Несиелік ақшалар. негізгі түрлері

     Тағы  бір қызық нәрсе, біз қазір  ақшамызды сақтау туралы көп ойланамыз. Қайда сақтасақ дұрыс болады? кімге  сенуге болады? деп күнде ойланамыз. Ал теледидарда, жарнамаларда тек әр банк өзіне шақыра береді. Бірақ  қаржы әлемі оңай емес.

     Ал  электрондық ақша кезінде ондайды  ойламайсың, өйткені банк таңдамай кез-келген азаматтық банкке сала аласың.  

     Электрондық ақшалар – соғысты толығымен  тоқтатады. 

     Қағаз ақша не сенде, не менде бола алады. Сондықтан біз оны алу үшін күресуіміз керек. Ал электрондық ақшалар  сенде де, менде де, тағы басқасында бола алады. Мұнда аумаққа, мемлекетке күресетін құрал жоқ. Мысалы екі  мемлекетті алсақ – біреуі бай  мемлекет, екіншісі кедей. Бай мемлекет несиені қажет етпейді, бірақ  оның ақшаларының бір бөлігі несиелік ресурс болуы мүмкін, онда бұл несие  кедей елдің дамуына берілуі  мүмкін.

     Сонымен электрондық ақшалар соғысты  түсініксіз етеді. Мүмкін емес деп айта алмаймын, бірақ мағынасыз.

     Электрондық ақшалар ортақ болғандықтан, бүкіл  әлемде бағалар да бірдей болады.

     Әлем  үлкен көлемдегі орта шаруашылықжүйе болады. Егер  мысалы, Мароккода етке баға көтерілсе, онда жергілікті сатушы тез арада баға көтерілуге үлгермеген көрші елден оларды сатып алады. Ал бүкіл әлем масштабында бұл  процесті байланыстыру айтарлықтай  қиын. Міне сондықтан бағалар тұрақты  болады. 

III ҚАЗҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ  НЕСИЕЛІК АҚШАЛАРДЫҢ  ДАМУ БАРЫСЫ.

3.1 Қазақстан Республикасы  ақша айналысындағы  несиелік ақшалар  және оларды жетілдіру  шаралары 

     Қазақстанда есеп айырысу және төлем қатынастары  дамыған, бірақ жетілген, жете дамыған  деп айтуға болмайды. Дамыған елдердің төлем механизмінің артықшылықтарын  негізге алған есеп айырысу төлем  қатынасында елімізге өсу потенциялы байқалады. Қазақстанда несиелік ақшалардың дамуы енді ғана көрініс тауып  отыр.

     Қаржы жүйесінің және Ұлттық банктің негізгі  міндеттерінің бірі болып еліміздегі айналыста жүрген және айналысқа  енді ғана ене бастаған несиелік ақшаларды  дамыту және оның айналыс ауқымын  кеңейту болып табылады.  Өйткені  бүгінгі таңда несиелік ақшалардың маңызы еліміз үшін зор. Оның басты  себебі соңғы жылдардағы ақша айналысымызда  қолма-қол ақша массасының өсуі, жалпы  экономикалық субъектілердің есеп айырысуында  несиелік ақшаларға деген сұраныстың туындауы және ұлттық қаржы секторының әлемдік стандарттарға өте бастауы  болып табылады.

     ҚР  колданыстағы заңына сәйкес қолма-қол  ақшасыз есеп айырысудың мынадай  негізгі формаларының пайдаланылуы ұйғарылады:

     - төлем тапсырмалары;

     - аккредитивтер;

     - чектер;

     - вексельдер;

     - пластикалык карточкалар.

     Жабдықтаушылар  мен сатып алушылар есеп айырысудың формаларын шаруашылық келісімшартында өздері аныктайды. Есеп айырысу бойынша бір-біріне коятын талаптарды (притензия) екі жақ банкті катыстырмай өздері қарастырады, даулы мәселелер сотта және төрелік сотта шешіледі.

     2004 жылы екінші деңгейдегі банктер  мен АҚ «Қазпочта» үшін 36,0 триллион теңге сомасына 57,0 млн жүргізілді.

     Төлем тапсырмасы шот иесінің оз шотыман  алушының шотына тапсырмада көрсетілген  белгілі бір соманы аудару туралы банкке беретін жазбаша өкімін білдіреді. Төлем тапсырмаларымен алынған  тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін, барлық тауарлық емес операциялар  бойынша, келісімшартта қарастырылған  жағдайда аванстык төлемдер бойынша  есеп айырысулар жүргізіледі. Есеп айырысудың бұл формасы Қазақстанда кеңінен  тараған. 
 

3- кесте:  Төлем күралдарының күрылымы⁷ 

 

     Аккредшпив  сатып алушы банкісінің сатып алушының тапсырмасы бойынша жөнелтілген тауарларды, сондай-ақ аккредитивтік өтініште қарастырылған басқа жағдайларды растайтын құжаттарды негізге ала отырып жабдықтаушыға төлем аудару турасындағы жабдыктаушының банкісіне беретін тапсырманы білдіреді. Аккредитивтер жабык (депозиттік) және ашык (кепілдікті), қайтарып алынатын және қайтапылып алынбайтын боп бөлінеді.

     Төлеушінің  жабдықтаушы есеп айырысу үшін каражатты  алдын-ала сақтап коятын, әрекет яғни алғашқысының қаражатты өз есеп айырысу  шотынан жабдықтаушыға қызмет көрсететін банкке аударатын әрекеті жабық  аккредитив деп саналады.

