Жеке табыс салығы

2. Арнаулы  салық режимін қолданатын жеке кәсіпкерлер арнаулы салық режимі қолданылатын қызметінен түскен табыстарынан жеке табыс салығы бойынша декларация табыс етпейді.

      Келтірілген жеңілдіктердің  түрлерін  кеңейте   отырып,  ќазіргі  таңда жеңілдіктердің  мына тобы кең  тараған:

1)  салыќ несиелері-окладты сомманың немесе салыќ ставкасының төмендеуі.

2)  шегерістер- салыќ салудан арнайы  заттардың босатылуы.

3) төмендетулер- салыќ базасының ќысќартылуы.

Жалпы салыќ зандылығы келесі жеңілдік түрлерін ќарастырады:

1)  салыќ объектілерінің салыќ салынбайтын минимумы.

2) салыќ  салудан арнайы объект элементтерін  шығару.

3)  салыќ төлеушілердің арнайы категорияларын немесе жеке арнайы тұлғаларды салыќ төлеуден босату.

4)  салыќ ставкаларының төмендеуі.

5)  салыќ несиелерін ќоса, бағытты салыќ жеңілдіктері.

6)  басќада салыќ жеңілдіктері.

      Жеңілдіктер арнайы заңды тәртіпте бекітіледі біраќ келісім бойынша жеңілдіктердің орын алуы мүмкін (мемлекеттік орган мен салыќ төлеуші арасындағы келісім).

      Жеңілдіктер туралы мәселе күрделі болып табылады, себебі оны дұрыс есептелмеу нәтижесінде келешекте салыќ төлеушінің әр түрлі санкцияларды төлеуге мәжбүр етеді. Сонымен ќатар субъектілердің ќұќыќтарын толыќ немесе бөлшекті түрде салыќ төлеушіні босату бойынша жеңілдіктер бар. Ќолайлы болуы үшін арнайы кесте енгізіледі /6/.  

     2.2 Төлем көзінен салық салынбайтын табыстар салығының салық есептілігі

     Салыќ органына салыќтың төлену жері бойынша жеке табыс салығының есебін салыќ агенті береді. 18.09.2005 жылғы 1306 Ќазаќстан Республикасының мемлекеттік кіріс министрлігінің төлем көзінен салыќ салынатын табысынан жеке табыс салығын үстап ќалу туралы бұйрығында есептің 4 түрін ұсынса:

      1)  201.00 түрі- жеке табыс салығы бойынша есептің жалпы түрі.

      2)  201.01-резидент еместер табысынан жеке табыс салығын ұстап ќалу есебінің түрі.

      3)  201.02- дивиденттер, ұтыстар, сыйаќыларда 15%-тік ставка бойынша жеке табыс салығын ұстап ќалу есебінің түрі.

      4)   201.03-арнайы салыќ режимі бойынша  жеке табыс салығын ұстап ќалу есебінің түрі. 201.00,201.01,201.02 түрлері негізінде жеке табыс салығын ұстап ќалу тәртібі бойынша есепті тоќсаннан кейінгі айдың  
15-нен   кешіктірмей   жүргізіледі.    Шаруа-фермерлік    ќожалыќтар-бірыңғай жер салығын төлеушілер жеке табыс салығы бойынша есепті салыќ кезеңінен кейінгі кезеңнің 15 наурызынан кешіктірмей беруі тиіс.

    Резидент  жеке тұлға-бұл Ќазаќстан Республикасында үнемі болатын, өмірлік мүдделердің орталығы осы территорияда шоғырланған азаматтар табылады. Резидент жеке табыс салығы бойынша салыќты төлеу декларацияны бекітілген түрде салыќ жылы есебі жылынан кейінгі жылдың 31 наурызынан кешіктірмей табыс етуі тиіс. Бұл салыќ төлеушілерге тән критерийлер:

      1) төлем көзінен салыќ салынбайтын табыстардың болуы;

      2) салыќ жылында 2004 айлыќ есептік көрсеткішке тең соммаға бір ірі сатып алу жасаса;

      3)  Ќазаќстан Республикасынан тыс жерлерінен жеке түлғаның табыс алуы

      4)     Ќазаќстан   Республикасының   тыс   жерлерінде   шетел   банк шоттарында аќшасы бар жеке тұлғалар;

      5)  Ќазаќстан Республикасының парламент депутаттары, судьялары. Негізгі   жұмыс   орны   бойынша   жеке   тұлғаға   ќазіргі   кездегі төлемдері 2 категорияға бөлінеді;

      1) кәсіпкерлік іс-әрекетаен байланысты емес шаруашылыќ әрекет етуші   субъектілерінің   тікелей   немесе   жанама   табысы   болып табылатын   шығыстар.    Шығындар   жалпы   соммасынан   төлем көзінен  15%-тік мөлшерде жұмыс беруші заңды тұлғамен табыс салығы төленеде;

      2)   шегерімге жатќызылатын  кәсіпкерлік  іс-әрекетпен  байланысты шаруашылыќ әрекет етуші субъект жұмыскерлерінің тікелей немесе жанама табысы болып табылатын шығыстар. Мұнда жеке тұлғаның 1 айлыќ есептік көрсеткішті өз есебіне шегеруне мүмкіндік бар.  

