Компаниядағы қаржы менеджментінің ұйымдық құрылымы

Мазмұны

 

Кіріспе

 

Бөлім I  Коммерциялық банктердің активтері мен пассивтерін кешенді басқарудың теориялық негіздері

 1.1 Коммерциялық банктің активі мен пассивін басқарудың теориялық тұжырымдамалары

1.2 Банктің активі мен пассивін  кешенді басқару стратегияларын  қалыптастырудың әдістемелік аспектісі

 

Бөлім II Қазақстан Республикасындағы коммерциялық  банктердің активтері мен пассивтерін жетілдіру жолдары

 2.1 Банктің активі және пассивін теңгерімді басқару арқылы өтімділікті қамтамасыз ету

2.2 Банк табыстарын басқару әдістерін жетілдірудің банк активтері мен пассивтерін басқаруға ықпалы

2.3 Активтер мен пассивтерді басқару жүйесінің қызметін жетілдіру

 

 

Қорытынды

Қолданылған  әдебиеттер тізімі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

  2010 жылғы 27 ақпандағы Қазақстан Республикасының Президентінің халыққа жолдауының тоғызыншы бағытында еліміздің Қаржы жүйесінің ырықтандыру жағдайындағы тұрлаулылығы мен бәсекеге қабілеттілігінің жаңа деңгейі туралы бірқатар міндеттер белгіледі. Ондай міндеттердің қайсысы болмасын зерттелгелі отырған тақырыптың өзектілігіне негіз болатыны сөзсіз, соның ішінде тақырыпқа тікелей қатысты міндеттер ретінде, біздің ойымызша отандық банктердің бәсекелестігін арттыру мақсатында банктерге өз қызметінде жаңа технологияларды игеру, сондай-ақ банктердің капиталын ұлттық ауқымдағы «ұшқыр» жобаларды қаржыландыруға жұмылдыру міндеттері кезек күттірмейтін мәселеге айналуда.  2006 жылы 15 қарашада өткен Қаржыгерлердің VI Конгрессінде 2003-2006 жылдардағы қаржы секторының даму тұжырымдамасының іске асырылу нәтижелері талқыланып, Қазақстан Республикасының қаржы секторының дамуының 2007-2009 жж арналған тұжырымдамасы жасалған болатын. Тұжырымдамада ең бастысы банктік сектордың бәсекелестік қабілеттігін арттыру, соның ішінде банктік қызметтер нарығындағы бәсекелестікті күшейту мақсатында қаржы секторын ырықтандыру, банктік мекемелердің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету, олардың капиталдану деңгейін көтеру және тәуекелдерді басқару жүйесін дамыту міндеті белгіленді.   

 Жалпы қазіргі кезеңдегі қазақстандық банктік тәжірибеде орын алған өтімділік дағдарысы, өз кезегінде банктердің активі мен пассивін басқарудың тиімсіздігін, соның ішінде өтімділікті қамтамасыз ететін активтер мен пассивтерді басқаруға қатысты теория мен тәжірибедегі әлсіз тұстарынының болуын нақты дәлелдейді.

Көптеген банк қызметкерлері  банктің активі мен пассивін кешенді  басқару пайданы арттырып, тәуекелді  азайтады деп пікір айтады.  Бұл жерде күтілетін табыстар мен өтімділікті дұрыс бағалау қауіпі бар. Бұл жерде банк активі мен пассивін басқару тәуекел мен табыстардың ара қатынасын дұрыс түсіне білу қажет, себебі, банк тәуекелін бір бағытта қысқарту, банк қызметінің басқа бағыттары бойынша оның артуына жол береді. Банк қызметінде тәуекелдің жоғары деңгейде болуы, өз кезегінде тек қана табыссыздыққа ғана емес өтімсіздікке ұшырауға себеп болары сөзсіз. Ендеше, банктік сектордағы орын алған өтімділік дағдарысынан шығуға тиісті қолданылатын шаралардың кешігуі, ертеңгі банктік дағдарысқа жол беруі әбден мүмкін. Демек, міне осы сияқты оң шешімін таппаған мәселелердің банктік тәжірибеде болуы зерттеу жұмысы тақырыбының аса өзектілігін одан әрі нақтылай түседі.

