Компаниядағы қаржы менеджментінің ұйымдық құрылымы

Активтер мен пассивтерді басқару  жөніндегі комитеттің құрылымын  төмендегі сызбамен берілген (2-сурет).

 

 

 

 

 

 

Сурет 2. Активтер мен пассивтерді басқару жөніндегі комитеттің құрылымы

Банк  активтерін және пассивтерін басқару  жүйесінде ең маңызды тәуекелдерді басқаруға өтімділік тәуекелін  басқару, несиелік тәуекелді, пайыздық тәуекелді және нарықтық тәуекелдерді басқару, сондай төлемсіздік тәуекелін  басқарулар жатады. Тәуекел айнасына банктің қаржылық нәтижесін жатқызатын болсақ, онда банктің табыстылығын немесе рентабельдігін басқару, жалпы  оның құрылымдық бөлімшелерін, өнімдерін  және клиенттерін басқарулар да банктің активі және пассивін басқару жүйесінің маңызды элементтеріне кіреді.

Банк активтері мен пассивтерін  күрделі басқару бұл банк қызметінің барлық бағыттарында табыстылықты көздейтін, тәуекелді төмендетуге бағыталған банктің стратегиясын жасауды білдіреді. Күрделі басқару капиталдың жеткілікті шамасын белгілеу, өтімділік пен сезімтал пайыз мөлшерлемелерін анықтау, несиелік тәуекелді бақылауда ұстау, банктің активтерінің сапасын бақылау сияқты шараларды қамтиды. Күрделі басқарудың артықшылығы, яғни ол бәсекелестік стратегияға сәйкес келеді және банктің қабілетін барынша көрсете біледі.  Сонымен қатар банк активтері мен пассивтерін басқару жүйесінде басқару құралдары ретінде банктің стратегияларының орыны ерекше. Банктің стратегиялары: даму стратегиялары, қаржылық, соның ішінде несиелік, депозиттік, инвестициялық стратегиялары, тәуекел стратегиялары болып бөлінеді.

Банк  активтер мен пассивтерін кешенді  басқару үдерісін келесі бетте сызбамен беруге болады (3-сурет).

 

 

 

 

 

Сурет 3. Активтер мен пассивтерді кешенді басқару үдерісі

 

Банк активтер мен пассивтерін  басқару банктің меншікті және тартылған  ақша қаражаттарын, олардың көздері  мен орналастырылу бағыттарын және банк қызметіне байланысты туындайтын тәуекелдерді талдаудан басталады.

Активтер  мен пассивтерді басқару сыртқы және ішкі тура немесе нақты ақпараттардың  болуын талап етеді. Бұл жерде  сыртқы ақпарат банктің экономикалық даму және даму стратегиясын жасау  үшін қажет болса, ал ішкі ақпарат  банктің активтері мен пассивтерін  басқару саясатын орындалуын қадағалау және оған қажетті өзгерістер енгізу үшін қажет. Банктің пайдаланатын барлық ақпараттары маңызды, сенімді және уақтылы болуы тиіс

 

1.2 Банктің активін мен  пассивін кешенді басқару стратегияларын  қалыптастырудың әдістемелік аспектісі

 

Банктің активтері мен пассивтерін  кешенді басқару стратегияларын қалыптастырудың және іске асырудың банктің тұрақтылығы мен бәсекелестік қабілеттігін арттыру үшін маңызы өте  зор.

Кез келген банктің тұрақтылығы  ең бастысы банктің менеджментіне  тікелей тәуелді. Банктің менеджментінің тиімділігі, оның құрамдас бөлігіне үнемі  өзгермелі бәсекелестік ортада стратегияны  дұрыс таңдауына тікелей байланысты болады. 

Стратегия сөзі ерте уақыттан бері әскери салада қолданылып келген, оның мағынасы жауды жеңуге арналған жоспарды жасау  дегенді білдірді. Стратегия сөзі «стратегос» деген грек сөзінен  шыққан түсіндермесі «генерал» деген  түсінікті береді [12, 54б.].

