ҚР салықтық жүйе: қалыптасу кезендері бүгінгі жағдайына сипаттама

     Салықты табыс алатын заңды тұлғалар, Қазақстан Республикасының резиденттері мен резидент еместері және кәсіпкерлік қызметтен табыс алатын бюждеттік және коммерциялық емес ұйымдар төлейді.

     Салықты салудың объектісі салық салынатын  табыс болып табылады, ол жылдық жиынтық табыс пен заңда бекітілген шегерім арасындағы айырма арқылы анықталады.

     Жылдық  жиынтық табысқа резидент заңды  тұлғаның әр түрлі көздерден түскен табысы жатады. Оның құрамына: өнімді (жұмыс  пен қызметтен) өткізуден түскен табыс; өзге де активтер мен ғимаратты өткізу кезіндегі құнның өсімінен түскен табыс; міндеттемелерді есептеп шығарудан түскен табыс; мүліктерді жалға беруден түскен табыс; тегін алынған айырма; санкция бойынша алынған сумма; дивидендтер; банктің сыйақысы; ұтыс; роялти; сақтандыру ұйымдары, сақтандыру қорлары мен банктің провизия көлемінің төмендеуінен түскен табыс; өзге де табыстар.

     Алынған жылдық жиынтық табысқа түзету жүргізіледі: төлем көзінен бұрын салық  салынған дивидендтер, меншікті акцияның құнының номиналдық құннан асып түсуі; мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша сыйақы; төтенше жағдайлардың пайда болу салдарынан ізгілік көмек түрінде алынған мүліктің құны; Үкіметтің шешімі бойынша мемлекеттік кәсіпорындардан алынған негізгі құралдардың құны; зейнетақы активтерін орналастырудан алынған инвестициялық табыстар.

     Салық шегеріміне Қазақстан Республикасы заңнамасымен бекітілген мөлшерде жылдық жиынтық табысты алуға кеткен шығындар жатады. Оған тауарлы –  материалдық шығындар бойынша,  еңбек  ақыны төлеу;   қызмет көрсету  және өндіріске кеткен шығындар; басқа шегерімдер; тіркелген активтер бойынша, сыйақы бойынша; күмәнді міндеттер мен талаптар бойынша; теріс бағалық айырымдар бойынша; резервтік қорларға айырым жасау бойынша; сақтандыру төлемдері жарналары бойынша; әлеуметтік төлемақы шығындары; табиғи ресурстарды өндіруге дайындық жұмыстары мен геологиялық зерттеулерге кеткен шығындар бойынша; негізгі қорларды жөндеуге кеткен шығындар бойынша; үстеме мен айыппұл; бюджетке төленген салықтар жатады.

     Шегерімнен  кейін анықталған салық салынатын табысқа түзету жасалады. Салық төлеуші ұйымның балансында көрсетілген әлеуметтік саланың объектілері, яғни жатақхана,  тұрғын үй, емхана, балалар лагері, мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу және оқыту ұйымдары, аурухана бойынша шығындар сомасы азайтылады. Коммерциялық емес ұйымдардың тегін берілген мүліктері, жеке тұлғалардың атаулы әлеуметтік көмек сомасы шегіріледі. Мүгедектердің еңбегін пайдаланатын өндірістік ұйымдардың салық салынатын табысына (мүгедектердің еңбекақысын төлеуге кеткен шығындар екі мәрте мөлшерінде) түзету жүргізіледі.

     Кәсіпкерлік қызметтің залалы 3  жылға; жер  қойнауын пайдаланумен байланысты залал 7 жылға мерзімге көшіріледі. Залал  дегеніміз салық салынатын табыстың азаюын білдіреді, бұндай жағдайда табыс  азаяды, сонымен қатар төленетін салық та азаяды. Бұған ғимаратты, құрылымды, бағалы қағаздарды өткізу бойынша залалдар жатады.

