ҚР салықтық жүйе: қалыптасу кезендері бүгінгі жағдайына сипаттама

   Сауда кәсіпорны үшін тауар құны 540 шартты бірлік, қосымша құнмен, мысалы, 25%-пен бағасы 675 шартты бірлік (540 х 1,25) болады да, сауда кәсіпорны 135 шартты бірлік болатын (675-540) қосымша құннан 22,5 шартты бірлік (135-225) төлейді.

     ҚҚС бойынша 2006 жылдың басында айналымының  кейбір түрлерін салық төлеуден босату; нөлдік ставкалы салықты және төмендетілген ставканы қолдану тәрізді жеңілдіктер қолданылған.

     Тауарларды, қызметтерді өткізу бойынша мынадай  айналымдар салықтан босатылған: мемлекетті меншікті жекешелендіру, негізгі құралдарды мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындарға табыстау; Қазақстан Республикасының Ұлттық банк қызметі; мемлекеттік баждарды өндіріп алуға байланысты мемлекеттік органдардың қызметі, акциздік және пошталық маркалар; адвокаттық қызметт; әдеп -ғұрып,  жерлеу қызметі.

     Айналым қатарының салықтан босатылуы оның сипатына қарай нақты операцияларына сәйкес талаптың сақталуын қамтамасыз етеді: бұл жер және тұрғын үй ғимаратын тағайындаумен байланысты айналымдар, қаржы қызметі, қаржы лизингі, коммерциялық емес ұйымның қызметі, мүгедектер ұйымының айналымы, импорттың кейбәр түрлері, геологиялық және геологиялық іздеу жұмыстары.

     Салықтың  мөлшері оның әрекеті кезінде  жүйелі түрде 26% -дан 16% - ға, содан кейін 15% - ға төмендетіледі.

     Нөлдік  ставка бойынша салық мыналарға  салынады:

• халықаралық тасымалдауға байланысты қызмет пен жұмысқа, тауар экспортына;
• тазартылған асыл металдарды Ұлттық банкке өткізу.

   Қосылған  құн салығы бойынша қолданылу  кезінде үнемі өзгеріп отырған  жеңілдіктер бекітілген 2006 ж. басында  жеңілдіктер кейбір айналым түрлерін төлемнен босату, нөлдік және төмендетілген мөлшерлемені қолдану түрінде болған.

    Үстіміздегі жылы Алматы қаласында жалпы сомасы 331 млрд. теңгеге салық жинау қамтамасыз етілді, өткен жылмен салыстырғанда  өсімі 36 % болды. Болжам 7,8 пайызға артық орындалды. Бұған шағын кәсіпкерлікті жария ету, салық әкімгерлігін жақсарту жұмыстары ықпал етті, оның ішінде жаңа ақпараттық технологиялар мен бағдарламаларды дамыту есебінің жұмыстары.  

    1-Сурет  Алматы қаласы бойынша 2001-2005 жылдардағы  салық түсімдері* 

    2005 жылы жергілікті бюджетке 92 млрд  теңге жиналды, бұл алғашқы  бекітілген бюджеттен 12 млрд теңге  көп. Осы қосымша қаражат қаланың  өзекті қордаланған мәселелерін  шешуге жол ашты.

    2004 жылмен салыстырғанда бюджетке  жетіспеушілік 20,7 % төмендеді және 6,5 млрд теңгені құрады.

    Бюджет  саясаты қаланың әлеуметтік-экономикалық даму басымдылықтарын жүзеге асыруға  бағытталған, оның ішінде әсіресе денсаулық  сақтау, білім беру, кедейшілік пен жұмыссыздықты төмендету, экономиканы нық ұстауға бағытталған. 

*- Салық  азайса да түсім көбейеді//Егемен  Қазақстан 18 сәуір 2003 жыл.

    Қаланың бюджеті жеке табыс көздерінің 101 % түсімін қамтамасыз етті. Жоспардағы 91,3 млрд теңгенің 92,2 млрд теңгесі келіп түсті. Барлық салық және салық емес және басқа міндетті төлемдерінің түсімі қамтамасыз етілді.

    2005 жылы шығындар бойынша орындалу 96,2 млрд. теңгені немесе 99,6 млрд теңге  нақтыланған бюджет бойынша орындалды.  Бұған қоса басым жобалар мен республикалық бюджет бағдарламасының трансферттерімен 21,6 млрд теңге алынды.

    Республикалық бюджетке 284,5 млрд теңге аударылды (салықтар мен төлемдер 86 % жиналды) , оның ішінде бюджеттік алымдар – 45,4 млрд теңге.

   Салықтан  босату кейбір тауарлар мен қызметтерді  сатып-өткізу айналымдарына беріледі: мемлекеттік меншікті жекешелендіру, негізгі қаржы-қаражаттарды мемлекеттік ұйымдар мен кәсіпорындар арасында қайтарымсыз негізде беру; капиталға салымдар; Қазақстан Республикасының ҰБ-нің қызметтеріне; мемлекеттік баж алатын мемлекеттік органдардың қызметіне, почта және акциз маркаларына, адвокаттардың қызметіне; жерлеу рәсімдерінің қызметтеріне.

