ҚР салықтық жүйе: қалыптасу кезендері бүгінгі жағдайына сипаттама

    Сонымен, Қазақстанның салық жүйесі және басқа  міндетті төлемдер түрлері айтарлықтай дифференцияланған. Салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормалар Қазақстан Республикасының Салық Кодексінде және сәйкес ережелерде көрсетілген.

    Мемлекеттік салық қызметі органдары Қазақстанда  Қаржы министрлігімен және облыстардағы, аудандардағы, қалалардағы және қала аудандарындағы, сонымен қатар қаржы полициясымен көрсетілген. Салық қызметі салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы республика заңдарының орындалуына бақылау жасайды. 

     

1.2. ҚР-ғы салық жүйесін ұйымдастыру ерекшеліктері мен салық санкциялары 

    Мемлекетте  жиналатын салық түрлерінің, нысандары  мен тәсілдерінің, салық қызметі  органдарының жиынтығы мемлекеттің  салық жүйесін құрайды.

    Салық түрлерінің, оны төлеушілердің, жинау  тәсілдерінің салық жеңілдіктерінің көптігіне байланысты салық жүйесін күрделі модель деп айтуға болады. Салықтарды әртүрлі қағидаттар бойынша сыныптауға болады:

• салық салынатын объект және мемлекет пен салық төлеушінің қарым-қатынасы бойынша;
• қолданылуы бойынша;
• салық жинаушы органға байланысты;
• экономикалық нышаны бойынша.

    Бірінші нышаны бойынша салықтар тікелей  және жанама болып бөлінеді.

    Тікелей салықтарға тікелей табыс немесе мүлікке белгіленетін салықтар жатады (пайда салығы, мүлік салығы, жер  салығы, т.б.).

    Тікелей салықтардың өзі нақты және жеке болып бөлінеді. Нақты салық сыртқы нышандары бойынша салынады, яғни салық салу кезінде объектінің пайдалылығы емес, объектттің өзіне назар аударылады. Тікелей нақты салықтарға жататындар: жер салығы, мүлік салығы, ақшалай капиталға салынатын салық.

   Жеке  салықтарда табыс қана емес, сонымен  бірге салық төлеушінің қаржы  жағдайы, мысалы, отбасы жағдайы ескеріледі. Оларға жататындар: табыс салығы, мұра мен сыйға салынатын салық, жан  басына салық, т.б.

   Жанама  салықтар тауарлар мен қызметтердің бағасы арқылы алынады (қосылған құн салығы, акциздер).

     Иемденуші тауарлар мен қызметтер  сатып өткізілгеннен кейін салық  сомасын мемлекетке береді.

   Қолданылу нышандары бойынша салықтар жалпы  және арнайы болып бөлінеді. Жалпы  салықтар мемлекетке жиналады да, қолданылған кезде ырықсызданады. Арнайы салықтардың өзіне тән міндеттері болады (мысалы, жолды жөндеу қорын қалыптастыруға арналған көлік салығы).

   Салықтарды  жинап, оларды иемденетін органдарға байланысты салықтар орталықтандырылған (жалпы  мемлекеттік) және жергілікті болады.

   Объекттің экономикалық нышандарына сәйкес салықтар табыс салығы және тұтынуға салынатын  салық болып бөлінеді. Табыс салығы салық төлеушінің салық салынатын  кез-келген объектісінен түсетін табысынан  алынады. Тұтынуға салынатын салық бұл – тауарлар мен қызметтерді тұтыну кезінде болатын шығындарға салынатын салық.

     Салық салынатын объектті есепке  алу мен бағалау тәсілдеріне  байланысты салық салудың 4 түрі  бар: кадастрлық, салық салушының  мәлімхаты бойынша (декларация), табыс көзінен алынатын салық, патент бойынша салық салу.

   Кадастрлық  тәсілінде салық салу объектісінің нақтылы табысты есепке алмай, табыс  нормасын көрсетіп жазу арқылы жүзеге асады. Декларацияда салық төлеуші  табыс көлемін, керекті жеңілдіктерді  көрсетіп жазып, салық сомасын төлейді.

   Табыс көзінен алынатын салық салық  төлеушінің қызмет орнындағы бухгалтерияда  есептеліп, төленеді.

   Патент  бойынша салық салық төлеушінің дәл анықтау қиынға соғатын қызмет түрлерінен түсетін табыстарына  салынады:

   Салық есебінің 2 тәсілі бар:

   1. Кассалық,

   2.Есептеу  тәсілі.

   Кассалық  тәсіл бойынша табыстар мен шегерулер  төлем мерзіміне қарамастан, жұмыстың орындалу кезінен, қызметтердің көрсетілген, жүкті жөнелту кезінен бастап ескеріледі.

