Тұтыну несиесі және оның дамуы

          ҚР Ұлттық Банк мен Қаржы нарығы мен қаржы ұймдарын реттеу және қадағалау Агенттігі Қазақстандағы екінші деңгейлі банктердің қызметіндегі тәуекелді азайту арқылы салымшылардың мүдделерін қорғау мақсатында реттеу және қадағалауды жүзеге асырады. Соның ішінде банктердің несиелік операцияларын реттеу мен қадағалаудың бірнеше себебі бар.

• Банктік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
• Банктер қызметінің сенімділігін қамтамасыз ету. Мысалы, бір қарыз алушыға берілетін несие сомасын шектеу. Мұндай шектеудің басты мақсаты–несиенің бір қарыз алушының қолында шоғырланбауын қамтамасыз ету және несиелік тәуекелді төмендету болып табылады;
• Жалпы экономикаға әсер етуіне байланыста несиенің кейбір түрлерін шектеу немесе қолдау көрсету.

          Банкирлердің айтуынша, жеке тұлғалармен операциякөлемінің айтарлықтай өскенде несие тарихының жоқтығы мазалайды. Бұл мәліметтердің бүкіл дүниежүзіндегі анализі банктердің жеке тұлғалармен жұмысының міндетті атрибуты болып табылады.

          Тағы бір мәселе декларацияланбайтын  ақша айналымының болуымен байланыстылығы және олардың кейбір компониялардың қызметкерлеріне «қара нақты ақшаның»  төленуі. Мәселе көбіне несиені беру туралы шешім үшін банкке клиенттің табыс туралы ресми құжат керек. Әрине, оның айтуынша айына мың не екі мың доллар алам дегенмен банк онымен жұмыс істемейді. Шынында Қазақстанда декларацияланбайтын табыс арқылы  несие алуға болатын – төте жолдар бар. Бірақ бұл жолдар криминалды жаққа тартып «сұр», схемаларға негізделген. Бұл не банк пен клиент арасында ішінара құрылымдардың делдалдығы, не банкілік саладан тыс жеке құрылымдардың несиелік ұсыныстары болады. Мұндай несие келісімдеріне беру өте қауіпті, өйткені олар заңдылықтың арнасынан шығып, ешқандай кепілдендірілмейді.

          Экономикасы дамыған елдерде  ІЖӨ - мен салыстырғанда тұтынушылық несиелендіру көлемі мен тұтыну қаншалықты маңызды екенін атап өту қажет. Мысалы Нидерландыда бұл көлем ІЖӨ-нің өзінен де жоғары. Италия сияқты бұдан да консервативті елдер де бар, әрі онда тұтынушылық несиелендіру көлемі ІЖӨ- нің 40% - ын құрайды және бұл тұтынушылық несиелендіру нарығында ІЖӨ - ге қомақты пайыз.

          Ресейде тұтыну несиесінің тәжірбиесі  демократияланған. Мысалы халық тұтыну тауарларын дүкендермен банкілер келісімі арқылы, олардың клиенттерін төмендегідей несиелейді. Көлемі 30 мың рубльге дейінгі ( 1000$) алғашқы төлем–тауар құнынан 20% , сыйақы-10%, мерзімі жарты жыл. Қазақстан банкілерінен ең принципалды ерекшелігі–сатып алушы несие алу үшін тек анкетаны толтырады. Ешқандай басқа құжаттар (табыс туралы анықтама немесе еңбек кітапшасының көшірмесі) керек емес.

          Қазақстан тұтыну несиесінің  қатаң жағдайларының болуы бізде  несиені қайтару мерзімі шектеулі, кепіл шарттарының қатаңдығы,  Ресейдегіге қарағанда пайыздық  ставкалардың жоғарылығы, клиент табыстарының  бәрінде банктердің өз ақшаларын қайтаруға максималды қауіпсіздендірілуі. Өз кезегінде бұл клиенттер үшін заң қақпандарымен айналады. Сондықтан жағдайды заңды деңгейде өзгерту қажет.

