Валюталық операциялардың түрлері

Осыған сәйкес шетелдік инвестор өзінің активтерін шығыннан сақтау мақсатында оның банкін белгіленген мерзімде сату арқылы инвестициялық валюта бағамының төмендеу мүмкіндігіне байланысты тәуекелдерді сақтандыра алады. Осылайша, клиент өзінің тәуекелдерін сақтандырды. Банк тәуекелді өзіне алды. Осы сәттен бастап қабылданған тәуекелді банктің өзі хеджирлеу керек. Сондықтан банк әдетте сол күні, сол сомаға және сол валютада басқа банкпен тағы бір форвард мәмілесін немесе мамандандырылған биржада фьючерстік мәміле жасайды.

3.2 Коммерциялық банктердің валюта нарығында бәсекеге қабілет-тілігін арттыру

Бәсекенің оң маңызы ешнәрсемен дауласпайды. Бәсекелестік нарықтық экономиканың негізі болып табылады. Сондықтан бұл көріністі екінші деңгейлі банктердің операциялық қызметінде барынша пайдалану үшін  зерделеу қажет.

Валюта нарығындағы бәсекелестік проблемасы  жаһандану факторын қарамай жеткілікті толық қаралды деп санала алмайды. Жаһандану факторы көптеген мамандардың жұмысында қаралады. Соңғы жұмыстардың санынан әлемдік қаржы институттары мен банктердің ұжымдық еңбегі бізге қызық болып көрінеді. Жаһандық сипаттағы барынша маңызды үрдістердің санында мыналар мыналар белгіленген: [16,209б].

-   валюталық, қор, кредиттік, вексельдік және дериативтік нарықтардың өзара тығыз байланысы;

-   алып сатарлық операциялардың күрт ұлғаюы, олардың үлесіне барлық қаржы мәмілелерінің 95%-ы тиеді;

-   қаржы нарықтарын дамытуда елеулі ролді еуровалюта ойнайды. Оның туындауы әлемдік экономиканың ең қызықты көріністерінің бірі. Онда 8-10 трлн. доллар шоғырландырылған, бұл қаражат әртүрлі себептермен нақты мемлекеттердің бақылауынан шықты және еуровалюта нысанында  дербес трансұлттық күш болды;

-   қаржы нарықтарының арасында көлемі бойынша валюта нарығы алда тұр, оның көлемі жылына 680 трлн. доллардан асады;

-   қор нарығының және әсіресе, әлемдік экономикадағы акциялар ролінің өсуі, әлемдік қор нарығының жалпы көлемі шамамен 60 трлн. долларға тең. Бұл ретте, 24 трлн. доллар акция нарығына, борыштық міндеттемелерге тиесілі. Барлық әлемдік нарықтың жартысы акциялар бойынша және міндеттемелер бойынша АҚШ-қа тиесілі. Соңғы он жылда акция нарығындағы айналымдар 20 есе өсті және басқа қаржы нарықтарының арасындағы  орталық орындардың біріне берік иемденді. 2009 жылы акция нарығының жиынтық капиталдануы  алғашқы рет әлемдік ЖІӨ-ден асып түсті. Бірақ, 2010 жылы АҚШ-тың қор нарығы едәуір құлдырады; [17,203б].

-   қаржы секторында алып сатарлық операциялардың басым болуы ақшаны жылыстатуға және қаржы нарығын криминалдандыруға қолайлы орта құрады. БҰҰ бағалауы бойынша халықаралық криминал жыл сайын шамамен 600 млрд. долларды жылыстатады.

Көлеңкелі экономиканың көлемі, ең бастысы өсу жылдамдығы аса қатерлі сипатта болды, ЭЫДҰ-ға біріккен  дамыған мемлекеттер оған толық соғыс жариялауды ұйғарды. Мүшелері 26 ел және халықаралық ұйымдардың қатары болып табылатын капиталдарды жылыстату проблемалары жөніндегі арнайы комиссия ақшаны жылыстатумен күрестің жалпы шеңберлерін белгілейтін 40 ұсыныс шығарды. Осы комиссия ақшаны жылыстатуға қарсы әрекет жөніндегі шараларды қабылдамайтын 15 юрисдикцияныњ «қара» тізімін жариялады, оған аралдардағы оффшорлар, Ливан, Израиль, Панама, Филипин, Ниуэ, Науру, ТМД елдерінен Ресей енгізілді. Дамушы елдердің өсудің ұзақ мерзімді қарқынынан дамыған елдерден артта қалуы – 1994, 1997 және 1998 жылдары дамушы елдердің нарығы салмақты кризистерді бастан кешірді. Және бұл ретте, олар дамыған елдердің нарығын ара-тұра басып озды (1992, 1993 және 1999 жылдар).

