Несиелік ақшалар. негізгі түрлері

     Шетелдік  банктермен операция болмаған жағдайда біздің коммерциялық банктер ақпараттарды өңдеу орталығы бар СВИФТ халықаралық  банк аралық жүйеге бағдарланады.

     ҚР  Ұлттық банкі Қазақстанда қолма-қол  акшасыз есеп айырысудың жүйесін  жетілдіру бойынша жұмыстар жүргізіп келеді. Қағаз құжаттардан бас  тартудың және осы заманғы электрондық технологияларды пайдаланумен есеп айырысудың жүйесіне көшудің бірлескен осы екі жолы шаруашылыкты жүргізуші субъектілер қаражатының айналымын көп жылдамдатады. Электрондық төлемдер жүйесінің қатысушылары болып табылатын банктер мен клиенттер арасындағы есеп айырысулар күн сайын жүзеге асырылады. Егер төлем аймақаралық электрондық есеп айырысу жүйесінің аясында жүргізілетін болып, ал клиеит аймақтан тыс жерде жүрген болса, оның қатысуымен есеп айырысу бір-екі күннің ішінде жүзеге асырылады.

     Есеп  айырысу - кассалық орталықтары қағаз  тасымалдауда банк құжаттарын қолмен сұрыптаумен және оларды салып жіберумен  байланысты уақытты көп алатын жұмыстардан  біршама босап калды.

     Жаңа  технологияның басты артықшылығына - ол (жаңа технология) өңделген және сақтаулы ақпараттардың шынайылығын, сенімділігін арттырады әрі корғайды.

     Электрондық технологиялардың негізінде төлем  айналымын ұйымдастыратын болсак, бұл банктердің тауар, қызмет, кұнды қағаздар үшін халықпен есеп айырысу барысында чектер мен пластикалық карталарды енгізу есебінеен банк қызметінің спектірін ұлғайтуына, есеп айырысудың  клирингтік жүйесін дамытуға мүмкіндік береді, Бұл өз кезегінде ақша айналымының дұрысталуына, ондағы қолма-қол ақша үлесінің елде азаюына ықпалын тигізеді.

     Еліміздегі  болашағы бар есеп айырысу құралдарының бірі несиелік ақшаның негізгі түрлерінің бірі болып табылатын  чек, вексель  және төлем карточкаларын қарастырайық.

     Чек – бұл қолма-қолсыз есеп айырысу барысында қолданылатын төлем құралы болып табылады, яғни дебеттік ақшалай аударымдар мен төлемдерді жүзеге асыруға негіз болатын құралды айтамыз. Чекпен есеп айырысу барысында төлем құралы ретінде заңды және жеке тұлғалар пайдалана алады. Чекті пайдалану, банктен алатын чектік кітапша негізінде іске асады. Чекті алу үшін, шот иесі банкке чектік кітапша алуға өтініш жасайды.

     Шетел тәжірибесінде, яғни АҚШ, Ұлыбритания, Канада, Франция елдерінде қолма-қолсыз есеп айырысу бұрыннан пайдаланып келе жатқан болса, біздің елімізде чек, вексель  мен банкнотаға қарағанда коммерциялық банктердің құрылып, олардағы ағымдық  шоттарда бос ақшалай қаражаттардың  жинақталуына байланысты несиелік және айналыс құралы ретінде біршама  кеш пайда болды.  Біздің елімізде чек арқылы төлемдерді жүргізу 90 жылдың ортасынан бастап қолданған болатын. Осы кезеңде Қазақстан Ұлттық Банкі чек арқылы төлемдерді жүргізуге  қатысты екі нормативтік құжатты  әзірлеген болатын, яғни Қазақстан  Республикасында чек арқылы есеп айырысу ережесі және «Чектердің клирингін жүргізу үшін Қазақстан  Ұлттық Банкінің клирингтік палатасы туралы» ереже. Чекті өңдеу барысында  еңбектің көп қажеттігі, жалған чектің болуы, банкке бару қажеттігі, чектің дұрыс  қолданылмауы, құралдың қорғаныс деңгейінің төмендігі және чектің өңделу мерзімінің ұзақтығы салдарынан бұл төлем құралының  айналымы ұзаққа созылмады. Тез арада  ақшалай  аударымдар мен төлемдерді жүзеге асыру барысында чектің тиімсіз  екені байқалды.

