Несиелік ақшалар. негізгі түрлері

ЖОСПАР 
 

КІРІСПЕ ...................................................................................................................3 
 

I-Тарау:  НЕСИЕЛІК АҚШАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ  ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ...............................................................................................................5 

1.1 Несие  ақшалардың пайда болуы және  олардың  мәні ..................................5 

1.2 Несиелік  ақшалардың негізгі түрлері..............................................................7 
 

II-Тарау:  ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ НЕСИЕЛІК  АҚШАЛАРМЕН  ЖҮРГІЗІЛЕТІН ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ  ТАЛДАУ...............14 

2.1 Қазақстан  Республикасында несиелік ақшаның  түрі ретінде вексельмен жүргізілетін  операцияларды талдау.....................................................................14

2.2.Электронды  ақшамен есеп айырысудың ерекшеліктері..............................20 

III-Тарау:  ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ НЕСИЕЛІК  АҚШАЛАРДЫҢ ДАМУ БАРЫСЫ.....................................................................24

3.1 Қазақстан  Республикасы ақша айналысындағы  несиелік ақшалар және оларды  жетілдіру шаралары ................................................................................24 

ҚОРЫТЫНДЫ ......................................................................................................33 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР .......................................................................34 
 
 
 
 

КІРІСПЕ

     Ақшаның өмір сүруіндегі объективтік қажеттілік ол тауар өндірісі мен тауар айналысының  болуына негізделеді.Кез – келген тауар айналысында ақша айырбас  құралы болып табылады.Тауар және ақша бір – бірінен бөлінбейді.ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайды.

     Егер  ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайтын еді.Ақша түрінде көрінетін  тауарлардың құны, оның бағасы болып табылады.

     Шаруашылықтағы  тауарларды өткізуде, сондай – ақ тауарлы  емес төлемдерді  және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететін қолма  – қол және қолма – қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысын – ақша айналысы деп атайды.Егер айналымдағы ақша көлемі шаруашылық қызмет етуіне қажетті ақша массасынан артық болса, онда қоғамда ақшаның құнсыздануы етек алып, ол өз кезегінде экономиклық активтілікті төмендетіп, экономиканы дағдарысқа алып келеді.

     Осы ақша айналысының тұрақтылығын бірқалыпты айналысын реттеуге мүмкіндік беретін  ақша түрі және экономиклық шаруашылықтардың үздіксіздігін қамтамасыз ету мақсатында пайда болатын қызметтер мен  өнімдердің ақысын кешіктіріп төлеуге  мүмкіндікберетін айналыс құралдары  несиелік ақшалардың маңызы зор болып  табылады.Несиелік ақшалар – тауар  өндірісінің дамуымен, яғни тауарларды сатып алу және сатудың уақытын  кешіктіріп төлеуге берілуімен байланысты пайда болған ақшалар. Несиелік ақшалардың шығуы банктердің несиелеу операцияларымен  байланысты.Мұндай ақшалардың басты  мақсаты: ақша айналымын икемді ету; нағвз ақшаларды үнемдеу; қолма  – қолсызақша айналымының дамуына  мүміндік береді. Несиелік ақшалардың мынадай түрлері бар: вексель, банкнота және чек.

     Сндықтан  мен курстық жұмысымның  тақырыбын  «Несие ақшалар,олардың мәні және негізгі түрлері» деп алдым.Өз кезегінде несиелік ақшалардың негізгі түрлеріне вексель,чектер және банкноталар жатады.Бұл несиелік ақшалардың  дамуы еліміз үшін  маңызды боып отыр жән  олар осы жұмысты орындаудың өзектілігін көрсетеді.

     Осы  ақша айналысының тұрақты лығын, бірқалыпты айналысын реттеуге мүмкіндік  беретін ақша түрі және экономикалық шаруашылықтардың үздіксіздігін қамтамасыз ету мақсатында пайда болатын  қызметтер мен өнімдердің ақысын кешіктіріп төлеуге мүмкіндік беретін  айналыс құралдары несиелік ақшалардың маңызы зор болып табылады.

     Бұл тақырыптың өзектілігі баса нарықтар секілді ақша нарығында да ақаға сұраныс пен ұсыныс болады. Ақша нарығының тепе -  теңдігі экономика дамуы үшін тиімді болып табылады.Сондықтан осы ақша, аша айналымын тиімді ұйымдастыру арқылы ақша нарығының қызмет етуін жақсарту өз егемендігін енді ғана алан еліміз үшін ең маңызды атқарып отыратын шаралардың бірі болып табылады.Ал осындай ақша  айналысындағы   тепе -  теңдікті сақтау үшін несиелік ақшалардың маңызы ерекше болып табылады.