Бұл тізбеге екі тармақ қосу қажет: [18,94б].

- әлемдік экономикалық кеңістікке жаңа индустриялды елдердің трансұлттық компаниялары серпінді енгізілуде. Бұл елдердің трансұлттық компаниялары әзірше операциялардың аз ауқымына ие және орналасу  елдеріндегі кәсіпорындардың өнімдерін шығаратын көп еңбекті қажет ететін салаларға басымдықпен енгізіледі. Монополистік билікті иемдену бағалардың біржолғы артуы кезінде өндіріс көлемінің шектелуін ынталандырады. Нарықтан бақталастарды ығыстырып шығару  олардың өндірілмеген өнім түріндегі қалған бөлігінің біржолғы шығыны кезінде монополистердің кірісіне  олардың әлеуетті табысының жекелеген трансформациясын негіздейді. Бұл ретте бағалар арту жағына қарай бейімділікті иемдене отырып, икемділікті жоғалтады және сұраныс мұқтаждығының өзгеруіне әлсіз әсер етеді. Бұл нарықтың мұндай қатысушыларына ақша бәсекелесінің қосымша тұтқаларын ұсынады. Бұл маңызды, өйткені, трансұлттық компаниялар әдеттегідей ірі коммерциялық банктермен басқарылады;

-қаржы-өнеркәсіптік топтар типті монополистік құрылымдар қалыптас-тырудың орнықты үрдісін коммерциялық банкпен Қазақстанда қаржы-өнеркәсіптік топтар құру кәсіпорындарды қайта бейiмдеуге, жаңа шаруашылық байланыстарын шешу, бәсекені импортты тауарлармен қоздыру мәжбүрлілігіне негізделген. Бұл кәсіпорындарды қайта құруды, техникалық қайта жабдықтауды және инвестициялық ресурстарды шоғырландыруды талап етеді. Қаржы-өнеркәсіптік топтар құру бірінші кезекте кәсіпорынның екі тобы үшін тартымды болады.

Қорытындыда бәсекелестіктің қазіргі заманғы теориясы үлгілердің кең жиынтығына ие екендігін атап өткен жөн. Банктер екі негізгі нарықтық жағдайларда әрекет етеді: жасалған бәсекелестік жағдайында және монополистік бәсекелестік жағдайында (монополистік бәсекелестік нарықтың негізгі түрлерінің бірі болып табылады). Бірінші түрі, оны тек банк секторы саласында жұмыс істету кезінде екінші деңгейлі банктерге таралады, екінші, егер банк қаржы-өнеркәсіптік топтың ұяшығы болып табылса. Монополдік жағдайды кәсіпкерлік қамту әдетте тұтынушылар және бұрын ресурстардың иесі болғандардың (СССР-дің Сыртқыэкономбанкі) шешімдері арасындағы қарсылықтарды болдырмайтын қадам болды. Өндірушінің қысқа мерзімді перспективада монополдендірілген ресурстарға жататын монополдік рента сияқты пайдасы ұзақ мерзімді перспективада бәсекелі кәсіпкерліктің пайдасы болып табылады. Бұл ұстаным тепе-теңдіктің жетілген бәсекелестік теориясына да сондай-ақ сұраныс пен ұсыныстың берілген және белгілі қисықтығына негізделген жаңа конфигурацияларының үлгісі жасалған, олар бұрынғы теориядан осы қисықтыққа тән деп жатқызылғаннан нысаны бойынша ғана ерекшеленеді, әзірше монополистік бәсекелестің басым теориясымен алшақтыққа түсіп отыр.

ҚОРЫТЫНДЫ

Нарықтық экономикада банктер оның дамуының негізгі заңдылықтар жүйкесінде әрекет етеді. Олар қаржы нарығына олардың қызметтеріне сұраныстар пен ұсыныстарының өзара іс-қимылы жағдайында шығады. Олардың «өнімдеріне» бағалардың белгілі шектелуі туындайтын белсенді бәсекелестік орта біртіндеп қалыптасады. Бұл шектеулер банктік шығындардың төмендеуін ынталандырады, банк қызметтерінің бағаларын тұрақтандырады және төмендетеді. Шығындарды үнемдеу кәсіпорынның барлық түріне, кез келген меншік нысанымен, кез келген қызмет саласында сипатты  дамыған нарықтық экономикада заңдылық болып қалады.