     Табыс салығының ставкасы – 30%.

     Бағалы  қағаздар мен депозит бойынша  сыйақы мен дивидендтерге, резидент емес заңды тұлғаның таза табысы мен  ұтысына салынатын салық мөлшері - 15%.

     Қазақстандағы көздерден алынған шетелдік заңды  тұлғалардың табысына келесідей  мөлшерде салық салынады:

1. сыйақы және қатысу үлесі бойынша табыстарға, дивидендтерге - 15%;
2. тәуекелдікті сақтандыру және қайта сақтандыру шарты бойынша төленетін салықтың сыйақысына - 10%;
3. халықаралық тасымалдаушылардың транспорттық қызметі мен халықаралық байланыстардың телекоммуникациялық қызметтеріне - 5%;
4. өзге де табыстарға – 20%.

     Қазақстан Республикасында тұрақты емес арқылы қызмет жасайтын шетелдік заңды тұлғалар алынған табыстары бойынша корпоративтік табыс салығын төлеуші болып табылады. Тұрақты мекемелер арқылы қызмет жасайтын шетелдік заңды тұлғалардың табыс салығының ставкасы қазақстандық заңды тұлғалардың ставкалары сияқты, яғни - 30%. Тұрақты мекеме арқылы Қазақстан Республикасында қызметтен алынған шетелдік заңды тұлғалардың таза табысына корпоративтік табыс салығы 15% ставкамен салынады. Таза табыс дегеніміз салық салынатын табыс пен төленген корпоративтік табыс салығының айырмасы. Салықты төлеушілер әрбір айдың 20 – шы күнінен кешіктірмей ай сайын салықтық кезеңде аванс түрінде төлемді бюджетке төлеуге міндетті. Салық бойынша түпкілікті есеп айырысу, корпоративтік табыс салығының декларациясын тапсырғаннан кейін 10 күн ішінде жүргізіледі. Төлеуге тиісті аванстық төлем мөлшері алдыңғы салық кезеңінде төленген аванстық төлемдердің орташа айлық мөлшері негізінде анықталады.

   б) Жеке табыс салығы

   Берілген  табыс бойынша түсімдер барлық салық  төлемдірінің 11%-ін қамтиды.

   Жеке  табыс салығының төлеушілері жеке тұлғалар мен шетелдік жеке тұлғалар. Табыс көзінен алынатын және табыс көзінен алынбайтын табыстар салық салу объектісі болып табылады.

   Салық мөлшермесі табыс көлеміне байланысты 5%-тен 30%-ке дейін сатылық прогрессиясы бойынша белгіленеді.

   Төлем кезіндегі табыстан бір айлық  есеп айырысу көрсеткіштері айырмалындағы  шегерулер мен жинақтағыш зейнет ақы қорларына төленетін міндетті зейнетақы салымдары бар. Қызметкерлерден  әрбір асыраудағы адамына әр ай сайын + айлық есеп айырысу көрсеткіші шегеріледі. Бірінші жағдайда бұл – жұмысшының табысы, бір реттік төлемдерден түсетін кірістер, зейнеткерлік төлемдер жинақтаушы несие қорларындағы, дивиденд түріндегі кірістер, ұтыс, стипендия, мадақтау түрлеріндегі түсімдер, жинақтаушы сақтандыру келісімдерінен түсетін кірістер. Салықты тіркеу мен ұстап қалуды табыс түскеннен кейін 1 күн өтпестен салықтық агенттері жүзеге асырады, ал төлеу 5 жұмыс күні ішінде, кіріс түскеннен кейінгі 5 күн ішінде есептелуші айда. Төлеу көзінен алынатын жұмысшының табысына сондай-ақ натуралды күйдегі табыс та көреді, (натуралды қалыптағы еңдекті төлеу, жұмысшының алған тауарлары, жасалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер, жұмысшы берушінің тауардың (жұмыс, қызмет) бағасын төлеу, үшінші жақтан алғаны жұмысшының), материалдық пайда түріндегі жұмысшының әртүрлі кірістері.