     Ашық  аккредитив орындаушы банктен өзінің шотын жүргізетін эмитент-банктен  аккредитивтің барлық сомасын есептен  шығарып тастауын білдіреді.

     Қайтарылып  алынбайтын аккредитив жабдықтаушының- қаражатты алушының келісімінсіз күшін  жоймайды немесе өзгертілмейді. Мұндай нұскау болмаған жағдайда аккредитив қайтарып алынатын деп саналды.

     Чек берушінің чекті ұстаушыға чекте  көрсетілген ақша сомасын төлеу  туралы төлеушіге беретін сөзсіз жазбаша ұсынысы чек деп айтылады. Чек беруші - бұл тауар үшін төлемдерді төлейтін немесе толтырылып, қол қойылатын чек аркылы төлемдерді жүзеге асыратын жеке және заңды тұлға. Чек ұстаушы - бұл чек бойынша төлемді алатын заңды тұлға. Ақшалай чектер чекті ұстаушыға банктен қолма-қол ақша төлеу үшін колданылады - мысалы, еңбекақы шаруашылыққа қажетті қаражат, іссапар шығымы, ауылшаруашылық өнімдері сатып алу.

     Вексель сатылған тауардың төлем мерзімін ұзарту түріндегі сатып алушышың сатушыға тауар формасында ұсынатын коммерциялык несиесін ресімдейтін құрал, сондай-ақ, вексельдің берілуі негізінде қарамастан вексель ұстаушыға белгілі бір  соманы төлеч турасындағы вексель  берушінің міндеттемесін қамтитыи құнды қағаз болып табылады. Вексель  борышқорлык мімдеттеме болып табылады.

     Енді, пластикалық картамен есеп айырысуды  қарастырайқ.

     Есеп  айырысуда пластикалық картаны  пайдаланатын субъектілерге мыналар  жатады:

     - карточканы ұстаушылар (клиент, пайдаланушы) - карта берілетін тұлғалар;

     - карта эмитент-банкісі - карта  эмиссиясын (шығаруды) жүзеге асырады;

     - эквайер-банк (acguirer) - картаны ,ұстаушыға қызмет көрсететін және сауда-саттык кәсіпорындармен олардың өз қаражат есебінен есеп айырысуды жүзеге асыратын банк;

     - есеп айырысушы банктер;

     - дүкендер мен қызмет көрсетуші кәсіпорындары;

     - процессингтік орталық – төлем жүйелерінің технологиялық ядросы болып табылатын мамандандырылған есептеу орталығы.

     Микросызбалық пластикалық карта  шамамен осы сызба  бойынша өтуі ықтимал. Арадағы айырмашылық тексеру процесінде ғана, ол on line (процессингілік орталықпен тікелей байланыс) режимін кажет етпейді, сауда нүктесінде дербес (of line) жүзеге асырылады.

     Пластикалық карточкалармен есеп айырысу. Қолма-қол  ақшасыз есеп айырысуды ұйымдастырудың прогрессивті бір түріне пластикалық  картаны пайдалануға негізделген  төлем жүйесін дамыту жатады.

     Пластикалық карточкалармен есеп айырысу. Қолма-қол  ақшасыз есеп айырысуды ұйымдастырудың прогрессивті бір түріне пластикалық  картаны пайдалануға негізделген  төлем жүйесін дамыту жатады.

     Пластикалық карточка электрондық ақшаның қолма-қол  ақша және қолма-қол ақшасыз түрлеріндегі кейінгі төлемі бойьнша банктің  нақты несиелік міндеттемесі болып  табылады. Өйткені, сатып алушы сатып  алынған тауарды пластикалық  карточкамен төлей отырып, сатушыға тиісті соманың несиелік міндеттемесін  береді.

     картаны пайдалану және несиелік пластикалык  картаны пайдалану. Дебеттік пластикалық  карта арнаулы картадағы клиент шотындағы есеп айырысуды қамтамасыз етеді. Несиелік пластика картасы арнайы карта шотында дебет қалдығын қалыптастыруды, яғни клиентке өзінше несие беруді ұйгарады.

     ІІластикалық  карталарды пайдалану арқылы есеп айырысудың артықшылығы қандай да бір затты  немесе қызметті сатып алу үшін аса  ірі ақша сомасын озіңмен бірге  алып жүрдің қажеттілігі болмайды; карточка жоғалған жағдайда оным жоғалғандығы туралы банкке хабарласаңыз жетіп жатыр, банк бұл карточка бойынша барлық есеп айырысуларға тосқауыл қояды.

 

           2 5

     1

     14

                                                                                                     

                                                                                                 6                  7                                                                                                                                                         
 

     

                         3

           10 11       4

           12      13

       
 
 

     2-сурет:

     Магниттік жолағы бар карталарлы пайдаланмен есеп айырысулардың   сызбасы.⁸

     1 — клиентке карточканы рәсімдеу және беру: 2 - сатып алу төлемі үшін карточканы ұсыну; 3 - қолданыстылығы (қолданысқа жарамдылығы немесе жалғандылығы) туралы сұрау caлу; 4 -тексерудің нәтижесі; 5 —тауарды  табыстау, қьгзмет көрсету; 6 -аусымды табыс етү; 7 - эквайер-банктің есеп айырысуы; 8—13 – эмитент- банктің эквайер- банкпен есеп айырысуы; 14 -карточка иесініц эмитент-банкпен есеп айырысуы 
 

     Кемшіліктері: ақша карточка шотына бірден түседі - қандай да бір уақыт аралығында шығындалады, яғни қаражат есеп айырысуға бөгеледі.