 

I НЕСИЕЛІК АҚШАЛАР  ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ  НЕГІЗДЕРІ 

1.1 Несие ақшалардың  пайда болуы және  олардың мәні 

     Ақша  тауардан  дами  отырып,  тауар  болып  қала  бередi,  бiрақ  тауар  ерекше  жалпылама эквивалент.

     Ақша -  жалпыға бiрдей  эквивалент,  ерекше  тауар,  онда   барлық басқа тауардың  құны  бейнеленедi және оның  делдал   ретiнде қатысуыменнен   тауар өндiрушiлер   арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы  үздiксiз жасала  бередi .

     Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға  өтуін қамтамасыз ете отырып, несие  берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттары  мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып, уақытша  және ақылы негізде пайдалануға  білдіретін ссудалық капиталға айналады.

     Несие ақшаның төлем құралы функциясындағы ақшаның дамуы болып табылады. Ал эквивалент қайтарылуының кейінге  қалдырылуы құн қоғлысының сатып  алу-сатудан дербес сапалық жағынан  ерекше қозғалыс формасын жасайды. Сондықтан  қазір мәмілесін сатып алу-ату  бір түрі деп ойлауға болмайды.

     Құнның  қозғалысы  бұл несиенің қозғалысының кіндігін сипаттайды. Несиелік қатынастардың  пайда болатын экономикалық негізіне капитал айналымын жатқызуға  болады. Көбіне несиені ақша ретінде  түсінеді. Бір жағынан қарағанда  бұған негіз де бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашыылқта қарыз көбіне ақшалай түрінде берілуде. Бірақ  бұл жерде ақша мен несиенің әр түрлі ұғымды білдіріп, әр түрлі  қатынастарды түсіндіретінің естен  шығаруға болмайды.

     Несиенің  айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру. Қазіргі несиелік шаруашылықта мұндай орын алмастыруға толық мүмкіндік бар. Бұл қызметі іске асу процесінде тек қана тауар айналысын емес, сондай-ақ нақты нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра отырып, ақша айналысында жылдамдатады. Несиенің бұл қызметі несиелік ақшалар:  чектер, вексельдер, несиелік карточкалар көмегімен жүзеге асады.

     Ақша  өзiнiң дамуы барысында екi түрге  бөлiнедi:  толық құнды ақшалар және толық құнсыз ақшалар.

     Толық құнды ақшалар – номиналдық құны оны дайындауға кеткен нақты құнымен  сәйкес келетiн ақшалар.  Мұндай ақшаларға  металл ақшалар жатады. Металл ақшалар  әр түрлi формада болады. Монета түрiндегi формасы – бұл олардың соңғы  формасы. Монетаның бет жағы –  “аверс”, артқы жағы – “реверс” және жаны “грунт” деп аталады.

     “Монета”  сөзiнiң шығуын римдiктердiң жүрегi саналатын шiркеу құдайы Юнона-Монета есiмiмен байланыстырады, яғни сол  шiркеуден берiлген ақшалай қаражаттардың  көмегiмен Римнiң эпир ханы Пиррмен  соғыста жеңiске жеткендiгi туралы аңыз бар.

     Алғашқы монеталар VII ғ. б.э.б Ертедегi Қытайда  және ертедегi Лидия мемлекетiнде  пайда болды. Бастапқы кезде айналысты  алтын монеталармен қатар күмiс  монеталар да қоса жүрдi.¹

     Алтын айналысы тұсында құнның қағаздай белгiлерiнiң  пайда болуының мынадай объективтi қажеттiлiктерi болған:

• алтын өндiрiсi тауар өндiрiсiнiң артынан iлесе алмай, нәтижесiнде айналыстағы ақшаға деген қажеттiлiктi толық өтей алмады;
• жоғары құнды алтын ақшалар ұсақ құнды айналымға қызмет көрсете алмады;
• алтын стандарты, жалпы алғанда өндiрiстi және тауар айналымын ынталандырмады.

     Толық құнсыз ақшалар (құнның белгiлерi) – номиналдық құны нақты құнынан, яғни олардың өндiрiсiне кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып келетiн ақшалар.

     Оларға  мыналар жатады:

• құнның металдық белгiлерi – арзан бағалы металдардан жасалған ұсақ монеталар, мысалға жез, алюминий т.б. монеталар;
• құнның қағаздан жасалған белгiлерi, ол екiге бөлiнедi: қағаз ақшалар және несиелiк ақшалар.