Банкке қатысты алсақ, стратегия  бұл бәсекелестік артықшылықтарға  қол жеткізуге бағытталған банктің  ресурстарының орналасу аясы мен  қызметінің нысанын анықтайтын ұзақ мерзімді даму тұжырымдамасы. Ұзақ мерзімді даму тұжырымдамасының негізіне банктің  мақсаты жатады. Кез келген коммерциялық ұйымның басты мақсаты пайда  табу болса, коммерциялық банктерде  сондай мақсатты көздейді [10, 60б.].

Банк стратегиясының басты мақсаты  бұл банктің құнын барынша  арттыру, банктік өнімдер мен  банктік қызметтерді пайдаланушы  банк клиенттерінің талабын, сондай-ақ банктің кредиторлары мен дебиторларының талаптарын ескеру болып табылады [8, 34б.].

Банктік өнімдер мен қызметтерді  тұтынушы клиенттердің талаптарын ескеру банктің тұрақты дамуының негізі. Банктің құнының ағымдағы жағдайын айқындау негізінде банктің стратегиясы  жасалады.

Банктің құны қоршаған ортадағы үнемі  өзгерістер жағдайында оның активтерінің табыс әкелу қабілетімен анықталады. Қаншалықты банктің активтері мен  міндеттерінде ақша қаражаттарының ағымының маңызы жоғары болатындықтан, банктің құны болашақтағы ақшалай  қаражаттар ағымының  ағымдық құнына тәуелді болып келеді.

Банк құнын анықтауға негізделген  банк стратегиясын жасау кезеңдері  мынадай тізбектілікпен  жүзеге асады (4-сурет). 

 

Банк құнын талдау              Корпоративтік стратегиясы

 

 

 

Нарықты талдау                  Бизнес стратегиясы                Банк қызметін басқару

                                               

                                                                              Бақылау

                                                                                    

 

                                                      Белсенді менеджмент             Жоспарлау         

 

4-сурет - Банк құнын анықтауға  негізделген банк стратегиясын  жасау кезеңдері

Суреттен көріп отырғанымыздай ұзақ мерзімде банк құнын ұлғайтудың негізгі көрсеткішіне банктің корпоративтік  және бизнес стратегиясы жатады.

Корпоративтік стратегия жаңа банк өнімдері мен қызмет түрлерінің есебінен активтерді түрлендіру және жаңа нарықтарға, соның ішінде халықаралық нарықтарға қызмет көрсетуге байланысты банктің  мүмкіндіктерін сипаттайды. Корпоративтік  стратегияның іске асырылу нәтижесі бизнесті дамыту болуға тиіс.

Бизнес стратегиясы бұл банктің  стратегиялық мақсаттары, міндеттері мен шараларының кешенін және оларды банктік ортада іске асыруды  білдіреді. Бұл жерде банктің  стратегиясы мен саясатын бір  бірінен ажырата білген дұрыс. Саясат бұл стратегияда қарастырылған  нақты мақсатқа жетуге бағытталған  шаралардың жиынтығы. Сондықтан да саясат бұл стратегияға қарағанда  мағынасы тар ұғым.

Банк стратегиясының нақтылығы  мен іске асырылу жетістіктері банктің  қоршаған ортасына және сыртқы және ішкі қауіптерді тура бағалауына тікелей  байланысты. Мұндағы банкті қоршаған ортаның құрамдас бөліктеріне макроэкономикалық, саяси және әлеуметтік жағдайлар, ақша-несие  саясатының басты бағыттары, қаржылық қадағалау ұйымының талаптары және т.б жатады. Басқаша айтқанда, жақын  және алыс қоршаған орталардың банк қызметіне  тигізетін ықпалы ескерілуге тиіс.

Қоршаған ортаның үнемі өзгерісі және олармен өзара байланыс жағдайында, бәсекелестік өршіген шағында банктер  өздерінің адекваттық стратегияларын жасауға тиіс. Стратегияны жасауда  ішкі және сыртқы қауіп-қатерлерді есепке алу қажет [17, 210б.].