   Есептеу тәсілі салық қызметі үшін нығұрлым қолайлы тәсіл болып табылады, және де осы тәсіл Қазақстанның барлық салық төлеушілерімен қабылданған еді. Оның салық төлеушілер үшін бір ғана кемшілігі бар – салықтың төлемдер жеткізіп берулер мерзімінде төленбеген уақытта да аударылуы керек.

   Қазақстан Республикасының жүйесінің құрамына салық баж түрлері, салық қатынастарын реттейтін хұқтық нормалар және салық қызметінің органдары

   Салық төлеушілердің кейбіреулері үшін арнайы салық түрлерін төлеу мен есептеу  тәртібін қолдануды қарастыратын арнайы салық тәртібі бар. Оларға жататындар: кіші бизнес субъектілері, шаруа шаруашылықтары, ауыл шаруашылық өнімін өндіруші заңды тұлғалар, кәсіпкерліктің кейбір түрлері.

   Салық жүйесіне, сондай-ақ, мемлекеттік салық  қызметі кіреді. Қазақстанда ол табыс  министрлігі; облыс, қала және региондардағы салық комитеттері және салық полициясы түрінде құрылған. Салық қызметі бағалар мен тарифтерге шығындарды ескере отырып, Республиканың салық және басқа да міндетті төлемдер туралы заңының жүзеге асырылуын бақылап қадағалайды.

   5. Экономикалық қолайлылық - салықтар экономиканың дамуы мен күрделі қаржының өсіміне кедергі болмауы тиіс. Неғұрлым көп жұмыс жасайтындарға салықты соғұрлым көп салу дұрыс емес. Салықтардың өнім өндіруге, өндіріске және күрделі қаржыға әсерін үнемі ескеріп отыру шарт. Егер, осылардың ең болмаса біреуіне салықтың теріс әсері болса, мұндай салық салуды қолданбаған жөн.

   6. Экономикалық қатынастар бойынша  көршілес елдердің негізгі салық  түрлері бойынша салық мөлшерлемесін  салыстыру қежеттілігі. Бұл инвестициялық  салымдарды тарту үшін қажет, ал төмен мөлшерлемелер табыстардың капиталды экспорттайтын мемлекеттердің бюджетіне ағылуына әкеліп, импортер мемлекеттің бюджнтіне кері әсерін тигізеді. Ал, жоғары мөлшерлемелер мемлекет экономикасына шетел инвестицияларының ағымына бөгет жасайды.

     Салық салуды ұйымдастыру салық  механизмін, яғни салық түрлерінің  нақты атаулары, сонымен қатар  оларды пайдаланудың әдістері, тәртібі,  іс -әрекет әдістерін құру  мен  жұмыс істеуіне байланысты сипатталады. 

     Салық салу элементтеріне мыналар жатады: субъект, объект, салық көзі, салық салу бірлігі, салық ставкасы, квота, салықтық жеңілдіктер, төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеушілердің құқықтары мен міндеттері, салық төлеуге бақылау, салық заңдылықтарын бұзғаны үшін санкциялар.

     Салық субъектісі (салық төлеушісі) – бұл заң арқылы салық төлеу міндеті жүктелген жеке немесе заңды тұлға. Салық тасушылар – нақты салық ауыртпалығы түсетін соңғы салық төлеушілер, яғни жек тұлғалар.

     Салық объектісі – салық салудың  негізі болатын ақшалай операциялар, қызмет көрсету, қызмет түрі, мүлік, табыс, табиғи ресурстарды пайдалану, өнімге (оның құнына) қосылған құн, жұмыс және қызмет көрсету, шаруашылық айналым (тауарлы материалды құндылықтар) және т.б. табылады. Салық номенклатурасы (түрлері және тізімі) өзінің бастауын салық объектілерінен алады.

     Салық көзі болып салық төленетін табыс; кейбір салықтар бойынша (мысалы, табысқа  салынтан салық) объектілері мен  көздері сәйкес келеді; кейбір жағдайларда  салық көзі болып салық төлеу  үшін төлеуші сататын мүлкінің бір  бөлігі болуы мүмкін.

     Салық өлшем бірлігі – санау үшін белгіленген салық объектісінің өлшем бірлігі (1  тенге, табыс  және т.б.).

     Салық ставкасы – бұл салық салу бірлігіне  бекітілген салық көлемі, ол салық  салудың нормасын сипаттайды; салық  төлеушінің табысына пайызбен бекітілсе, салық квотасы деп аталады. Салық ставкаларының құрылуы жағынан тұрақты және пайыздық болып бөлінеді.

     Тұрақты ставкалар табыс көлеміне байланыссыз, салық салыну бірлігіне абсолютті  сомада белгіленеді (нақты салықтар салынғанда: жерге, мүлікке және т.б. қолданылады).