     Біздің  ойымызша Қазақстан Республикасында  чек арқылы есеп айырысуды дамыту және жоғарыда аталған кемшіліктерді  жою үшін мынадай шараларды іске асыру керек:

1. Клирингтік палатадаы, чектердің клирингтік жұмысының белсенділігін арттыру;
2. Төлем құралы ретінде чекке деген сенімділікті арттыру, түрлі жарнамаларды жүргізу;
3. Тұрақты құқықтық базамен қамтамасыз ету;
4. Шетел тәжірибелерін өзіміздің ұлттық экономикамыздың ерекшеліктеріне сай қолдану мен іске асыру;

     Нақты қазіргі кезеңде еліміздегі чекті  пайдалану барысы 1998 жылы 5 желтоқсандағы  ҚР Ұлттық банк Басқармасының №266 қаулысымен бекітілген «ҚР-ның территориясында  чекті пайдалану ережесіне» сәйкес жүзеге асады. Осы ережеге сәйкес елімізде айналыста жүрген чектердің  келесідей түрлері бар:

• Кепілденген чек – чек берушінің банктегі шотындағы қаражатының көлеміне байланыссыз чекте көрсетілген соманы төлеуге қызмет көрсетуші банктің беретін кепілін көрсететін чек;
• Кепілдендірілмеген чек – чек берушінің банктің кепілдігі көрсетілмеген чек;
• Қамтамасыз етілген чек – банкке алдын ала салған депозитпен қамтамасыз етілмеген чек.⁹

     Келесі  қарастырылатын қолма-қолсыз төлем  құралы – вексель болып табылады.   «ҚР-дағы вексель айналысы туралы» (28,04,97 ж.) ҚР-ның Заңына сәйкес елімізде вексель бағалы қағаз болып табылмайды. «Тауарды жеткізу туралы мәміле бойынша төлемнің мерзімін ұзарту үшін вексель беріледі деп» осы заңның 80 бабында көрсетілген.

     Классикалық вексель айналымының негізін  коммерциялық вексель құрайды. Қазақстан  тәжірибесінде негізінен қолданылатын вексельдің түрлеріне – жай және аудармалы вексель жатады. Дамыған  Жапония және Франция елдерінде  аудармалы вексельді белсенді түрде  қолданылады.

     «ҚР-дағы вексель айналысы туралы» (28,04,97 ж.) ҚР-ның  Заңына сәйкес жай және аудармалы  вексельді қарастырайық.

     Жай вексель (соло) – вексельді ұстаушыға вексельде көрсетілген соманы белгілі бір уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы вексель берушінің еш нәрсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель. 
 

     

           1

       2

       3

       4

       
 

     3–  сурет: Жай вексельдің айналысы 
 

1. Вексельді тауар сатып алушы сатушыға береді (вексель беруші – вексель иемденушіге);
2. Сатушы тауарды тиеп қояды немесе тапсырыс бойынша қызмет көрсетеді (вексель берушіге);
3. Сатушы белгіленген уақытта вексель бойынша төлем өтеуді ұсынып отырады;
4. Сатып алушы көрсетілген қызметке, алынған тауарға ақы төлейді, яғни вексельді өтейді;

     Жай вексельді пайдаланғанда тек  екі жақ (контрагенттер) өзара әрекет жасайды, яғни вексель беруші өзі  делдалды қатыстырмай ақ белгіленген  уақытта вексель иемденушіге  қарызын өтейді. Егер аудармалы вексель (яғни тратта) пайдаланылса, онда вексель  айналысында бірнеше заңды немесе жеке тұлғалар қатысады - әлбетте үш, төрт және одан да көп контрагенттер  қатысуы мүмкін.