          Тұрғындардың қажеттіліктеріне  банкілік несиелендіру банкке  тәуекелді қысқартуға мүмкіндік береді.(несиелік, пайыздық, валюталық, рыноктық және басқармалар), мысалы заңды тұлғаларға берілетін ссудалар (сауда ұйымдарына, кәсіпорындарға, фирмаларға т.б) несие алушының несие төлеу мүмкіндігін жоғары деңгейімен анықтауға мүмкіндік береді және ссуданы мерзімінде және толық қайтарып алуға бақылау орната алады. Клиент тұрғысынан маңыздысы ол ссуданы керек еткен жағдайда (сауда ұйымында, ұзақ уақыт пайдаланатын тауар сатып алғанда, несие карточкасы бойынша) ала алады. Клиент үшін банкке ссуданы беру туралы өтініш беруін керек етпейді.

          Тұтыну несиесі көптеген елдердің  экономикасында үлкен роль атқарады,сондықтан ол мемлекеттік органдардың тарапынан қатаң реттеуге ұшырауда. Біздің елімізде ол Ұлттық Банктің жұмысы. Шет елдің мемлекеттік реттеуін екі түрге бөліп қарауға болады: беру және пайдалану деңгейінде. Беру деңгейінде мемлекет не тұтынушыларды несиелеуді қолдайды, не тежейді. Банктердің және қаржы компаниялардың бұл жұмысына несиелік шектеулердің ережесі қолданылады.

         Бірнеше жыл бұрын жағдайы Қазақстандағыдай болған «азия жолбарыстары» деп аталатын үш елден мысал келтірейік: Тайланд, Малайзия және Индонезия. 80-ші, 90-шы, 2000-шы жылдары осы елдердің ІЖӨ өте мықты өсім болды, шамамен жылына 7-8% және оны өсім процесі тұтынушылық несиелерді кең көлемді пайдаланумен ілесіп жүреді.

          Бүгінгі күнге, Азияның осы  аймағы, Тайланд, Жапония, Оңтүстік  Корея сияқты елдерді қоса  алғанда, нарықты револьверлік  несие карточкалары бойынша жүргізеді,  ал 20 жыл бұрын ол төлем карточкаларының әлемдік нарығының елеусіз сегменті еді.

          Осы бизнес түріндегі «жауапкершілік  тұжырымдамасын» атап өту қажет.  Осы жауапкершілік тұжырымдамасына  жеке деректерді басқару бойынша  сыртқы әріптестермен қарым –  қатынастар кіреді, яғни бұл несие бюросының қара тізімі деп аталады, бұл басқару және алаяқтық факторларын немесе қандай да бір құқыққа қайшы әрекеттерді алдын алу тәсілі болып табылады. Осы тұжырымдамаға несие ұсыныстарын борышты қайтарудың нақты мүмкіндіктеріне сәйкес оңтайлы түрде бейімдеу үшін заемшының кірістерін талдау мүмкіндігі кіреді.

          Тұтынушылық несиелендіру экономикалық  өсімге ықпал етеді, бірақ оны  түрлі ойыншылар бақылап отыруы  тиіс. Банктер және Ұлттық Банк  сияқты бақылаушы органдар арасында  белгіленуі тиіс нақты ережелер қажет, тұтынушылар қауымдастағамен де өзара әрекеттесу қажет. Соңғы жылдары осы бизнестің жауапкеошілік аясында заңнамалық базада қомақты өзгерістер болды,мысалы, тарификация туралы, келісім – шарттар мен тұтынушылық несиелендірудің өнімдері жөнінде нақты ақпарат пайда болды, сондай – ақ осы келісім – шарттар мен тұтынушылық несиелендірудің өнімдері жөнінде нақты ақпарат пайда болды, сондай – ақ осы келісім – шарттарда жазылатын ережелер мен қағидалардың тұрғысынан да өзгерістер болды.ү