 

 

 

 

 

 

1. Коммерциялық банктердің активтері мен пассивтерін кешенді басқарудың теориялық негіздері

 

  1.1 Коммерциялық банктің активі мен пассивін басқарудың теориялық тұжырымдамалары

 

Коммерциялық банктің  активі мен пассивін басқару тұжырымдамалары  мен теорияларын қаржылық менеджменттің  ғылым ретінде қалыптасуымен  байланыстырған дұрыс. Белгілі американдық  ғалым Ю. Бригхемның еңбектеріне  сүйенетін болсақ, онда қаржылық менеджменттің  өзі дербес ғылым ретінде ғылым  ретінде ХХ ғасырдың ортасында қалыптасқандығын айтады.

Қаржылық менеджмент ғылымның негізгі өзегіне «Қоржын теориясы»  мен «Капитал құрылымы теориясын» жатқызуға  болады. Себебі, осы екі теория да кез келген кәсіпорынның қаржысын, соның ішінде коммерциялық банктің  активі мен пассивін басқаруға тікелей  қатысты.

«Қоржын теориясының» негізін  қалаушы экономика бойынша Нобель силығының лауреаты Г. Марковиц болды  және ол өзінің 1952 жылы жазған «Қоржынды  таңдау» деген еңбегінде осы  тұжырымдаманың негізгі қағидаттарын жасады. Қаржылық менеджменттің осы  бір маңызды теориялық тұжырымдамасының негізіне инвестициялық қоржынды құру барысындағы статистикалық талдаудың  әдістемелігі мен тәуекел және табыстылық деңгейінің шекті қатынасын ықшамдау қағидаттары жатады. Оның теориясын  сәйкес, активтердің жиынтық тәуекелін  тәуекелді активтерді бір қоржынға біріктіру арқылы төмендетуге болатындығы  айтылады, яғни несиелерді – несиелік қоржынға, бағалы қағаздарды -инвестициялық  қоржынға, мерзімді валюталық нарықтың құралдарын -  валюталық қоржынға біріктіруді көздейді.

Банк менеджерлері үшін бұл жерде екі нәрсе маңызды: біріншіден, инвесторларға қатысты  тәуекелді төмендету үшін барлық тәуекелді активтерді қоржынға біріктіру; екіншіден әрбір жеклеген активтер бойынша тәуекелдің деңгейін жалпы  қоржынға шаға отырып өлшеуге болатындығы. Осы теориялық тұжырымдама негізінде, қоржын тиімділігі деген ұғымның  критерийлеріне тоқталсақ, ол күтілетін  нарықтық тәуекел жағдайында табыстың қамтамасыз етілуі және күтілетін табыс  деңгейінде тәуекелді барынша төмендетуді  көрсетеді. Іс-жүзінде аталған теория тәуекелді активтердің ықшамды  қоржынын қалыптастыру тәсілдерін анықтап  бере алды [1, 34б.].

Банктің активі және пассивін басқаруда «Қоржын теориясының» орыны ерекше, себебі банктің ресурстарының  басым бөлігі тартылған қаражаттардан  тұрады. Сондықтан тиімді несиелік, валюталық, инвестициялық және өзге де қоржындарды қалыптастыру банктегі қаржылық менеджменттің ғылыми және тәжірибелік міндеттерін шешуде өте маңызды.

Банктегі  қаржы менеджментінің теорияларының  біріне «Өтімділікті басқару теориясы»  жатады. «Өтімділікті басқару теориясы»  іс-жүзінде коммерциялық банктердің пайда болуымен және дамуымен бірге  пайда болған. Бастапқыда банк өтімділігіне қатысты екі көзқарас қалыптасады.