     Пайыздық  ставкалар үш түрлі болады: пропорционалдық, прогрессивтік, регрессивтік.  

     Пропорционалдық ставкалар  салық объектісі көлемінен  тәуелсіз бір пайызбен тағайындалады; прогрессивтік – табыс немесе мүлік өсіміне сәйкес ставкада өсіп, шкала түрінде көрсетіледі.

     Прогрессивті  ставкаларда екі түрлі прогрессия қолданылады: жай және күрделі; жай  прогрессияда мүлік құнының  немесе табыстың өсуіне байланысты салық ставкасы да өседі, күрделіде – бөліктерге  бөлініп, әрқайсысына көтерілетін салық ставкасы қойылады. Прогрессивтік ставканың кемшілігі оның экономикалық және еңбек қызметіне кері әсері болуында. Салық салу прогрессиясы жоғары болған сайын, салық салыну субъектілерінің қарамағындағы табыстардағы дифференциясы әлсіз, бірақ экономиканың тиімділігі соғұрлым төмен.

     Регрессивтік  ставкалар салық объектісінің ұлғаюына байланысты төмендейді.

     Нарықтық  экономика жағдайында ставкалар  салық төлеушілердің төлем қабілеті мен жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді  ескеріп  қолданылады.

     Ставкалар заңды түрде белгіленіп, мемлекеттік  бюджеттің әр жылына байланысты қабылданғанда  түзетілуі мүмкін.

     Салық оклады – субъектінің бір объектіден төленетін салық сомасы.

     Салық жеңілдіктері – заңды түрде төлеушілерді салық төлеуден толық не жартылай босату. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады:

• салық салынбайтын минимум – толығымен салықтан босатылатын салық объектісінің ең аз мөлшері.
• есептелген табыс сомасынан жеңілдіктер.
• белгілі бір субъектілерге және кейбір салық төлеушілерге салық ставкасын азайту.

     Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады: төлеудің мерзімін шегеру және салық ставкаларын  азайту.

     Жеңілдік  кезеңі – заң бойынша салық  жеңілдігі қолданылатын мерзім.

     Салық салу кезеңі – салық салу немесе жинау жүргізілетін уақыт.

     Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттері билік органдарымен және басқару органдарымен салық туралы заңдармен реттеледі.

     Салық жинау және басқа да міндетті төлемдерді  жинаудың дұрыстығына бақылауды  төлеушінің орналасқан немесе қызметінің орны орналасқан жағынан мемлекеттік салық қызметі жүзеге асырады. Салық органдарының мақсаттары, өкілеттігі, қызмет тәртібі, төлеушілер алдындағы құқықтарын бұзу жөніндегі жауапкершілігі мемлекет заңдарымен анықталады. Салық төлеушілерден (салық заңдарын бұзатын) жасырған сомаларды өндіру, табысты жасырғаны, бюджетке төлемдерді кешіктіргені үшін айыппұл, өсім салынады.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2 ТАРАУ. САЛЫҚТАН  ЖАЛТАРУ ЖӘНЕ САЛЫҚ  ОРГАНДАРЫНЫҢ САЛЫҚТЫҚ  ТҮСІМДЕРДІ БАҚЫЛАУ  ЖӘНЕ САЛЫҚ САНКЦИЯЛАРЫН  САЛУ ҚЫЗМЕТІ 

   2.1. Салықтан жалтару  себептері және  оның әсері 

   Салық төлеуден жалтару – төлеушінің әдейі  салым объектілерін (пайда, табыс, тауар айналыс, мүліктерді) жасыру және азайтуы, бұл жерде төлеуші салық төлемдерін жартылай немесе толық төлемеуді мақсат етеді. Мұндай әрекеті заңсыз әрекеті салық төлеушінің мемлекеттік қазынаға ірі зиянын тигізеді.

              Салықтан ауытқу себептері әртүрлі болуы мүмкін:

1. шаруашылық, кәсіпкерлік және басқа да қызметті атқаруға қиындық келтіретін көлемді салық ауыртпалығы; салықтардың ірі көлемі және жоғары мөлшерлемесі субъекттің “жасырын” экономикаға кетуіне әсер етуі мүмкін.
2. салық заңдылығының күрделілігі, сонымен бірге түсініксіздігі, ондағы өзгертулердің, түзетулердің, толықтырулардың көп болуы.
3. салық жұмысындағы жеткіліксіздіктер: төменгі квалификация және жұмысшылардың білімсіздігі, құқықтық сұрақтар, экономикалық білімнің аралас салаларын жеткілікті білмеу: тексеру кезінде жұмысшылардың ұят қылықтарға баруы.
4. субъекттердің әдейі ойластырған “көлеңкелі”  экономика үшін салық сомаларын төлемеуі.