     Аудармалы вексель (тратта) –  вексельде көрсетілген соманы белгілі бір уақытта алғашқы вексельді ұстаушыға (ремитентке) төлеу туралы үшінші бір тұлғаға (трассатқа) вексель берушінің (трассанттың) еш нәрсемен негізделмеген ұсынысын сипаттайтын вексель.

     Аудармалы вексельдің айналысын келесі суреттен көре көре аламыз: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     

           6

     

     

       5 

           3 4 8 7 

       

       2 

       1 

     4–сурет: Аударым вексельдің айналысы 

     4-ші  суреттегі:

1. вексель беруші (трассант) төлеушіге (трассатқа) яғни қарызға тауарды және траттаны (аудармалы вексельді) береді;
2. төлеуші (трассат) вексель бойынша акцепт беріп оны вексель берушіге (трассанқа) қайтарады.
3. вексель беруші (трассант) акцепттелген вексеьді  ремитентке – аудармалы вексель бойынша ақша алушыға жібереді;
4. ремитент аудармалы вексельді трассатқа төлемдерді өтеуге жіберіп отырады;
5. трассат банкке вексельді төлеуге үкім беріп және сонымен бірге вексельдің сырт жағына оның төленгені жөнінде белгі қояды;
6. ремитент вексельді несие берушіге жібереді;
7. несие беруші вексельді ақшаны өз шотына аудару үшін трассаттың банкіне жібереді;
8. ақша трассаттан несие берушіге несиені өтеу ретінде түседі.

 

     Қазақстанда вексель айналысын бiрiншi болып  қолданушылардың қатарында Казкоммерцбанк тәжiрибесiн атап өтуге болады. Бұл  банк 1996 жылы ҚР Үкiметiнiң астық жинау  бағдарламасына сәйкес өзiнiң 500, 1000 және 5000 АҚШ долларындағы “астық” вексельдерiн  айналымға шығарып, оларды несие  құралы ретiнде клиенттерiне бердi.

      Сонымен қатар, осы банк 2003 жылы домицилиант  ретiнде “Қазақстан темiр жолы”  ҰК-ның 200,0 млн теңгеге бағалаған  вексельдерiн өтедi.

      Мұндағы, “домицилиант” – вексельде көрсетiлген төлемдi төлемдi жүзеге асыратын, вексельде  делдал ретiнде қатынасатын банк.

     Трассат тратта бойынша төлеуге келісімін  бергеннен бастап борышқор болып  табылады. Аудармалы вексель келесі бетіндегі индосамент (басқа біреуге  аударып жазу) көмегімен айналыста  жүре береді. Аудару туралы қолдардың  көбеюіне байланысты вексель айналысы ұлғая түседі және мұндағы әр индосамент вексель бойынша міндеттемеге бірлесіп жауап береді.

     Жай және аудармалы вексель – коммерциялық вексельдің түрлері ретінде қарастырылады. Вексельдің мынадай реквезиттері болуы  керек: Вексельдің түрі; Вексель берушінің  аты-жөні, вексель ұстаушының аты-жөні; вексель төлеушінің аты-жөні; вексельді  толтырған күн; Вексельді өтеу күні мен жері; вексель бойынша төлем  сомасы; Вексель бойынша төлеуге  келісім берушінің қолы мен мөрі; Вексельді беруші тұлғаның қолы мен  мөрі (3-ші тұлға ретінде); Екінші бетінде. Аударып жазу белгісі; Төлем бұйрығының  номері мен күні және айы; Вексельді  аударып жазушының аты-жөні және басқа да мәліметтер; Вексельді ұстаушының аты-жөні және тағы басқа мәліметтер болуы мүмкін.

     90 жылдың басында және ортасында  банктер вексель операциясымен  жұмыс жасамағаннан кейін, бірақ  осы жылдың аяғы мен 2000 жылдың  басында бұл операцияның жанданғанын  байқаймыз. Сондықтан вексель  операциясы қалыптасу кезіңінде  тұр. Бүгінгі күнде кең тараған  вексель операцияларына: вексельді  есепке алу, қайта есепке алу  және авальдау жатады. Елімізде  вексель нарығының жандануына  әсер ететін негізгі фактор  қабылдаған Заң актілері.