     Металл  ақшалардың қағаз және несиелік ақшаларға  ауысу себептер келесiдей:

• металл ақшаларды тасымалдап алып жүру қолайсыз;
• металл ақшалардың мемлекттiк билiк органдарының жасаған әрекетiнiң нәтижесiнде, яғни қазынаға қосымша табыс алу мақсатында металдық құрамын төмендетуi барысында бiлiнуi;
• бағалы металдарды өндiрудiң қағаз және несие ақшаларды өндiруден қарағанда қымбатқа түсуi;
• бюджет тапшылығын жабу және айналыстағы ақшаларды реттеу мақсатында қағаз және несиелік ақшалардың шығарылуы.

     Несиелiк  ақшалар – тауар өндiрiсiнiң дамуымен, яғни тауарларды сатып алу және сатудың уақытын кешiктiрiп төлеуге берiлуiмен байланысты пайда болған ақшалар.

     Несиелiк  ақшалардың шығуы банктердiң несиелеу операцияларымен байланысты. Мұндай ақшалардың басты мақсаты: ақша айналымын  икемдi ету; нағыз ақшаларды үнемдеу; қолма-қолсыз ақша айналымының дамуына  мүмкiндiк жасау. 
 
 
 

1.2 Несиелік ақшалардың  негізгі түрлері  

     Несиелiк  ақшалардың мынадай түрлерi бар: вексель, банкнота, чек және несиелік карточкалар.

     Өндірістегі жұмыстың айналымдылығы, яғни өнімді өндіру, оны сату және басқа да коммерциялық қызмет көрсету кезінде өндіруші-жабдықтаушы  көбіне қаржы қорының жетіспеуі  сияқты жағдайларға душар болады. Сол кезде өнімді сатып алушы  жабдықтаушымен есеп айырысуды кейінге  қалдырады. Демек өнім несиеге сатылады. Несиені  қайтару кезінде несие  ақшаларының бір түрі – вексель  пайда болады.

     Қолма-қолсыз төлем құралы – вексель болып табылады.  А.А. Фелдманның айтуынша:  «вексель – мерзімі өткеннен кейін вексельде көрсетілген соманы төлеудің талап етуге құқық беретін нақты қатаң формада құрастырылған қарыздық міндеттемелерінің бірі». Д.М. Мажитов,  осы айтылған вексельге берген анықтамасын қолдай отырып «вексель – бұл белгіленген мерзім аяқталғаннан кейін иесінің вексельде көрсетілген соманы қарыз алушыдан талап етуіне құқық беретін жазбаша түрдегі қарыздық міндеттеме» деп атады.

     Вексель – қарызды өтеудегі заңды түрде  бекітілген төлем міндеттемесі. Ол – бағалы қағаз. Вексельді борышқор, яғни вексель беруші тауарды несиеге  алғанда тауар сатушыға, яғни вексель  иемденушіге береді. Вексельдің мәні – несиеге алған белгілі бір  соманы төлем уақыты жеткенде келісілген жерде өтеу үшін тауар сатып алушының (вексель берушінің) сатушыға (вексель  иемденушіге) берген қарыз міндеттемесі.

     Вексель шығарып және оны пайдалануды  дамыту ертеден несие қаржы қызметін көрсету нарығының басты бағыттарының бірі болып келеді. Себебі, вексельдің мәні – тек қарызды қайтару  кепілі ғана емес, сонымен бірге  саудалық қарым-қатынастардың тиімділігін  арттыру мақсатында осы төлем  міндеттемесін белсенді пайдалану  арқылы ресурстардың айналымын жеделдету. Сондықтан вексель иемденуші  төлемнің түсуін күтпей ай вексель  сатып алушына немесе оны тауар  сатып алу үшін, не болмаса қызмет көрсету үшін төлем қаржысы ретінде  қолданушыны іздестіреді. Бұл жадайларда вексельді банк сатып алады.

     Вексель – тауар-ақша қатынастарын және коммерциялық несиені дамытуда ертеден келе жатқан ең бір бастылы қаржылық құрал. Қаржы  жүйесі дамыған елдердің ақша айналымында  вексель елеулі орын алады. Қазіргі  кезде электронды несие жүйесінің  кез-келген операцияның бар болғаны 1 сағатың ішінде орындайтын мүмкіндігі бар (мысалы, Германияда вексель ақша айналымының 20-25% құрайды).

     Егер  кәсіпорын өз ісін парасаттылықпен  жүргізіп отырса, оған айналым қаржысының уақытша жетіспегендігін вексельмен толтыру онша қиын емес. Ол үшін саудадағы  сенімді серігіне тауарды вексельге  айырбастап берсе тауар ақша айналымын  жеделдетеді.

     Вексель төлем дағдарысын реттеп, заттық қорлардың  айналысқа түсуін жеделдетіп, кәсіпорындағы  тауар-зат құндылықтарының қорын  азайтып және халық шаруашылығындағы есепті тездетеді. Вексель айналымы экономикалық қатынастардың сан  алуан жүйесін қамти алады.