Коммерциялық банктің негігі міндеті – көп пайданы алып тастау. Банк пайдасының өсу жолы әртүрлі болуы мүмкін. Бұл банктің көрсететін қызметтерінің номенклатурасын кеңейту, көрсетілетін қызметтерге бағаны арттыру, банк қызметінің кешігуін тоқтату және басқалар. Әрине, банктің кірісін ұлғайтудың ең оңай жолы – бұл банктің қызметтеріне бағаны арттыру. Сонымен бірге олардың деңгейі шексіз. Банк қызметтері бағасының деңгейін айқындайтын көптеген факторлардың арасында ең бастысы бәсекелі нарықтық орта қалыптастыру, банк қызметтерінің ұсыныстарын кеңейту, сондай-ақ ең алдымен, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің есептік ставкасын белгілеу арқылы жүзеге асырылатын мемлекеттің реттеуші ролі. Уәкілетті банктер валютаны импорттаушыларға сатады және оны экспорттаушылардан сатып алады, ал Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі уәкілетті банктермен валютаны сатып алу және сату бойынша операциялар жасайды.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей нарығы дамыған елдерде негізгі рольді валютаның айырбас бағамы қалыптасатын оның көтерме тобы ойнайды, атап айтқанда, бұл валюта бағамдары бөлшек нарықтағы бағаларды айқындайды. Шетелдерде валюта нарығының дамуы, әдеттегідей, өсіп отырған орталықтандыру үрдістерімен сипатталады, бұл коммерциялық банктердің ролін күшейтуге байланысты. Валюта нарығын дамытудың бастапқы фазасында коммерциялық банктердің Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен қатынасы коммерциялық банктердің өзара қатынасына қарағанда өте тығыз болып табылады. Диплом жұмысының қорытындысын шығара отырып, елдің валюта нарығындағы жай-күйдің тұрақталуы жағдайында «Альфа-банк» ЕБ ААҚ валютаны еркін айырбастайтын нарықтардағы сияқты шектеулі айырбастайтын нарықтарда да белсенді операциялар жүргізіп отырғандығын айта кеткен жөн. Қолма-қол валютамен жұмыс Банкке едәуір пайызсыз кіріс әкеледі.

Валютадағы депозиттің үлес салмағы 2007 жылмен салыстырғанда 2008 жылдың соңында клиенттің шоттарына түскен валюталық түсімдердің өсуі нәтижесінде 61 %-дан 72%-ға дейін өсті. Сыртқы нарықта негізінен қарыз қаражатын тарту жөніндегі қызмет өтелетін қарыздарды ауыстыруға және сонымен бірге, қарыз қаражатының көлемін 2007 жылғы деңгейде ұстап тұруға бағытталды. Мәселен, 2008 жылы банк ABN AMRO Bank және American Express агенттері қатысқан банк клубынан үш жаңа синдицирленген қарыз алды. 

Сыртқы экономикалық қызмет барысында қазақстандық және шетелдік компаниялар Банк арқылы батыстық валюта нарығына, сондай-ақ алып сатарлық операциялар өткізуге қол жеткізеді.

Банк бағалы металдар нарығында белсенді операциялар жүргізіп отыр.

Банк жыл бойы 1999 жылы шығарылған өз еурооблигацияларын сатып алу бойынша сыртқы және ішкі нарықтамәмілелер жасауды белсенді түрде жалғастырды, бұл еурооблигациялардың бөлігін номиналдық құннан төмен  бағамен жедел өтеу мүмкіндігіне негізделген. Сатып алынған еурооблигация-лардың жалпы көлемі 2008 жылдың аяғында 68,6 млн. долларды құрады, оның ішінде, 2008 жылы сатып алынғандар – 23.3 млн. доллар.

Ұлттық валютаны девальвациялау қарқынының 2007 жылғы 64,9%-бен  салыстырғанда 2008 жылы 4,6%-ға төмендеуі жағдайында ҚР Қаржы министрлігі және Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі теңгемен номинацияланған және теңгенің долларға айырбас бағамының өзгеруі кезінде қайта бағаланатын бағалы қағаздардың эмиссиясын тоқтатты. Мұның салдарынан осы бағалы қағаздардың үлесі қоржын құрылымында 2007 жылдың аяғындағы 10, 7%-дан 2008 жылдың аяғында  16%-ға төмендеді.