Бірінші көзқарас бойынша активтердің құрылымы өздерінің мерзімдеріне қарай пассивтердің құрылымына сәйкес келу қажет және ол өз кезегінде банктердің өтімділігі үшін белсенді саясат жүргізуге тиістігін  талап етеді. Осы бір теориялық  тұжырым негізінде банктің қаржылық талаптарының мерзімдері мен шамасы бойынша, оның міндеттемелерінің мерзімдері мен өлшемдеріне сәйкес болуы  қажет деген «банктің алтын ережесі» қалыптасты.

Екінші  көзқарас бұл банктің балансының активтері мен пассивтерінің  шынымен сәйкес келмейтіндігін тұжырымдады. Бұл көзқарас бойынша кез келген ірі коммерциялық банк қаржы-несие  құбылыстарының салдарынан сақтандырылмаған, нақтырақ айтқанда экономикалық дағдарыстардан, банкроттықтан, ссудалар бойынша төлемсіздіктен, несие нарығындағы сұраныс пен  ұсыныс конъюнктураларынан және өзге де теңгерімсіз нарықтық қатынастардан.

Қазіргі кезде банк активтерді басқару үш әдістемелік бағытқа негізделген.

Біріншісі – коммерциялық банк өтімділігін  сақтай алады, егер оның активтері қысқа  мерзімге орналастырылып, сондай-ақ олар уақтылы қайтарылатын болса.

Екіншісі  – коммерциялық банк өтімді болуы  мүмкін, егер ол өзінің активтерін қолма-қол  ақшаларға өзге кредиторлар мен  инвесторларға сата алса.

Үшіншісі  – коммерциялық банктің өтімділігін  жоспарлауға болады, егер де несиені  қайтару кестесін қарыз алушының болашақтағы табысы негізінде құраса.

Осы үш әдістемелік  бағытқа активтерді басқарудың үш теориясы сәйкес келеді: «коммерциялық ссудалар», «ауысымдылық» және «күтілетін табыс  теориялары». Бұл үш теорияда банктің  активін басқарумен тікелей байланысты.

Қазіргі кезде біздің елімізде мұндай бағалы қағаздарға мемлекеттің бағалы қағаздары  мен агенттік бағалы қағаздарды жатқызуға  болады. Мемлекеттің бағалы қағаздары  ретінде тез іске асатын активтерге ҚР Үкіметінің бағалы қағаздары мен  ҚР ҚҰБ қысқа мерзімді нотасы жатады. Ал агенттік бағалы қағазға «Қазақстан Ипотекалық компаниясы» (ҚИК) АҚ-ның  облигацияларын жатқызамыз.

2001 жылдарға  дейін ҚР екінші деңгейдегі  банктердің жоғары өтімді активтерінің  көп бөлігін мемлекеттің бағалы  қағаздары құраған болатын. Бүгінгі   күні оларды үлесі азайды, себебі  олар бюджеттің тапшылықсыз болуына  байланысты шығарылмайды. Керісінше  ҚҰБ-нің бағалы қағаздары мен  ҚИК облигацияларының үлесі банктің  өтімді активтері құрамында арта  түсуде.

Біздің  елімізде вексель бағалы қазаз ретінде  заңда көрсетілмесе де, 2000 жылдан бастап енгізіліп отырған бірінші класстық эмитенттердің  вексельдерін қайта  есепке алу туралы ҚҰБ-нің бағдарламасы 2007 жылға дейін жүзеге асты. Соған сәйкес, бірқатар ірі банктер өздерінің жетекші вексельдік оператор ретіндегі қызмет көрсететін эмитенттің вексельдік бағдарламасын жасаған. Бұл жерде бірінші класстық эмитенттерге қазақстандық ұлттық компанияларды жатқызады.

Банктегі  қаржы менеджментінің қағидаттарын ғылыми негіздеуде банктің тұрақтылық теориясының маңызы ерекше. Ол теорияның  көмегімен банктің тұрақтылығын бағалау және басқару әдістері негізделеді.

