Компаниядағы қаржы менеджментінің ұйымдық құрылымы

 

«В» тобы бойынша табыс  әкелетін активтер 2393,0  млрд теңені, пайыз төленетін міндеттемелер 2277,7 млрд теңгені, пайыз алумен байланысты табыстар  125,5 млрд теңені,  пайыз  төлеумен байланысты шығыстар 69,9 млрд теңгені  және сыйақы алумен байланысты таза табыс 55,6 млрд теңені құраған. Банк жүйесіндегі олардың үлестері де орташа, яғни табыс әкелетін активтер үлесі 36,4%, пайыз төленетін міндеттемелер  үлесі 37,1%,  пайыз алумен байланысты табыстар үлесі 39,5%,  пайыз төлеумен байланысты шығыстар үлесі 40,1%, және сыйақы алумен байланысты таза табыс үлесі 38,7% құрайды.

«С» тобы бойынша табыс  әкелетін активтер 457,3  млрд теңгені, пайыз төленетін міндеттемелер 392,3 млрд теңені, пайыз алумен байланысты табыстар  16,1 млрд теңгені,  пайыз  төлеумен байланысты шығыстар 6,6 млрд теңені  және сыйақы алумен байланысты таза табыс 12,7 млрд теңені құраған. Банк жүйесіндегі олардың үлестері төмен, яғни табыс әкелетін активтер үлесі 6,9%, пайыз төленетін міндеттемелер  үлесі 6,4%,  пайыз алумен байланысты табыстар үлесі 5,1%,  пайыз төлеумен байланысты шығыстар үлесі 3,8%, және сыйақы алумен байланысты таза табыс үлесі 8,9% құрайды.

Қорыта айтқанда, ЕДБ-нің активтерінің табыстылығының жоғары көрсеткіштерге ие болуы, біріншіден олардың табысты  активтерге орналастырылуына, оның ішінде несиелер үлесінің жоғары болуына, екіншіден, банктердің шетелдік ақша нарықтарынан арзан ресурс тарту арқылы, оларды барынша жоғары пайызбен орналастыруынан  болып отыр.

 

2.3 Активтер өтімділігін басқарудың қызметін жетілдіру

 

Банк  активтері мен пассивтерін басқаруды  жүйелі түрде зерттеуге келсек, ол кез келген басқару түрі сияқты белгілі  бір элементтерді қамтуға тиіс. Бүгінгі  күні банк активтері мен пассивтерін  басқару жүйесі туралы бірде бір  әдебиетте берілмеген. Сондықтан  да біздің ойымызша банк активтері  мен пассивтерін басқару жүйесінің  құрылымдық элементтері мынадай  болуға тиіс (21-сурет келесі бетте).

«Проблемалық  активтерді басқару бөлімшесі» сияқты басқару құрылымдары шетелдік банктер  тәжірибесінде бөлім түрінде  кездеседі. Ондай бөлім ретінде отандық банктер тәжірибесінде «проблемалық несиелермен жұмыс бөлімі» алуға болады. Олар екінші деңгейдегі банктер тәжірибесінде бертінде ғана құрылып қызмет етуде және оның тиімділігі де дәлелденіп отыр. Демек,  «Проблемалық активтерді басқару бөлімшесінің» құзіреті жоғарыда аталған бөлімге қарағанда кең, яғни ол бөлімнің сол бөлімшенің құрылымына жатқызуға толық негіз бар.

 Жұмысты ұйымдастырудың негізгі қағидаттарына мыналар жатады:

• Активтердің проблемалық активтер тобына өтуін ескерту, яғни ПАББ активтік операцияларды жүргізетін банктің өзге негізгі бөлімшелерімен бірге активтерді орналастыру туралы шешімдерді қабылдау үдерісіне қатысып, банк активтері қоржынының жағдайына жүйелі түрде бақылау жасауға және төлемді кешіктірген күннен бастап қарыз алушылармен жүргізілетін жұмыстарына қатысуға тиіс. Егер де қарыз алушының қарызды кешіктіруі техникалық себептерге байланысты болса, онда әрі қарай бақылау жұмыстарын жалғастыра береді.
• Проблеманы шешу тәсілдерінің толықтығы мен кешенділігі, яғни банктің, заңдар мен нормативтік актілер шегінде қарыз алушыға ықпал ету мүмкіндіктерін жасау. Нақтырақ айтсақ, банктің экономикалық, ұйымдастырушылық-құқықтық, өндірістік-техникалық  ерекшеліктерін, қарыз алушының жеке басының мінез құлқын және психологиясын ескеретін әр түрлі стратегияларды жасап қомай, сондай-ақ проблеманы шешудің әр түрлі нысандары мен әдістерін жүргізуге тиіс.
• Қабылданатын шаралардың өз уақтылығы,  яғни проблемалық активтермен жұмыс жасау барысында, кейде қарызды толық қайтару немесе проблемалық активтен қалыпты активке айналдыруға мүмкіндік беретін тез арада шешім қабылдау қажет болады. Егер уақыт өтіп кететін болса, онда активтердің үмітсіз санатына айналуы мүмкін.
• Қабылданатын шешімдердің тиімділігі, яғни бөлімшенің жұмысының нәтижесі банктің табысының нақты өсуімен сипатталуға тиіс. Ең басты назар аударатыны бұл жерде уақыт факторы. Банк өз қызметінде кейде ағымдағы шығыстарды басынан кеше отырып, нәтижесінде стратегиялық оң нәтижеге қол жеткізуі қажет.
• Оң тиімділіктің артуы, яғни уақтында банктің алдындағы қарызын қайтара алмаған қарыз алушы, қарызын бөлшектеп, бірақ келісілген кесте бойынша қайтаруға және комитеттің қатаң бақылауында болуға тиіс.

3) несиелердің  қайтарылмау тәуекелі мен бағалы  қағаздарды өтеуге байланысты  дефолттарды төмендету бойынша  кешенді шараларды жүзеге асыру  барысында өзінің қарамағындағы  бөлімшелермен немесе филиалдармен  өзара байланысты дамыту;

 Аталған  бөлімше банктің өзге де бөлімшелер  және филиалдарымен ақпарат алмасуды  дұрыс жолға қоя білуі қажет.  Егер филиал проблемалық активтерді  қайтаруға байланысты шараларды  жүргізуге қатысатын болса, онда  оның атқаруына тиісті іс-әрекеттерді  және міндеттерді айқындауға  араласуы керек. ПАББ-нің орталық  аппаратының қызметкерлері өңірлердегі  филиалдарда жиі бола отырып, ондағы әріптестеріне тәжірибелік көмек көрсетуге тиіс. Проблемалық активтермен жұмыс жасау барысында банк қызметкерлерінің білікті маман ретінде бір-біріне деген сенімдерінің болуының маңызы зор.

4) проблемалық  активтердің пайда болуы тәуекелдерден  қашу және оларды төмендетуге  байланысты операцияларды жүзеге  асыруда шетел банктерінің тәжірибелерін  үйрену және ПАББ-нің жұмысына  енгізу.

ПАББ-нің  қызметкерлері жүйелі түрде өздерінің  білімдерін жетілдіріп отыруға тиіс. ПАББ қызметкерлерінің біліктілігін арттыруда  орталық аппараттың және филиалдардың қызметкерлердің, сондай-ақ шетелдік банктердің осы саладағы әріптестерінің бірігуімен семинарлар өткізген дұрыс. 

5) ПАББ  қызметінің барлық бағыттары  бойынша әдістемелік, нормативтік,  нұсқаулық және талдамалық материалдармен  банктің құрылымдық бөлімшелерін  ақпараттық қамтамасыз етуді  жүзеге асыру. 

ПАББ  өзінің құзіретінің шегінде банктің  нормативтік және үкімдік құжаттарын жасауға қатысады және оларды өзінің қарамағындағы бөлімшелердің міндетті түрде орындауына бағыттайды. Ондай  құжаттарға ПАББ-не жетекшілік жасайтын банк басшысы қолын қояды.