Ендеше, коммерциялық банктің шетелдік валюта операцияларындағы ролі– бұл клиент пен шетелдік валюта нарығының арасында болу.

Қазіргі заманғы валюталық реттеудің негізгі проблемасы «Альфа-банк» ЕБ ААҚ валюта нарығындағы тұрақсыздығы болып табылады, ол өз қызметін валюта тәуекелдерін төмендету бағытына белсенділендіру қажет:

- тәуекелден қорғау саясаты валюта нарығындағы операцияларда да таратылуы тиіс. Менеджмент «овенайт» тәуекелдерінен қалыс қалуы тиіс, мысалы, «овернейттің» қысқа немесе ұзын нысанында және сонымен бірге, операция клиенттері үшін қажетті қалыпты көрінетін деңгейде күндізгі ұстанымның  лимитін белгілеуі тиіс. Қарапайып банк бизнесі  - бұл қолайлы кредитер мен инвестицияларды орналастыру және депозиттерді тарту, ол бұл тәуекелмен байланыссыздарды қоспайды;

- банк менеджменті «овернейт» және дилинг үшін басқа сауданың лимитіне қатынасы бойынша, сондай-ақ банк өзінің сауда және инвестициялық операцияларына күнделікті пайдаланатын негізгі клиенттеріне қатынасы бойынша  формальді саясат әзірлеуі қажет. Банкте валюта операцияларын басқарудың күнделікті қызметін қадағалау мақсатында бақылаудың тиімді жүйесі болуы қажет.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1.      Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының Преидентінің Қазақстан халқына Жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан». Астана, 2007ж. 28 ақпан //Егемен Қазақстан, 1 наурыз 2007ж.

2.      Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының Преидентінің Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан жедел экономикалық, әлеуметтік және саяси жаңғыру жолында». 18.02.2009 ж.

3.      Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Закона « О банках и банковской деятельности», Алматы, 31 августа 1995 года

4.      Алибекова Ф.Р.               О понятии "банк" и "банковская услуга" // Банки Казахстана. -Алматы, 2000. -N10. - С. 28-30

5.      А.Д. Шеремет, Г.Н.Щербакова. Финансовый анализ в коммерческом банке – М.: Финанасы и статистика, 2000. – 256 с.

6.      Банковское дело: учебник/ под ред. Тавасиева: М: Юнити – Бана, 2008 – 527с.

7.      «Альфа-Банк» Еншілес Банкі Ашық Акционерлік Қоғамының Жарғысы.

8.      «Альфа-Банк» Еншілес Банкі Ашық Акционерлік Қоғамының 2008-2010жж қаржылық есептілігі.

9.      Лисак Б. Межбанковские заимствования - как инструмент финансовой политики коммерческих банков // Банки Казахстана. -Алматы, 2000. -N 5. - С. 21-24 

10. Лисак Б.И.    Оценка эффективности банковских услуг по инкассации (методический  аспект) // Банки Казахстана. -Алматы, 2005. - № 6. - С. 18-20.

11. Лисак Б.И. Об оценке эффективности операций банков по предоставлению гарантий // Банки Казахстана. -Алматы, 2005. - №  7. - С.4-6

12. Маркова О. М. Коммерческие банки и их операции. -М.: Банки и биржи: ЮНИТИ, 1995.

13. Жунусова Г. Некоторые особенности банковской конкуренции// АльПари. -Алматы, 2000. -N3-4. - С.100-103. -Библиогр.: 8назв.

14. Коробов Ю. И. Практика банковской конкуренции. Саратов: Издат. центр Сарат. экон. академии, 1996г.

15. Куанова Г. Теоретические основы развития депозитного рынка// Евразийское сообщество. -Алматы, 2005. -№3. - С. 72-83. -Библиогр.: 11 назв.             

16. Е.Ф. Жуков. Банковское дело. 2-ое издание. – М: 2010.

17. Полушкин В.Ю. Анализ стабильности управления активными и  пассивными операциями в коммерческом банке// Бухгалтерия и банки. -2000.-N1.-С.40-48

18. Виноградова Т. Н.               Банковские операции: Учеб.для сред. проф. образования. - Ростов н/Д: Феникс, 2005. -378 с.

19. Гарантирование банковских депозитов : Мировая практика и российские проблемы/ Э. Перотти, С. Фриз, К. Эггенбергер, М. Малютина // Деньги и кредит. -2000. -N 6. - С. 47-53.

ҚОСЫМША А

“Альфа-банк” ЕБ ААҚ пассивтерінің құрылымы  (мың теңге)