   Төлеу көздерінен төленбейтін кірістерге мыналар жатады: меншіктік (мүліктік) табыс, жеке кәсіпкердің салық салым  табысы, адвокаттардың табыстары, басқа  да шығындар. Негізінен, мүліктік табысқа  жататындар: кәсіпкерлік қызметке қолданылмайтын мүлікті енгізудің құнының артуы; мүлікті жалға беруден түскен табыстар. Салықтың бұл түрін салық төлеуші өз бетімен, салық ставкаларын, декларация тапсырғаннан кейін соңғы есептеумен қамтамасыз етілген аванстық төлемдерді енгізу жолдарымен жүргізеді.

   Жекеменшік  табыс салығы бойынша жеңілдіктер  бекітілген: Ұлы Отан соғысының ардагерлері, оларға теңестірілген тұлғалар, мүгедектерге салынбайтын кірістің бір бөлігі, әртүрлі негіздер бойынша.

   Қазақстаннан  тыс жерде төленген жекеменшік табыс салығының сомалары Қазақстанда салық төлеу кезінде есептеледі. Шетелдік жеке тұлға-резиденттің кірісіне жататындар, Қазақстан Республикасының территориясындағы көздер сияқты, одан шет жерлер де алынған табыстар. Салық салынушы табысты анықтау, есептеу тәртібі, жеке табыс салығын ұстап қалу мен төлеу қызмет жасаудың мінезіне байланысты (тұрақты орындардан, төлеу көздерінен және қызмет жасау түріне) жүргізіледі резиденттер емес үшін.

   Резидент  еместер тұрақты орынмен байланыспаған, салықты төлеуді төлем көздерінен 5%-тен 30%-ке дейінгі (табыс түрлеріне байланысты) ставкаларды шегеріп тастауды қолданбау арқылы жүзеге асырады. Қызмет ету аясы тұрақты орындарға әкеліп соғатын резидент емес төлем көзінен салық салынбайтын, шегеріп тастау сомасына азайтылған (шегеруге жатпайтын табыстарды қоспағанда) резидентерге арналған 5%-тен 30%-ке дейінгі ставкалар бойынша табыстарынан салық төлейді.

     Жеке  табыс салығын төлеушілер жеке тұлға  мен шетелдік жеке тұлғалар болып  табылады.

     Салық төлем көзінен салық салынатын  табыстары және төлем көздерінен салық салынбайтвн табыстардан алынады.

     Бірінші жағдайдағы табысқа: жұмысшылардың  табысы, бір жолғы түскен табыс, жинақтаушы зейнетақы қорына зейнетақы төлемдері, сыйақы, дивиденд, ұтыс, стипендия  түріндегі  табыс, жинақтаушы зейнетақы шарты бойынша табыс жатады.

     Төлем көзінен салық салынбайтын табысқа: мүліктік табыс, жеке кәсіпкерлікке  салық салынатын таьыс, адвокаттың табысы, өзге де табыстар жатады.  Мүліктің табысқа кәсіпкерлік қызметке қолданылмайтын мүлікті өткізудегі құнның өсімі кіреді, яғни мүлікті жалға беру арқылы алынған табысты атайды.

     Салық мөлшері табыс көлеміне байланысты сатылы прогрессия түрінде, яғни 5% -дан 20% - ға дейін бекітілген.

     Жеке  табыс салығы бойынша жеңілдіктер, яғни Ұлы Отан соғысына қатысқандарға және мүгедектердің табысына салық салудан босату қарастырылған.

     Қазақстан тысқары  жерде төленген жеке табыс  салығының сомасы Қазақстанда салық  төленген кезде есепке алынады.

     Резидент  жеке тұлғалардың табысына Қазақстан  Республикасындағы көздерден алынған  табысы, сонымен қатар Қазақстаннан тысқары жерде алған табыстары кіреді.