   Салықтан  босатылған кейбір айналымдарға өз сипаттамаларына  тән операциялардың сәйкес болуын сақтау талабы қойылады, бұлар – жер және тұрғын ғимараттармен байланысты айналымдар, қаржылық қызметтер, қаржы лизингі, коммерциялық емес ұйымдардың (медицина, білім, кітапхана, мәдениет мекемелері, ғылым, әлеуметтік, т.б.) қызмет көрсетулері, мүгедектер ұйымдарының айналымы, геологобарлаушылық және геологиялық іздеу жұмыстары, кәсіпорындардың немесе олардың бөлімшелерінің сатылуы, импорттық кейбір түрлері (ұлттық және шетелдік валютаның, дәрі-дәрмектердің, гуманитарлық көмектің, т.б.).

   Нөлдік  мөлшерлемемен салық салынатындар: тауарлар экспорты (белгісі бір жағдайларда), халықаралық тасымалдаумен байланысты қызметтер мен қызмет көрсетулер; аффикирленген бағалы металдарды (алтын мен платинаны) ҰБ-ке сатып-өткізу.

   20%-тік  және нөлдік мөлшерлемеден басқа  ҚҚС-ның импортта мөлшерлемелер  айырмасы бойынша төленуі де қолданылады (есеп-фактураға сәйкес мөлшерлемелер бірдей болмаған жағдайда және салық салынатын импорт 20% мөлшерлемемен болса).

   б) Жанама салықтардың ішінде фискалдық  маңызы бойынша ІІ салық-кедендік төлемдер болып табылады елге әкелінетін және елден шығарылатын және транзиттік тауарлар, қызметтер мен қызмет көрсетулерге салынатын баждар мен алымдар.

   в) Акциздер.

    Акцизді енгізудің басты мақсаты болып  жалпы және арнайы сұраныстағы тауарларды қолданудан табыс алу. Табыс салығы және жанама салықтар өндіріске және экономикаға әр түрлі әсер етеді. Олар салық жүйесінің прогресивтілігін төмендетеді және табысы аз деңгейдегі халыққа салық ауыртпалығын жоғарлатады. Өз кезегінде бұндай салықтар табыс салығымен салыстырғанда әділетті болып келеді. Ойластырылған қолданыс салығын еңгізу төлем балансының жағдайын жақсартады, барлық қаржылық жүйенің иілімділігін жоғарлатады.

    Бұл жағдайларда мемлекеттің өз табыстарын ұлғайтуы шектеулі сондықтан, мемлекет табыс көздерін іздей отырып халықтың табысына жасырынды түрде салық салуға жүгінеді, яғни қосымша құнға салынатын салық арнайы төлемді қосу арқылы яғни акцизді қолданады. Жанама салықтар мемлекет еңбеккерлерінің табысын алу формасы ретінде қолданылады. Себебі, мемлекет өзінің табысын тікелей салықтар арқылы табысын жоғарлата алмайды.

    Тауардың  баға сомасы оның құн сомасынан жоғары болады , яғни акциз мөлшерінің үлкенділігі. Бұл факт белгілі қоғамда нақты  бір қосымша салықтардың тіршілік етуіне базасын құрылғандығын дәлелдейді, бірақта жанама салықтардың барлық тұтынушыларға бөлінетін болғандықтан нақты бір класстың бөлімдеріне бөлінеді. Сонымен қатар акциз “ байларға арналған” деген тұжырым дәлелсіз, себебі олар жоғары рентабельді тауарларға белгіленеді:

    Бірінші тұжырым темекіні, спиртті, сусындарды және де құнданған ойындарды байлар ғана қолданбайды.

    Екінші  тұжырым акцизделген болып тауарлар ғана емес сонымен қатар қызметтерге  де салынады және қазіргі кездегі  таурларда акцизді категорияға  жатады.

    Жанама  салықтардың фискалды функцйясы  жақсы дәрежеде дамуда, себебі жанама салықтар бюджет табысының тиімді қайнар көзі болып табылады. Жанама салықтардың күрделі ең қиыны болып ынталандырушы функцйяның механизмі болып табылады.

    Қазіргі кезде кәсіпорындарда салық ауыртпалығы  өнімнің өзіндік құнына қосылатын  салықтардан құралады. Өнімнің өзіндік құнына қосылатынсалықтар өндіріс процессінде реттеуші түрінде әсер етеді, бірақ та бұндай салықтар жоғарылауы табыс бөлімдерінің төмендеуіне әкеп соғады. Сұранысы иілімсіз баға бойынша тауарларға өнімнің өзіндік құнын төмендететін салықтар бөлігінің жоғарлауы табыс бөлігінің төмендеуіне және ұсыныстың бағаларының жоғарлауына әкеп соғады. Сонымен қатар егерде ұсыныс көлемі қысқарса табыс массасы төмендейді; егерде ұсыныс көлемі сол қалпы қалса онда табыс массасы өзгермей сол күйі қалады.

