ҚР салықтық жүйе: қалыптасу кезендері бүгінгі жағдайына сипаттама

   Мүлікке немесе табысқа салық салуда жеке тұлға санына салу прогрессиясын  азайту үшін табысты бөлшектеу қолданылады.

   Өндіріс шығындарын есептеу, фирмаларды, компанияларды, организацияларды тіркеу тәртібінің ерекшелігіне байланысты жалтарудың басқа әдістері де болуы мүмкін.

   Осылайша  тездетілген төзу тәсілінде шығындарды көбейту мүмкіндігі туады және сәйкесінше фирманың таза табысын азайтуға (бағаның  өнімге тең болғандағы) мүмкіндік  туады. Жарнамаға шығыстар, өкілдік шығындарын сипаттауды ды жатқызуға болады.

   Салым объектісін жалған тіркеу әдісі жеңілдіктің  көп мөлшері немесе салық салымының  төмен нормасы жүретін территорияда қолданады.

   Салықтық  заңдылықты бұзу үшін себептің пайда  болуына соттарда салықтық заң бұзушылықтар туралы шағымдарды қарастыру мезгілдерінің жағымсыз тәжірибесі әсер етеді.

   Салық орындары жағынан келген шағымды  ұзақ уақыт қарастыру әдепсіз  жауап берушілердің бұл жағдайды жазадан қашу үшін әртүрлі әдіс-тәсілдер мен фальсификацияларға баруына мүмкіндік туғызады.

   Әсіресе, еңбекке ақы төлеудің өсуіне кедергі  қоюды алып тастаумен, баға либерализациясы  мен өнімнің рентабельділігіне  бақылауды тоқтатумен байланысты салықтық заңдылықтарды бұзу кең таралған.

   Бұл салықтық төлемдерді тұтынушыларға  – тұтындарға үздіксіз, бағаны шексіз өсіру арқылы салуға мүмкіндік береді.

   Инфляция  мен өндірістің құлдырауы жағдайындағы кең таралған қаражаттардың шексіз түрде еңбекке ақыға ауысуы тәжірибесін  салықтық тәсілдер арқылы азайтуға болады. Бұл үшін табысқа салық салу оның экономикалық мағынасында – пайда мен еңбек қорларының сомасы қолданылады.

   Салықтан  жалтару мүмкіндігі халықаралық  экономикалық қатынастарды да көріне бастады. Бұл үшін шетел капиталдарын көптеген салық жеңілдіктер арқылы енгізу саясаты жүргізілетін “салықтық баспана” деп аталатын елдер қолданылады.

   Мұндай  елде бизнесті тіркеу салық салудан  алынатын пайда, пайыздық табыстар, дивидендтерді  астынан алып кетуге жағдай жасайды.

   Мұндай  мақсаттарға салықтық тәртіп әлсіреген  немесе заңдылықтар бойынша табыстарды жариялау міндетті емес арнайы, оффшорлық, тәуелсіз зоналарда тіркеумен қол жеткізуге болады. Осында жасанды еншілес компаниялар, филиалдар ұйымдастырыуы мүмкін. Олар арқылы төлемдер өтеді және салықты төмендету немесе оны мүлде жою үшін салықтық жұмыстар жүргізіледі.

   Салықтық  сомаларды төлемеу немесе төмендетіп төлеу “салықтық моральіың” құлдырауын, жазаламау эффектісін туғызады, мемлекеттік  орындар мен үкіметтің беделін  түсіреді. Сол себепті салықтан жалтару  мен күреске салық орындары жоғары мән беруі керек.  

2.2. ҚР бюджетіне төленетін  салықтар және  басқа да міндетті  төлемдерді алуды  ұйымдастыру және  салықтан жалтару  тәжірибелерін талдау 

   Жалпы, жұмыстың тақырыбы бойынша алдымызға  қойылған міндеттерді шешу үшін салық  түсімдерінің көлемін белгілеп және салық салудағы туындайтын проблемаларды қарастыра отырып, мемлекеттік бюджеттің кассалық орындалу талдауын жүргіздік

   Талдауды  жүргізу үшін кейінгі үш жылдық мәліметтер алынған. Бұл мәліметтерді төменде  көрсетілген кесте бойынша көруге болады. 