ЌОРЫТЫНДЫ

      Ќазаќстан Республикасындағы тұратын тұлғалар өз категорияларына ќарай екіге бөлінеді: заңды тұлғалар жене жеке тұлғалар. Жеке табыс салығы салық салуда басќа әрекет етуші 8 салыќ түрі сияќты маңызды роль атќарады. Ќазаќстан Республикасыңда жеке табыс салығы бойынша негізгі мәселе-бұл жеке тұлғалар табысына салыќ салудан жатару немесе табыс мөлшерін тәмендету. Бұл мәселеге жол бермеу үшін арнайы салыќ органдарымен ќатаң салыќ тексерулері мен заң бұзушылыќќа ќарсы айыппұлдар мен санкдиялардың бірнеше түрлері енгізілген. 2005 жылғы Ќазаќстан  Республикасының мемлекеттік бюджетін ќарастырытын болсаќ,жеке тұлғалар табысына салыќ салу тоғыз салыќ ішінде корпорациялыќ табыс салығы, әлеуметгік салыќ, ќосылған ќұнсалығы, акциядан кейінгі 5-ші орында. Оның үлестік мөлшері жуыќ шамамен 60-65%-ды ќұрайды.

      Ќазаќстан Республикасының салыќ жұйесі Жапония, АЌШ, Франдия, Германия, Италия, Швейдария елдерінің салыќ жұйелерімен салыстырылды.

      Біздің пікірімізше елдегі салыќ жұйесі өз экономикалыќ және әлеуметтік жағдайына дағдыланып, даму сатысыңда. Жеке табыс салығы бойынша біздің ќосатьш ұсынысымыз: егер салыќтыќ ставкалар мәлшерін жене соған сәйкес жылдыќ еселенген мөлшерлерді төмендетсек, онда мемлекеттің негізгі табыс көздерінің бірі болып табылатын жеке тұлғалар табысына салынатын салыќ көп мөлшерде және дәл мерзіміңде түсер еді, себебі салыќтыќ ауыртпашылыќ деңгейі төмендеп, салыќтан жалтару проблемалары мейлінше азаяр еді. Ендігі кезектегі мәселе- ол салыќты бюджетке есептеп аударудағы жүргізілетін есептердің кездейсоќты сипаттағы ќателер немесе жауапты тұлғалардың тежірибесіздігі мен өз міндетіне ұќыпсыз ќарауы. Осы айтылған мәселелер мемлекеттік бюджетке түсетін салыќтардың мөлшерін азайтып, олардың түсуінің мерзімсіздігіне алып келеді. Сөйтіп салыќ органдарының ќызметі одан сайын күрделене түседі.

      Жеке  тұлғалар табысына салынатын табыс салығына тиісті тағы бір мәселе-ол жанұялыќ жағдайына байланысты жеңілдіктер. Мысалы: жанұя мүшесі айына 10.000 теңге алады, жанұясында 5 баласы бар. Осы тұлғаның жалаќыдан басќа табыс кәзі жоќ. Мұндағы салыќ шегерімі- ол кәмелетке толмаған әр балаға бір айлыќ есептік көрсеткіш мөлшеріндегі сомма, яғни Ќазаќстан Республикасының салыќ зандылығында көп балалы жанұяларды табыс салығынан босату ќарастырылмаған. Біздің елдегі азаматгардың шет елдердегі азаматтардың салыќ тәртібіне деген көзќарасымен салыстырсаќ, онда біріншісінің алдындағы негізгі маќсат-ол әз елі алдында борышын етеу емес, керісінше салыќ мөлшерін мейлінше төмендету немесе одан мұлдем жалтару. Оның барлығы жалаќы деңгейінің төмен болуынан шығады. Осы меселелермен күресудің негізгі жолы -ол азаматтардың сана- сезімін міндеттілікке тарту.

      Ќазіргі таңда салыќтан ќашу жағдайы өте күрделі проблемалардың бірі. Салыќ төлеуші азаматтарға салыќты дер кезіңде төлемегені үшін ќолданылатын айыппұлдар мен әтемпұлдар мәлшері жалпы салыќ соммасының 2%-ы шамасыңда. Ал егер дел осы салыќ төлеуші тұлға осы жағдайды, яғни екінші рет салыќты дәл мерзімінде төлемесе, онда бұл айыппұл немесе өтемпұл мөлшерін 2%-дан 2.5-3%-ға көтеру ќажет. Сонда ғана салыќ төлеуші өз міндетін түсініп, салыќтыќ жауапкершілігі пайда болады. Бұл салыќ ќызметі органдарының да ќызметін жеңілдетеді.