          Көптеген адамдар несиелер қымбат  болғандықтан, банктер көп ақша  табады деп айтады. Тұтынушылық  несиелендірудегі тарификация тұжырымдамасы  өте күрделі зат. Несиелік өнімдерді  тарификациялау барысында негізгі  үш параметр қолданылады: макроэкономикалық орта, несиелерді немесе заемдарды берумен айналысатын банктің профилі, нарықтың өзінің профиліғаламды түрде бағаланады, яғни макроэкономикалық орта түрлі аспектілерден тұрады. Біз тұтыну несиесі нарықтағы қорландыру шарттарымен тікелей байланысты, екенін түсінуіміз қажет. Мысалы, бұрынғы КСРО елдерінде және көптеген Шығыс Еуропа елдерінде таяу уақытқа дейін бір жылдан астам мерзіммен қорландыру қаражатын табу қиын еді. Егер банк қорландыруды 12 айға дейінгі мерзімге қамтамасыз ете алмаса, онда несиелерді екі және одан астам жылға беруге өте қиын болар еді. Инфляцияның көрсеткіштері, ставкалар тұрғысынан жергілікті қаржылық бақылау органдарының саясаты және нарықтың ғаламдық шарттары сияқты базалқ индикаторларды ескеру қажет, яғни ақы төлеу арналарының болуын ескеру қажет. Нақты бір іспен айналысу индикаторлардың бірі болуы мүмкін.

          Банктің рейтингісі, профилі, жарғылық  капиталы және жинақ шоттары,  ақпараттық технологияларға инвестициялар  тұтынушылық несиелендіруге қомақты  әсер етеді. 

          Тәуекелдерді басқару бизнес пен банк үшін ең басты мәселе, оған олардың оған өмір сүруі тәуелді болады. Тұтыну үшін ең басты мәселе ол тұтынушылық несиелендіру саласында жақсы шарттар мен өнімдерді алу. Тәуекелді бақылау өте маңызды сәт, өйткені ол тұтынушылар үшін тартымды тарифтік жағдайларды жасайды, сондай – ақ банк қызметін келешекте жаңа тартымды қызметтерді ұсынк арқылы кеңейтуді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Тұтынушылық несиелендіру жайлы сөз қозғасақ, оның басты идеясы тұтынушылық несиелендіру елдегі және ғаламдық көлемдегі экономикалық дамытуды ынталандырудың негізгі факторлардың бірі болып табылуында.  Тек қана осы бизнес абсолютті бақылауға алынбауы тиіс, біз оны жауапкершілікпен жүзеге асыруымыз тиіс, нақты заңнамалық базаны енгізуіміз тиіс, сондай – ақ кәсіби түрде мониторингіні жүргізу үшін жаңа технологиялық құралдарды іске асыруымыз тиіс.

          Тұрмыстық несиенің дамуы ипотекалық  несиемен байланыстырылады. Тиімді  жоба болып акционерлері «Schwabisch bank» және «Reiffeisen bank» болатын қазақстандқ тұрғын үй құрылыс жинақ банкін құру болып табылады.  Бірінші банк – Германиянікі, екіншісі – Австриялық./30/

          Жоба бойынша еуропалық қаржы  институттары тұрғын үй банкісінің  бақылау пакетімен иемденеді  деп жоспарлануда.

          Несиелеу кезінде барлық конфликттік жағдайлар сот арқылы шешіледі, оған несие алушы да, несиелендіруші де жүгіне алады. Саңғылардың санатына банк үшін әр түрлі себептермен клиент қарыздарын жабу үшін ссуда бойынша кепілді өткізуінің мүмкін еместігі.

         Сондықтан, қазіргі Қазақстандық банкілермен несиелендіру тәжірбиесі өзінің несиелендіру объектілерін кеңейту, ссудаларды беру шарттарын жеңілдету, сонымен қатар осының барлығын іс жүзінде асыру керектігі байқалады. Макроэкономикалық тұрақтылық, жалпы алғанда инфляцияның алдын алу тұрғындарға банк ссудаларын кең қолдануға мүмкіндік береді.

          Зерттеу көрсеткендей, барлық әлем  елдерінде тұтыну несиесі–бұл тұрмыс тауарларын сатып алуға тұрғындарға берілетін және коммерциялық несие формасында тұтыну қызметтерін және банкілік ссудалар. Тұтыну несиесінің негізгі мақсаты – тұрғындарға тауар сатуды қолдау. Бұл несие бөлшек саудамен тығыз байланыста: бір жағынан тауар айналымы өскен сайын несие көлемі өседі, өйткені тауарға сұраныс несиеге сұранысты туғызады, екінші жағынан–тұрғындарды несиелендірудің өсуі төлем мүмкіндігі сұранысы. Бұл тәуелділік, әсіресе қазіргі уақытта тауарлар нарығының толықтығы жағдайында байқалады.