Ұзақ мерзім ішінде банктің құнының  өсуіне кедергі жасайтын факторларды  төмендегідей сызбамен беруге болады (5-сурет).

 

 

 

 

Сурет 5. Банк құнының өсуіне кедергі жасайтын қауіп-қатерлер

 

Сыртқы қауіп ұлттық және халықаралық  нарықтардағы бәсекелестікке, пайыз  мөлшерлемесіндегі, валюта және бағалы қағаздар бағамындағы ауытқуларға, клиенттерді қызметтерді тұтынуындағы өзгерулерге, сондай-ақ банк жүйесін  реттеудегі мүмкін болар өзгерістерге байланысты.

Ішкі қауіп бірінші кезекте  клиенттердің тұтынуына негізделеді. Банктер көбіне нақты клиенттерге  арналған банк өнімдерін шығаруға бағытталады, бір жағынан бұл нарыққа жаңа ұсынысты ұлғайтса, екінші жағынан  банктің шығындарына басқару  тарапынан қатаң бақылау жасауды  талап етеді.

Бәсекелестік стратегиясын жасау  барысында ішкі және сыртқы қауіп-қатерлермен  бірге, оның сыртқы және ішкі мүмкіндіктерін ескеру қажет (6-сурет).

 

 

 

 

 

 

Сурет 6. Банк құнының өсуіне ықпал ететін банктің сырттай

және іштей  мүмкіндіктері

 

Сыртқы мүмкіндіктеріне банктің  жаңа нарыққа қызмет көрсетуі, банк өнімдерінің қатарын өсіру, нарықтағы  қолайлы жағдайлардың болуы, қосымша  банк өнімдері мен қызметтерін тұтынушыларға  қызмет көрсетулер жатады.  Ішкі мүмкіндіктері  банкте білікті мамандардың болуы, банк ресурстарының құрымы мен көлемінің  қолайлылығы, нарықта жетекші орында болуы, озық технологиясының болуы, қызметтерінің бағасының қолайлылығы, жақсы жарнамасының болуымен сипатталады. Демек сыртқы ортадағы өзгерістерге, ішкі және сыртқы қауіп-қатерлердің  болуына және мүмкіндіктерінің пайда  болуына байланысты банктің стратегиясына  үнемі түзетулер жасап отыру  қажет.

Банктің бәсекелестік стратегиясын бәсекелестік артықшылықтарға қол жеткізуге  бағытталған банктің ұзақ мерзімді даму тұжырымы ретінде қарастыруға  болады. Мұндай артықшылықтарға банктің  жекелеген клиенттерге қолайлы  пайызбен жекелеген өнім түрлерін ұсынуға  мамандануын және т.с.с. жатқызуға  болады. Коммерциялық қызмет барысында  банк өзінің клиенттеріне құнды қызмет түрлерін көрсетеуге тиісті. Банк өнімдері мен қызметтерінің құндылығы  негізінен қанша клиенттің банк сол қызметтер мен өнімдерді  сатып алуға дайын екендігімен  сипатталады. Егер банктің ұсынатын қызметтерінің құны банк қызметі  үшін қажетті жиынтық шығындар сомасынан  асатын болса, онды банк қызмет рентабелді болып табылады. Бәсекелестік артықшылықтарға  қол жеткізу үшін банктің клиенттерге  көрсететін қызметтерінің бағасы, бәсекелестерінің сондай қызметке белгілейтін бағасынан  жоғары болмауға тиіс.