   1 Кесте -Салықтық түсімдердің кассалық орындалуы

                           

                                                                                                                                                                   (млн.тг.)

 

   Осы кестенің құрылымына келсек салықтарды үш негізгі топқа бөлуге болады:

   1. табысқа салынатын салықтар

   2. мүлікке салынатын салықтар

   3. тұтынуға салынатын салықтар

   Соның ішінде ең маңызды зор – жанама салықтар болып саналады (салықтың тісімдердің 2004ж. – 25,6%, 2005 ж. – 29,2%, және 2006 ж. - 28,2 % құраған).

   Бірақ жанама салықтардың құрамында кедендік баждар көрсетілмеген. Сызбаның мәліметі бойынша жанама салықтардың өсуі көрініп тұр.  Салық салу тәжірибесінде  салықтан жалтару мәселелері жанама салықтарға көп әсер етпейді. Себебі бұл салықтар тауардың, қызметкердің және жұмыстардың құны мен көлеміне байланысты салынады. Салықтан жалтаруды тек мынадай жағдайда көруге болады:

• жалпы тауарлардың, қызметтердің және жұмыстардың өзіндік құнын төмендетіп, айналымға есепке алынбаған қолма-қол ақшалардың пайдалануына байланысты;
• акцизбен салынатын тауарлардың заңсыз өндірілуіне байланысты;
• экпорт пен импорт тауарларын контрабанда ретінде мемлекетке алып келу және шығаруына байланысты.

   Жанама  салықтардың үлесі жалпы салықтық, түсімдердің көлемінде азайғанына қарамастан олардың орындалуы қамтамасыз етіліп отыр. Мысалы 2004ж. жанама салықтардың үлесі 25.6 пайызды құраса, 2005 жылы 29.2 пайызды құраған, ал 2006 жылы олардың үлесі 28.2 пайызды құрады, осы жылы жанама салықтардың азайғаны көршілес мемлекеттермен, экономикалық қатынастарды ұйымдастыруда, кедендік реттелуде қатал тәртіпті қолдану байланысты болып тұр.

   Ал  акциздердің 2004-05 жылдар аралығындағы өсуі (2004ж-19284,0; 2005ж-21830,0; 2006ж - 25443,0) менің ойымша  мемлекет тарапынан арақ ішімдіктеріне бекітілген көтерме бағаның 105 тг төмен болмауына байланысты шаралар жәнеде көленкелі арақ шығру өндірісіне тиім салу әсер етті.  Акциздердің үлесі 2004 жылы –3,7 пайызды, 2005 жылы 3,6 пайызды, ал 2006 жылы- 3,6 пайызды құрады.

   Көбінесе  салықтан жалтару фактілері тура салықтарды ұйымдастыруда байқалады.

   Қазақстан Республикасы бюджетінің салықтық түсімдер мәліметтеріне оралып келетін болсақ, тура салықтардың касалық орындалуы  мынадай.  

   2 Кесте  - Тура салықтардың қассалық орындалуы.      

          

   (млн.тг)                                                                                           

 