     Резидент  еместердің жеке табыс салығының  төлемдерін, ұстап қалуын, есептеу  тәртібін, салық салынатын табысын  анықтау қызметтің сипатына байланысты жүргізіледі.

     Резидент  емес, тұрақты мекемелермен байланысы  жоқ жеке тұлғалар шегерімсіз, 5 %  - дан  20% -ға дейнігі ставкамен  төлем көздерінен түскен табыстың түріне байланысты салық төлейді.

     Төлем көздеріне жеке табыс салығын  есептеуді және ұстап қалуды табысты  төлеген күні салық агенті жүргізеді.

     Төлем көздеріне салық салынбайтын  табысқа салықты есептеуді және аударымды салық төлеуші, табысты  алған мезетте 5-10 күн аралығында  дербес (салық төлеуші) жүргізеді.  Бұндай жағдайда салық төлеуші аумақтық салық органына 31- ші наурызға дейін декларацияны ұсынады.  

     Жеке  табыс салығын төлеушілер жеке тұлға  мен шетелдік жеке тұлғалар болып  табылады.

     Салық төлем көзінен салық салынатын  табыстары және төлем көздерінен салық салынбайтвн табыстардан  алынады.

     Бірінші жағдайдағы табысқа: жұмысшылардың табысы, бір жолғы түскен табыс, жинақтаушы зейнетақы қорына зейнетақы төлемдері, сыйақы, дивиденд, ұтыс, стипендия  түріндегі табыс, жинақтаушы зейнетақы шарты бойынша табыс жатады.

     Төлем көзінен салық салынбайтын табысқа: мүліктік табыс, жеке кәсіпкерлікке салық салынатын таьыс, адвокаттың табысы, өзге де табыстар жатады.  Мүліктің табысқа кәсіпкерлік қызметке қолданылмайтын мүлікті өткізудегі құнның өсімі кіреді, яғни мүлікті жалға беру арқылы алынған табысты атайды.

     Салық мөлшері табыс көлеміне байланысты сатылы прогрессия түрінде, яғни 5% -дан 20% - ға дейін бекітілген.

     Жеке  табыс салығы бойынша жеңілдіктер, яғни Ұлы Отан соғысына қатысқандарға  және мүгедектердің табысына салық  салудан босату қарастырылған.

     Қазақстан тысқары  жерде төленген жеке табыс салығының сомасы Қазақстанда салық төленген кезде есепке алынады.

     Резидент  жеке тұлғалардың табысына Қазақстан  Республикасындағы көздерден алынған  табысы, сонымен қатар Қазақстаннан тысқары жерде алған табыстары  кіреді.

     Резидент еместердің жеке табыс салығының төлемдерін, ұстап қалуын, есептеу тәртібін, салық салынатын табысын анықтау қызметтің сипатына байланысты жүргізіледі.

     Резидент  емес, тұрақты мекемелермен байланысы  жоқ жеке тұлғалар шегерімсіз, 5 %  - дан  20% -ға дейнігі ставкамен төлем көздерінен түскен табыстың түріне байланысты салық төлейді.

     Төлем көздеріне жеке табыс салығын  есептеуді және ұстап қалуды табысты  төлеген күні салық агенті жүргізеді.

     Төлем көздеріне салық салынбайтын  табысқа салықты есептеуді және аударымды салық төлеуші, табысты алған мезетте 5-10 күн аралығында  дербес (салық төлеуші) жүргізеді.  Бұндай жағдайда салық төлеуші аумақтық салық органына 31- ші наурызға дейін декларацияны ұсынады.  

     Жеке  табыс салығын төлеушілер жеке тұлға  мен шетелдік жеке тұлғалар болып табылады.

     Салық төлем көзінен салық салынатын  табыстары және төлем көздерінен салық салынбайтвн табыстардан  алынады.

<