ПАББ-тің  жоғарыда ұсынылған типтік міндеттеріне байланысты, оның атқаруға тиісті мынадай  қызметтерін бөліп қарастыруға  болады:

1. бөлімшенің қарауында болатын проблемалық активтер бойынша қарыздарды қайтару жұмыстарымен байланысты кешенді шараларды жүзеге асыру;
2. өзге бөлімшелермен бірлесе отырып, проблемалық қарыздарды қайтаруға байланысты жұмыстарды ұйымдастыру және өзінің құзіретіне қарай банктің жоғарғы коллегиялық ұйымдарына арналған сараптамалық қорытынды даярлау;
3. активтердің проблемалық топқа ауысу кезеңінен бастап, олардан нақты нәтиже шыққанша жұмыс жүргізу;
4. проблемалық активтермен жұмыс жасауға қатыстырылатын банктің құрылымдық бөлімшелерінің қызметіне бақылау жасау және есепке алуды ұйымдастыру;
5. бөлімшенің қарауында есепке алынатын қарыздарды қайтаруға байланысты туындайтын зияндардың орнын жабуға арналған резервтермен есеп айырысуды, есептеуді және бақылау қоюды жүзеге асыру. 

Банктерде ПАББ жұмысының сызбасын әр түрлі  жасауға болатыны белгілі.

Біздің  ойымызша, 6 ай және одан жоғары мерзім ішінде қайтару кестесі бұзылған кез келген банктің жіктелетін активі осы ПАББ-нің тікелей құзіретіне берілуге тиіс.

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Қазіргі заманға сай банктердің активтерінің өтімділігін  басқаруды жетілдіруге байланысты жүргізілген зерттеу мынадай тұжырымдар мен ұсыныстар жасауға мүмкіндік береді:

Банктің активтері мен пассивтерін басқару  ұғымын анықтау барысында әр түрлі  ғалымдардың көзқарастарына жасалған зертттеулер, коммерциялық банктің  активтері мен пассивтерін теңгерімді басқару деп банктің стратегиясына  сәйкес, өтімділік пен табыстылықты қамтамасыз ететін теңгерімді банк балансының активтері мен пассивтерінің  құрылымдарын қалыптастыру және оған ықпал ететін қаржылық тәуекелдерді жүйелі түрде басқару шараларын  түсіну туралы автордың тұжырымын қалыптастыруға негіз болды. Сонымен қатар, банк активтері мен пассивтерін басқаруды осылайша түсіну тәсілі мынадай жетістіктерге қол жеткізуге мүмкіндік береді: берілген тәуекел деңейінде банктің өтімділігі мен табыс алуын қамтамасыз ететін активтердің ықшамды құрылымын жасауға, тартылған қаражат көздері бойынша жұмасалатын шығынды азайтуды қамтамасыз ететін пассивтердің ықшамды құрылымын қалыптастыруға,  ең жоғары маржа алуды, яғни активтер табыстылығы мен пассивтер шығысының арасындағы айырманың оң болуын қамтамасыз ететін активтер мен пассивтер құрылымын құруға.

Бәсекелестігіне және нарықтағы ұстанымдарына қарай  топтастырылған екінші деңгейдегі банктердің капиталына жасаған талдаулардан, капитал  деңгейін өтімділік тұрғысынан жетілдіру  мақсатында мынадай ұсыныстар жасалды: біріншіден, банктердің меншікті капиталдарының жеткіліктігі коэффициенттерін кемінде  екі есеге көтеру; екіншіден, капитал  деңгейін ұлғайту мақсатында шығарылатын  акциялардың орналастырылуына мемлекет тарапынан қолдаулар көрсету; үшіншіден, капиталы өте төмен банктердің өзара  бірігуі немесе қайта ұйымдастырылуы шараларын қарастыру.

Бүгінгі күні қазақстандық банктердің депозиттік қоржындарын басқару жүйесі мынадай  элементтер есебінен жетілдіруді қажет  етеді: депозиттік операциялармен байланысты тәуекелдің түрлерін бағалауды жетілдіру, банктің ақпараттық базасына қойылатын  талаптарды күшейту,  депозиттік операциялар  бойынша жүргізілетін депозиттік саясатты оңтайландыру. Коммерциялық банктер  депозиттер бойынша туындайтын тәуекелдерді бағалау барысында сандық және сапалық  бағалау әдістерін пайдалануға  тиіс. Сандық және сапалық бағалауда  құрылымдық талдау, ҚҰБ пруденциялдық  нормативтік коэффициенттерін пайдалану, депозиттердің тұрақтылығын бағалау, факторлық талдау, ақша ағымын талдау әдістерін пайдаланумен қатар, депозиттік операциялар бойынша тәуекелдерді кешенді түрде бағалауға мүмкіндік  беретін бағдарламалық қамсыздандырулар жасауы қажет.