Қазақстандық банктік жүйенің  дамуының бастапқы кезеңінде бәсекелестік стратегияның басты элементі ретінде  баға белгілеу стратегиясы қолданылды. Ол уақытта банктер бір ғана өнімге мамандану арқылы клиенттер тартуға  өз қызметтерін бағыттады. Мысалға  қызметтерінің басымдық бағыттары  ретінде жеке тұлғалардан салымдарға қаражат тарту қарастырды. Ең бастысы  олар баға белгілеу стратегиясына мән  берген болатын, яғни тартылған қаражаттар үшін өте жоғары пайыздық мөлшерлерлеме  белгілейді. Агрессивтік пайыз саясаты  есебінен өздерінің ресурстық базаларын  нығайтуға байланысты мәселелерін  шешкенімен, бірқатар коммерциялық банктер  тартылған қаржаттарды орналастыруда  шығын шегіп, нәтижесінде қаржылық тұрақсыздыққа (банкроттыққа) ұшырады.

Бәсекелестік стратегияны екі  түрге орнын алмастыру стратегиясына  және кеңею стратегиясына бөлуге болады. Орнын алмастыру стратегиясы  бәсекелестері есебінен нарықтық үлесін артыруды білдіреді. Бұл нарық толған жағдайда жасалады. Кеңею стратегиясы  нарықта бос орын болған жағдайда қолданылады. Мысалға қазақстандық банктік жүйенің дамуының алғашқы  кезеңінде 200-ден астам коммерциялық банктер пайда болды. Кейіннен олар, Қазақстан Ұлттық банкінің нормативтік талаптарын орындамауға және өзге себептерге байланысты қысқады. Қысқарудың басты себебі бәсекелестік ортадағы қалыпты өзгерістер жағдайына сай сауатты менеджменттің және нақты стратегияның болмуы болып табылады.

90 жылдардың ортасына бастап, банктер  орнын алмастыру стратегиясына  мән бере бастады. Сөйтіп, банктер  қайта ұйымдастырылу формасына,  яғни бірігу, қосылу және өзге  несиелік мекеме формасына көшті.  Нәтижесінде көптеген банктер  өзара бірігіп, ірі банктерге  айналса, ұсақ банктер несиелік  серіктестік формасына айналды.

Жалпы банктің  даму стратегиясы мынадай стратегияларды қамтиды:

• маркетингтік стратегиясы;
• тәуекелді басқару стратегиясы;
• қызметкерлерді басқару стратегиясы.

Маркетингтік  стратегия жасауда банктің өзінің өнімдер мен қызметтерін нарыққа  шығару, тұрақты клиенттерді тартуға  мүмкіндік беретін жолдары таңдалады. Маркетингтік стратегияны жасау  барысында банк жетекшілер мыналарды  ескереді:

• бұрынғы клиенттерге банкте бар қызметтерді көрсету;
• белгілі бір нарық сегментінде қызмет көрсетуді қысқарту немесе тоқтату;
• жаңадан жаулап алған нарықтың сегменттерінде жаңа клиенттерге ескі банктік өнімдерді ұсыну;
• жаңадан жасаған қызмет түрлерін жаңа нарыққа ұсыну;
• жаңа қызмет пен өнім түрлерін бұрынғы нарықтарда ұсыну.

Тәуекелді басқару стратегиясы бұл банк өнімдерін сатуға байланысты туындайтын зияндарды азайтуға бағытталған  банк қызметін басқару бағдарламасы.

Банк  тәуекелдерін басқару стратегиясын жасау ситуациялық талдау нәтижелеріндегі  банк қызметінің қауіпті жақтарын ескеруге негізделеді.  Банк тәуекелдерін басқару  стратегиясын жасау барысында мыналарды  ескеру қажет:

• әрбір тәуекелдің жоғары шекті дейгейін анықтау;
• өткен жоспарлау мерзімінде болған тәуекелдердің шамасын бағалай отырып, жоспарлау мерзімінде болатын тәуекелдердің ықималдығын болжау;
• банктің тәуекелдердің ағымдағы деңгейіне бақылау жасауды қамтамасыз ететін банкті басқару механизмін жасау;
• форс-можорлық жағдайларда туындайтын әр түрлі тәукелдерді бейтараптандыру ға арналған шаралардың жоспарын жасау.