    Біз жоғарыда акциздердің тауар құнына қалай қосылатындығын қарастырып өттік, енді жанама салықты салудың механизмі  әлемдік тәжірибеде қалай іске асатынын қарастырайық. Көптеген мамандардың  ойлары бойынша бюджетке түсетін  салық көлемдері және тікелей және жанама салықтардың арасындағы қатынастар екі түрлі факторға байланысты бөлінеді: елдегі негізгі халық массасын құрайтын өмір деңгейінен және салықтардағы қалыптасқан стереотиптерінен елдің экономикасының төмен деңгейлі дамуы. Халықтың ЖІӨ көлеміне есептеледі. Жеке және заңды тұлғалардың табыстарынан тікелей салықты алуды шектейді.

    Салық жүйесінің құрылымы әр түрлі салықтардың  қатынасы табыстардың мөлшеріне  әсер етеді, яғни пайдалар,жалақылар, пайыздар. Ауыры болып ақырғы тұтынушыға толығымен  жатқызылатын алынған табысынан тәуелсіз есептелінетін салықтық төлемдер табылады.Салықты ақырғы тұтынушыға толығымен жатқызу туралы мәліметте қиялдану керек емес. Бұл берілу сәйкес өнімнің сұранысының иімділігіне байланысты болады.

    Бағалардың  тұрақталған деңгейінде және жанама салықтардың жоғары ставкаларының ары қарайғы жоғарлауы табыстың жоғарлауына әкеп соғады. Мысалы:  батыс елдерінде салықтық төлемдер түсімінің иілімділік принциптері жүзеге асырылуда. Басқаша айтқанда, эмпирикалық түрде анықталған кезеңге әртүрлі ставкаларды еңгізу жолымен бюджетке түсетін түсімдер арасындағы оптималды қатынастар белгіленеді.Бұған мысал болып акциздің әртүрлі ставкаларын еңгізу табылады.

    Шетел мемлекеттердің мысалында біз акциздің қоиылымының минималды төмендеуін немесе жеңілдікті қойылым еңгізу салықтары бойынша түсімдерінің жоғарлауын және сонымен қатар өнімнің сапасы жоғарлайтынын көріп отырмыз. Мүмкін бізгеде осы тәжірибені өткізу қажет пе?

    Сонымен біз жанама салықтардың және акциздердің  экономикалық мәнін ашып қарастырдық.Ендігі уақытта акциздерді және олар басқа жанама салықтардан немен ерекшеленетінін қарастырып өтейік.

    Акциз – тауарларға салынатын  салық. Тауар  өндірушілер  акциздерді төлейді. Акциздер жеке және әмбебап болып бөлінеді. Жеке акциздер көп болуы мүмкін. Басқа елдерден импортталатын өнімдерге және ішкі өндіріс тауарлары мен өнімдерге акциздер берілген.

     Сонымен, осылайша тізімдердің көп бөлігі өнімдер мен тауарларды қамтиды, оларға бірінші қажеттіліктің заттары  кірмейді. Акцизделетін тауарлардың  тізімі оларға қойылатын ставка сияқты өзгеріп отырады, яғни жеке тауарлардың тұтынуды реттеу қажетімен және мемлекеттің ағымды фискалдық мақсатымен анықталады. Акциздің ставкасы тауар құнына пайызбен, яғни адвалорлық немесе атаулы бірлік өлшеміне абсолютті сомада белгіленеді.

     Қазақстанда акциздерді салу объектісі болып республика аумағында өткізілетін (айырбасқа, қайта өңдеуге) немесе берілетін акцизделетін тауарларға (қызметтер) байланысты операциялар; импорт кезінде импортталатын акцизделетін тауарлардың көлемі (акциздің тұрақты ставкасы бекітілген немесе акцизделетін тауарлардың кедендік құны (адвалорлық ставканы қолданған жағдайда) табылады.

     Қазақстан Республикасында  өткізілетін алкоголь өнімдері және темекі бұйымдары акциз  алымының толықтығын қамтамасыз ету  және заңсыз өндірісі, шығарылуы, айналымын  болдырмау үшін міндетті түрде маркалануы керек. Маркалау жауапкершілігі өнімдерді өндірушілер мен импортерлерге жүктеледі. Нақты жағдайда акциздер акциз  маркасының алымы бекітілген нысанда сату бойынша алынады, ал оның құны акциздер бойынша аванстық төлем болып табылады. Заңға сәйкес, экспорт (салық салудан босатуға негіздері болған жағдайда) импорт тауарлар бойынша салық жеңілдіктері қарастырылған. Жекелеген жағдайларда жеңілдік дәрі –дәрмек жасау үшін қолданылатын этил спиртіне (квота мөлшерінде); шетел дипломаттары және оларға теңестірілген өкілдердің тауарларына; осы өкілдердің жанұяларының тауарларына, жолаушылар мен жүктердің халықаралық көлік тасымалына т.б. қолданылады.

     Кедендік  баждар – бұл, кедендік тарифтерге негіздей отырып алынатын ставкалары бойынша, ұлттық шекарадан өткізілген тауарларға мемлекетпен салынатын салықтар. Дүние жұзілік тәжірибеде мынадай негізгі түрлері қалыптасқан:

                                                              ерекшелік (спецификалық)