Екінші  деңгейдегі банктердің пассивтеріне жасалған талдау барысында депозиттік емес ресурстардың үлесі, соның ішінде сырттан тартқан  қарыздардың үлесі банктердің бірінші  және екінші тобында тобында жоғары көрсеткіштке ие екендігі анықталды. Талдау нәтижесінде банктердің активтердің жартысына жуық бөлігін сырттан тартқан ресурстар есебінен қамтамасыз етілгендігі белгілі болды. Біздің ойымызша, олардың сырттан қаражат тартуларына реттеуші ұйымдар тарапынан нормативтік тұрғыдан шектеулер қою қажет.  

 Екінші деңгейдегі банктердің активтері мен пассивтерін басқару жүйесінің жаңа құрылымдық элементтері бірі ретінде «Проблемалық активтерді басқару бөлімшесі» мен «Проблемалық активтер комитетін»  құру қажеттігі негізделіп, оның өзге бөлімшелермен өзара байланысының сызбасы жасалды. Банктерде ПАББ жұмысының сызбасын әр түрлі жасауға болатыны белгілі. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі

 

1. Коммерциялық банктің қаржылық қызметін бағалау // Ғаламдық даму аясындағы ұлттық экономика: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы:  Қазақ университеті, 2005. - 195-200 бб., 0,75 б.т.
2. Пайыз тәуекелін басқару және GAP-тік талдау // Қазақстандағы ақыл ой-сананың дамуы: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы:  Экономика, 2006. - 467-475 бб., 0,56 б.т.
3. Банктік стратегиясы - банктің тұрақты дамуының кепілі // Орта Азия елдеріндегі кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау, шағын және орта бизнесті кеңейту және ұстанымын нығайту: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. - Алматы: Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, 2006. - 343-351 бб., 0,56 б.т.
4. Экономиканың бәсекелестік қабілеттігін арттырудағы банк секторының рөлі мен маңызы // Қазақстанның ұлттық бәсекеге қабілеттігі: теориясы, тәжірибесі, болшағы: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. - Алматы:  Қазақ университеті, 2006. - І бөлім. - 379-384 бб., 0,75 б.т.
5. Банктердің депозиттік саясатының депозиттік портфельді басқарудағы ролі мен маңызы // Қазақстандық қоғамды демократияландырудың теориялық және тәжірибелік сұрақтары: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Қазақ гуманитарлық заң университеті, 2007. - 212-216 бб., 0,31 б.т.
6. Состояние и развития банковской системы Республики Казахстан //  Состояние и перспективы конкурентоспособности экономики Республики  Казахстан: современная  методология  промышленного  маркетинга, финансирования  и управления: Материалы международной научно-практической конференции. - Алматы: Қазақ ұлттық техникалық университеті, 2007. – Ч.1. - С.147-151 (в соавторстве с Сейткасымовым Г.С.)., 0,62 б.т.

Оқулық пен оқу құралдары:

7. Ақша айналысы және несие (оқу құралы) – Алматы, Издат-маркет, 2004. - 248 б. -15,5 б.т.
8. Коммерциялық банктер операциялары (оқу құралы) – Алматы, Издат-маркет, 2004. - 272 б. -18,68 б.т.
9. Банк ісі  (оқу құралы) – Алматы, Қазақ университеті, 2004. - 241 б. – (өзге автормен бірге, жеке үлесім 7,5 б.т.).
10. Банковское дело (учебное пособие) - Алматы, Қазақ университеті, 2006. - 190 б. – (өзге автормен бірге, жеке үлесім 6,06 б.т.).
11. Банковское дело (учебник) Под ред. Г.С. Сейткасымова – Астана. – КазЭФиМТ: ИПЦ, 2007.- 640 с.  – (өзге авторлармен бірге, жеке үлесім 6,75 б.т.).
12. Банк ісі (оқулық) - Алматы, Издат-маркет, 2007. 471 б. – 29,37 б.т.