          Бұл несие түрін әлтүрлі елдерде  салыстыру оның даму деңгейінің  әртүрлілігін көрсетеді. Италияда және Жапонияда тұрғындардың жалпы қарыздарының сомасы осы елдердегі жалпы ішкі өнімге шаққанда 10% деңгейінде, ФРГ және Францияда-30%, ал Ұлыбритания мен АҚШ та 60%- дан астам. Тұтыну несиесі ең алдымен қымбат тауарларды сатып алғанда пайдаланылады: автомобильдер, электротұрмыстық тауарлар, жиһаз т.б. тауар қымбат болған сайын, несие жиі қолданылады. Капиталистік елдерде несиенің жартыдан астам көлемі автомобиль сату үлесіне тиеді. Қалған тауарлар көбіне нақты ақшаға сатылады.

          Дамыған елдердің бір заттарды жеке тұлғаларға сатуда тұрақты несие ашу тәжірибесі белең алды. Олар республика банктерінде тұтыну несиесін бергенде қолданылуы мүмкін.

          Банк тұтыну несиесіне белсенді кірісуде. АҚШ және Ұлыбритания банктері жеке тұлғаларға «персоналды несие» аталатын несие беруді тәжірибеге айналдыруда. Бұл несиелер тауар сатуды қаржыландырудан бірқатар ерекшеліктеоін тұтыну несиесінің түрі ретінде қарау керек.

          Біріншіден, «персоналды несие» - бұл  жеке тұлғаларға ақшалай формада берілетін банктік ссуда;

          Екіншіден, бұл несиелер нақты  коммерциялық мәмілеге байланысты, сондықтан олар кәдімгі сатып  алынған тауарға кешіктіру, икемді  жүйесін қалыптастыру ;

          Үшіншіден, делдалдардың жоқтығы  мұндай несие жүйесі қарапайым және икемді болады, өйткені онда тек банк пен несие алушы ғана болады.        Персоналды несие тұтыну тауарын сатып алу үшін қолданылады. Бұл несиелерді жиі жас жанұялар, студенттер, кейінгі 5 жыл ішінде өтеуге алынады. Бұл сома әдетте үш айлық несие алымының айлығымен шектеледі, өтеу мерзімі 36 ай.

          Қазіргі уақытта персоналды несиені  пайдалану ережелер біртекті  болды. Бұған кредиттік карточкаларды  жаппай пайдалану септігін тигізді.  Мұндай төлем құралдарының көп  түрі бар.

          Мұндай сызбаның ерекшелігі, қатардағы азаматтың 3 және одан да көп жылда үйді сатып алатын, салатын немесе жаңартатын соманың жарғысын жинай алуын атап өтейік. Егер ол міндеттеменің бәрін орындаса және жинақтау мерзімі аяқталған жағдайда ол екінші бөлігін банк займы ретінде ала алады. Міндетті шарт болып есеп айырысу тек теңгемен жүргізілетіні. Ал екінші міндет–займ бойынша пайыз салым бойынша сыйақының 3% айырмашылықтан көп болмау керек. Айталық, егер жинақтаулар бойынша         «Жилстройбанк»  ЖАҚ 10% болса, онда ендігі займды 13% табыстылықпен беру қажет.

          Парламент депутаттары мен азаматтардың  үндеуін ескере отырып, үкімет  арнайы қаулы қабылдады, онда  «Банк Центр Кредит» ЖАҚ – на азаматтармен индексацияланбаған несие принципі бойынша келісімдерді қайта жасап (1999 жылдың 1 сәуіріне) және бағамды 1$-ға 88,3 тг. Мөлшерінде қоюды міндеттеді. Үкіметтің осы қаулысында, ол республикалық бюджеттен азаматтардың міндеттемелердің бөлігінің орындалуын қаржыландыруын міндеттеу. Жыл сайын, несие келісімінің бүкіл мерзіміне бюджетте жинақталған  сома, 60 млн шамасында. Жыл сайынғы компенсацияға жататын бағамдық айырма деңгейі Ұлтық Банктің жыл соңына бағамы мен  88,3 арасындағы айырма алынды.