   Кесте бойынша зерттейтін болсақ тура салықтардың  түсімі жылдан жылға өсуі байқалады. Бірақ мынадай жағдай тура салықтарды ұйымдастыруында теріс аспектірелінің жоқтығын білдірмейді. Тура салықтардың ішінде ең маңызды болып табысқа салынатын салықтар табылады. Олардың үлесі 2002ж- 41,3 пайызды;  2002ж- 38,1 пайызды; ал 2003ж –39,9пайызды құраған. Негізінде көптеген кәсіпорындар мен ұйымдар жиынтық жылдық табысының көлемін белгілеген кезде салықтан жалтарып кету үшін шығындарының көлемін көбейтеді. Және де жұмыскелерге еңбек ақыларын берген кезде нақты алынған ақша сомасын көрсетпей, еңбек ақының минималды көлемін белгілейді, осыған байланысты салықтық түсімдердің өсіп азаю байқалады.  Жалтарушылық әлеуметтік салықтарды ұйымдастыруда да байқалады. Мысалы, еңбек ақыны берген кезде  минималды сомасын көрсетсе (нақтысын көрсетпей), еңбек ақы қорының сомасы соғұрлым аз мөлшерде көрсетіледі. Сонда әлеуметтік салықтың сомасы да азаяды. Бірақ, біздің сызбамыз бойынша әлеуметтік салық түсімдерінің орындалуы және де өсуі нақты көрініп отыр 2004ж. – 99076,0 мың тг (жалпы салықтық түсімдердің ішіндегі үлесі-19,1 пайыз); 2005ж. – 124284,0 мын.тг.(19,9 пайыз); ал 2006 ж-133852,0 (18,8 пайызды құраған).

   Мүлік салығын ұйымдастыруда жалтарушылық мынадай жағдайларда байқалады, мысалы: кәсіпорынның орналасқан кеңселерін, өз баланстарына есепке алмай, жеке тұлғадан жалғаға алынған деп көрсетеді . Себебі, жеке тұлғаларға мүлік салығының  ставкалары төмендетілген. Не болмаса мемлекеттік кәсіпорындардан жалғаға алынады және де баланс есебіне алғанда төменгі мөлшердегі сомасы көрсетіледі. Біздің мысалда мүлік салығы бойынша түсімдердің көлемі 2004ж-14763,0 мын,тг., 2005ж-20944,0 мын,тг., 2006ж-35278,0 мын,тг., құраған. Бұл жерде де салықтың өсуі байқалады, өсудің себебі жеке тұлғалардан түскен салықтардың көбею болып табылады. 

2.3. Қазақстандағы салықтар, алымдар мен төлемдердің  алыну ерекшеліктері  және салықтың ауыртпалығын аударып салу 

   Салық салуды ұйымдастыру құрамына салық қатынастарының нышандары, яғни салық түрлерінің нақты атаулары, оларды қолданудың тәртібі мен тәсілдері кіретін салық механизмінің құрылуы мен жүзеге асырылуына әкеледі. Салық механизмінде өзара байланысты элементтерден тұратын арнайы құрылғы қолданады.

   Салық салу элементтеріне мыналар жатады: субъект, салық төлеушілер, салық  көздері, салық салу бірлігі, салық  мөлшерлемесі, квота, салық оклады, салық жеңілдіктері, төлем мерзімі  мен тәртіп, салық төлеушілер мен  салық органдарының хұқтары мен міндеттері, салық төленуін бақылау, салық заңдылықтарын бұзушылық үшін санкциялар.

   Салық субъектісі (салық төлеуші) – салық  төлеу міндеті заңмен белгіленген  жеке немесе заңды тұлға. Салық ауыртпалығын көтеретін жеке тұлғалар, яғни мемлекет азаматтары.

   Салық объектісі – салық салудың  негізі болып табылатын табыс, мүлік, қызмет түрі, қызмет көрсету, қаржы  операциялары, тауарлы – материалдық  игіліктер, т.б. Сондай-ақ, мүлікті беруге салынатын салық, табиғат ресурстарын  пайдалану өнімнің, тауарлар мен  қызметтердің қосымша құны, шаруашылық айналымы, т.б.

   Салықтардың номенклатурасы (түрлері мен тізімі) өз бастауын салық салынатын объекттерден алады. Салық көзі – табыс болып табылады. Кейбір салықтардың (мысалы, пайдаға салынатын салық) көзі мен объектісі бір болады. Кей жағдайларда салықты төлеу үшін салық төлеушінің сататын мүлігінің бөлігі сол салықтың көзі бола алады.

   Қазақстанның  салық заңдылығында салық салынатын  объект және салық салумен байланысты объект түсініктері бөліп көрсетілген. Сондай-ақ, салық салынатын объект және салық салумен байланысты объекттің құндық, өзіндік және т.б. сипаттамасын білдіретін “салық базасы” түсінігі атап көрсетілген.