Банктегі  қаржы менеджменті мынадай бағыттарды қамтиды [2, 342б.]:

    - Стратегиялық және ағымдағы жоспарлау;

    - Банктің саясатын қалыптастыру;

    - Банк активін басқару;

    - Пассивтерді басқару;

    - Өтімділікті басқару;

          - Табыстылықты басқару;

    - Активтер мен пассивтерді басқару;

    - Меншікті капиталды басқару;

    - Несиелік қоржынды басқару;

    - Инвестициялық қоржынды басқару;

          - Тәуекелдерді басқару.

Банктік қаржылық менеджменті бұл  банктегі ақшалай ресурстарды қалыптастыру және орналастыру және ондағы кез  болатын тәуекелдерді басқарумен байланысты шараларды білдіреді.

Бүгінгі күні банктер өздерінің  активтер мен пассивтер балансын  біртұтас қарастырады және оны басқарудың мақсатына жоғары пайда алу және қолайлы тәуекел деңгейін қамтамасыз етуді жатқызады. Банктің активтері  мен пассивтерін кешенді басқару  банкке депозит және займдар түрінде  тартылған ресурстарын әр түрлі  маусымдық ауытқулардан қорғау және банктің түпкілікті мақсатына қол  жеткізетін активтер қоржынын қалыптастыру құралы ретінде зор мүмкіндік  береді.

Коммерциялық  банктің активтер мен пассивтерін  кешенді басқарудың негізгі міндеттеріне мыналар жатады:

• банктің қысқа және ұзақ мерзімді өтімділігін басқару;
• банктің табыстылығы мен рентабельділігін ұстап отыру және арттыру;
• банк капиталының жеткіліктігін және құрылымын басқару;
• банктің пайызсыз шығыстарын басқару;
• салық ауыртпалығын ықшамдау және азайту;
• банктің нарықтық құнын тұрақтандыру немесе арттыру.

Жоғарыда белгіленген міндеттер, активтер мен пассивтерді басқарудың басты бағыттары ретінде қарастырылған  және оларды банк қызметінің тиімділігі тұрғысынан шешу жолдарын іздестіру  банктің активі мен пассивін басқарудың алдындағы тұрған мақсатына қол  жеткізуге мүмкіндік жасайды.

 

 

 

Тұжырымдама негізінде, банк активтері мен пассивтерін кешенді басқарудың құрылымының қазіргі үлгісін 1-суретпен беруге болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 1. Коммерциялық банктің активтері мен пассивтерін кешенді басқару үлгісі

Банктің активі мен пассивін басқару қызметі  тиісті құрылыммен жүзеге асырылуға  тиіс екендігі белгілі. Ондай қызметті отандық банктер тәжірибесінде активтер мен пассивтерді басқаруды Активтер және пассивтерді басқару комитеті (АПБК) жүзеге асырады. Комитет мынадай қызметтерді атқарады [3, 367б.]:

• Банк активтері мен пассивтерін басқару қызметін атқаратын әдістемелерді және регламенттерді даярлайды;
• Қаражаттарды тарту және орналастыру өлшемдері туралы шешімдер қабылдау;
• Бекітілген стратегиялық жоспарларға банк балансы құрылымының сай келуін бақылау;
• Банктік тәуекелдерді басқаруға байланысты әдістемелерді жасау;
• Банк балансының өтімділігіне және өтімділік ұстанымын болжауға; бақылау жасау, өтімді қаржаттарға деген қажеттілікті анықтау және балама қаражат көздерін таңдау;
• Қаражаттардың көздері және бағыттары бойынша қысқамерзімді болжамдар жасау;
• Банктің баға саясатын жасау;
• Нарықтық пайыз мөлшерлерлемелерінің өзгерісінен туындайтын тәуекелге  қатысты банк балансын бағалау;
• Банк жұмысының рентабельдігін талдау және мониторинг жүргізу;
• Қаражаттарды тартатын және орналастырумен айналысатын құрылымдық бөлімшелер арасындағы жұмысты үйлестіру;
• Банк капиталын басқару;
• Тәуекелдерге қатысты реттеуші ұйымдардың заңи және нормативтік актілерінің орындалуын бақылау.