     Вексельмен  жасалатын коммерциялық банктердің операциясы мындай түрге болуға болады: Активтік операциялар: вексельді есепке алу; Пассивтік операциялар:  вексельді  қайта есепке алу (орталық банктің  жүзеге асыруы);  Кепілдік  операциялары: аваль, вексельді кепілге ала  отырып ссуда беру; Коммиссиондық  операциялар: вексельді инкассалау және домициляция; Активтік-кепілдік операция: вексельді акцептеу.

     Коммерциялық  банктердің кеңінен тараған вексель  операциясына - вексельді есепке алу  операциясы жатады. Вексельді есепке алу операциясы басқа операцияға қарағанда дамыған. Банктер есепке алу үшін коммерциялық вексельдерді ғана қабылдайды. Банк есепке алу үшін вексельді қабылдау барысында клиенттен  тиісті құжаттарды талап  етеді  және вексельді  мәтіні мен тұлғаның төлемқаблеттілігін тексереді. Есепке алу үшін қабылдаған  әрбір вексельге  «вексельдік құжаттаманы» жүргізеді. Есепке алу үшін қабылдаған вексель  қатаң түрдегі есеп беру құжаты ретінде  сақталады. ¹⁰

     Қазақстанда банктердің акцептік  операциялары дамымаған. Ұлыбритания, Германия және Францияның коммерциялық банктері осы  операцияны жүзеге асырады. Бұл операцияның  дамымай отырған себебі біріншіден осы операцияға қатысты заңның болмауы, екіншіден банк үшін тәуекелдің жоғары деңгейде болмауы, үшіншіден коммиссиондық  мөлшердің жоғары болуы. 
 
 

ҚОРЫТЫНДЫ 

      Қорыта  келгенде, экономикадағы ақша айналысының  тиімділігін қамтамасыз ету, оны  реттеп отыру және экономикадағы  қызметтердің үздіксіздігін қамтамасыз етудегі бірден бір қолданылатын ақша түрі – несиелік ақшалар болып табылады.  Несиелiк ақшалар – тауар өндiрiсiнiң дамуымен, яғни тауарларды сатып алу және сатудың уақытын кешiктiрiп төлеуге берiлуiмен байланысты пайда болған ақшалар. Оның қызмет етуі несиелердің қызмет етуімен ұқсас келеді.  Яғни, несиенің айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру қызметінің көрінісі. Қазіргі несиелік шаруашылықта мұндай орын алмастыруға толық мүмкіндік бар. Бұл қызметі іске асу процесінде тек қана тауар айналысын емес, сондай-ақ нақты нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра отырып, ақша айналысында жылдамдатады. Несиенің бұл қызметі несиелік ақшалар:  чектер, вексельдер, несиелік карточкалар көмегімен жүзеге асады.

     Несиелiк  ақшалардың шығуы банктердiң несиелеу операцияларымен байланысты. Мұндай ақшалардың басты мақсаты: ақша айналымын  икемдi ету; нағыз ақшаларды үнемдеу; қолма-қолсыз ақша айналымының дамуына  мүмкiндiк жасау.  Өз кезегінде  қолма-қол ақшалар көлеңкелі экономиканың және ақшаға байланысты қылмыстың дамуына  алып келеді.

     Сонымен жүмысты аяқтай келе, несиелік ақшалардың қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысудың формалары ретіндегі экономикадағы  маңыздылығын атап өттік. Қазақстанда  бүгінде несиелік ақшалардың негізгі  түрлері вексель, чек жене банкнота айналыста жүр. Оларды еліміздегі ақша айналысының негізгі түрлері  ретінде  бүгінгі таңда дамытудың  қажеттілігі жоғары болып отыр. Осыған орай елімізде осы несиелік ақшаларды  дамытуға жан-жақты шаралар қолдану  керек.