтылымнан бастап, мүмкіндігіне қарай осы сипаттаманы ескеру керек. Сонымен бірге ол алдыңғы екеуімен байланысты. Егер де оқушы шектеулі тілдік құралдармен болса да өзінің нәрсесі туралы айтатын болса, онда оның сөзі эмоционалдық боямаланған болады, ол оның айтып тұрған нәрсесіне деген көзқарасын білдіреді. Мәселен, І like my dog very mach фразасында ол «like» және «very» және тб. сөздерді сөзсіз түрде ерекшелеп айтады.