      Салыќ заңдылығының үнемі өзгеруі мен толыќтыруларды енгізуі жауапкершілік деңгейінің төмеңдеуіне ыќпал етуде. Ќазаќстан Республикасы мен Америкадағы жеке табыс салығы бойынша ерекшеліктерін ќарастыратын болсаќ, Америкада салыќ жанұя жағдайына : ерлі -зайыптылар, бөлек тұратын ерлі зайыптылар, жесірлер, жанұяның жалғыз басшысы, жалғыз тұратын адамдар категориясына байланысты салынады. Ал Жапония елін алатын болсаќ, мұнда салыќ төлеушілер 5 прогрессивті салыќ бойынша жеке табыс салығын төлейді, олар: 10,20,30,40,50 %-дар, біраќ бұл елде 3 салыќ ставкасы барпре фектуралы табыс салығы бар: 5,10,15%-дар. Біздің елде де жеке табыс салығының ставкаларымен ќатар арнайы жеңілдетілген салыќ ставкілерін енгізілуі тұрғындардың жағдайына оңды әсер етер еді.

 

ЌОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТГЕР ТІЗІМІ 

1.  Каможного Е. Салыќ жүйесі /Ќазаќстан экономикасы.-1995.-Ю

2.  Черник Д.Г. Салыќтар.-М,-1995

3.  Есенбаев М. Жаңа салыќ жүйесі жолында /Казахстанская правда.-1997.-9 шілде.-Ю б

4.  Бүлғақбаев Б. Ќазаќстанның салыќ жүйесі // Заңды газет.-1998.-20

5.  Ќазаќстан.Республикасының салыќ кодексі

6.  Түленбаев К.М / Ќаржы ќаражат.-А.-2005.

7.  ЗейнелгабдинА.Б. Ќаржы жүйесі.- А.-1995.

8.  Юткина Т.Ф . Салыќ жүргізу тәртібі.-М.-1999.

9.  Столяров В.Ф. Салыќ салу және нарыќтыќ экономика.-Киев.-1992.

10.  АкуленокД.Н / Салыќ портфелі.-М.-1995.- 35 б.

11.  Чингазов .М.Н. Некоторые проблемы налоговой системы / Аль-Пари.-2006.-К 2-3.-68 б.

12.    Байдуйсенов .Д. Ќазаќстанның салыќ жүйесі / Ќаржы ќаражат .-А.-2005.

13.  Сатыбалдин А.Е. Жеке табыс салығына ќатысты мәселелер / Транзитная экономика.-1999.-Ю.-67.

14. Муканов Т.А. Пути совершенствования механизма исчисления индивидуального подоходного налога / Налогоплателыдик.-2004.-N1-89

15.    Арыстанбеков К./ Саясат.-А-2004.-97 б.

16.    Сабиров И. / Экспресс,- 1995.-28 наурыз.

17.  Прохоров   Е.   Ќазаќстан   Республикасы   мемлекетінің   және ќұќыќтарының негіздері. -А- 1997

18.    Бабкина С. Новая налоговая  политика / Финансы Казахстана.-1996.

19.    МусиновС.М.       Ќазаќстан      Республикасы      тұрғындарына салынатын салыќтар / Ќаржы ќаражат.-А.- 1996

20.    КарагусоваГ. Салыќтар: мәні мен ќолдану тәжирибесі.-1994

21.    Поздняков Б. Ќазаќстаңдағы салыќтар / Экономика.-1995.-Ш.-986

22.    Кадырбеков Б. Грисюк С. Салыќ жүйесі ќалыптасуының негізгі приндиптері туралы // Ќазаќстан экономикасы мен өмірі.-1997.-N3-4

23.    Киперман.Г.Я. Кәсіпорын мен азаматтарға салыќ салу.-М.-1998

24.    НаумоваН.Н. Салыќ жүйесінің реформасы //Алматы.-1999

25.    Салыќ-1999 / Экономика және өмір.-4.-1999

26. Маметова Р.А / Бюллетень бухгалтера.-А.-2005.-46 б

27.    Абдракимова Ж. Табыс салығы / Ќаржы -ќаражат.-А.-2005

28.    Айдаров   Д.Б.    Теоретические    аспекты    совершенствования подоходного налога в РК / Налоговый эксперт.-2006.-К9-12.-140 б

29.    Дуканич Л.В. Салыќ және салыќ салу.-М: Феникс.-2004

30.    Амрекулов Н. Бірыңғай салыќ салу конденциясы / Саясат.-А.