2.2  Бағалы қағаздар  нарығының  реттелуі

        Бағалы қағаздар  нарығын құру  және дамыту шаруашылықты бір   орталықтан  қаржыландырудың тиімсіз жүйесін және салааралық қайта бөлуді өзгертуге, нарықтық  құрылымдардың инвестицияға деген сұраныстарын қанағаттандыруға және  бұл нарыққа салаарлық капиталдың қайта құрылуын реттеуші болуға,  ірі кәсіпорындар  мен   банктер жұмысының барометрі болуға  мүмкіндік береді. Бағалы қағаздар  нарығының дамуы экономиканы  көтеруге  мынадай шараларды  іске асырғанда ғана ықпал етеді:  тауар нарығын  қалыптастыру,  монополиялсыздандыру,  шағын  кәсіпорынды қолдау,  ақша  айналысын нығайту.

      Тауарлар  мен қор құндылықтарының  биржалық  саудасы  таяу арадақы ресурстарды   қорландыру   жүйесінен  және бір орталықтан капитал жұмсалымдарын  үлестіруден  тауарлар және қаржы тасқындарының  нарықтық реттеу әдісіне  өтуге мүмкіндік  жасайды.  Акцияларды шығару  мемлекеттік құрылымдарды  мелекет иелігінен алудың  ең басты құралдарының  біріне және өнеркәсіпті  жандандыру мен қайта құруда жеке және заңды  тұлғалардың ақшалай табыстарын жұмылдырудың тиімді құралдарына айналуда.  Сондықтан да бағалы қағаздар  нарығында  қатынасушылардың барлығының алдында бағалы қағаздармен жасалатын операциялардың теориясы мен техникасын игеру;  биржалық  істі  регламенттеуді  үйрену;  мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлеу  және жекешелендіруге байланысты   іс – тәжірибелердіигеру міндеттері тұрады. 

      Бағалы  қағаздар  нарығының  міндеті  – бағалы қағаздарды сатушылар мен сатыпалушылардың көңілінен шығатын баға инвестицияға толық қаражат жұмсауды қамтамасыз ету болып табылады.

      Бұл міндетті шешу бағалы қағаз нарығында  қызмет етуші делдалдардың – брокерлер  мен инвестициялық диллердің  қатынасынасуынсыз мүмкін емес.  Тек қана солар  бағалы қағаздар  нарығын қандай жайда да,  қашан,  қандай шартпен және қандай бағалы қағаздар шығару қажет екендігін біледі. Бұл жерде брокер бағалы қағаздарды сатысушыларды сатып алумен  кездестіріп,  ол үшін комисиондық ақы алса,  ал инвестициялық дилер өз есебінен және өз атынан бағалы қағаздарды сатып ала отырып,  кейіннен қайта сатады.  Қайта сатудан түскен түсім,  оның пайдасын құрайды.  Өз жұмысында брокерлік және диллерлік  операцияларды компаниялар ішкі  бағалы қағаздар нарығының басты тұлғалары болып саналады.

      Бұл аталған мекемелердің жұмысындағы  кәсіби сапасы туралы қойылатыын талаптардың  майызы арта түседі. Инвестициялық  қор ретінде құралатын кез  келген заңды тұлғаның штабында бағалы қағаздармен жұмыс жасай алатын маманның болуы міндетті.   Ол алғашқы және қайталама бағалы қағаздар  нарығының дамуы туралы хабардар болуы тиіс.

      Қор   нарығын  мемлекеттік реттеудің  қажеттілігін әлемдік тәжірибе  көрсетіп берді.  Ол әр елдегі өзіндік  ерекшеліктерге қарай ескерілетін жағдайда,  мемлекттік реттеудің формалары мен әдістерінің ортақ үлгісін жасайды. Бағалы қағаздар  нарығына қатысты мемлекеттік  саясаттың негізін жасауда өзін - өзі реттеу қағидасына көңіл аударуға тиіс.  Осыған байланысты мемлекеттік сясат бұл сферадағы жеке кәсіпкерлікті мармпатталуы тиіс.

      Бағалы  қағаздар айналысы  сферасындағы бастаманы  қолдауға байланысты шамалармен қатар, қор нарығы субъектілерінің қызметіне  мемлекеттік,  әкімшілік және жанама (экономикалық)  бақылау қою шараларының  жүйесін жасау,  сол сияқты экономикалық қор секторындағы нарықтық ортаға толық мемлекеттік араласу жүйесін дайындау қажет.  Экономикалық  бақылау шаралары мемлекеттік қызмет арқылы дербес нарық агенті ретінде жүзеге асуы тиіс.

      Бағалы  қағаздар нарығына мемлекеттік ықпал етудің мақсаты мынадай:

      - макроэкономикалық тепе-теңдікті  қамтамасыз ету;

      - нарықтық ортаның бәсекелестік  қабілетін қамтамасыз ету;

      - бағалы қағаздар нарығы агенттерінің  мүдделерін құқықтық  және экономикалық  қорғау;

      Құқықтық  қорғау: бағалы қағаздарды әкімшілік – мемлекеттік тексеру;  бағалы қағаздар нарығына  кәсіби  қатысушылардың қызметтеріне лицензиялар және сертификаттар беру,  бағалы қағаздар нарығына жіберу ережелері,  шетел инвесторларын  бағалы қағаздар нарығына жіберу ережелері.

      Экономикалық  қорғау:  бағалы қағаздармен жасалатын операциялар бойынша салықтық жеңілдіктер жүйесін жасау және қолдану;  мемлекеттік бағалы қағаздармен жасалатын операциялар  жолымен  нарығы сұраныс пен ұсынысты реттеу.

      Нарық экономикасы дамыған елдерде  инвестициялық бизнесті бақылауға және реттеуге мүмкіндік беретін,  яғни заңдар мен арнайы  органдардан басқа да сол саланы өздерінде өзін - өзі бақылау және өзін - өзі реттеуді қамтамасыз етеді «заңдар»  мен «ведомстволар» бар. 

      Өзін - өзі реттеу екі негізгі  элемент  арқылы анықталынады.

      - стратегияны анықтаумен  айналысатын  ұйымдардың  өздері мәміле жасау  тәжірибесіне қатысады;

      -  өзін-өзі реттеуші ұйымдар қоғамдық  органдар  есебінен емес,  негізінен   нарықтың есебінен қаржыландырады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

      III-Тарау.  ҚР-ның Бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы және        

                       дамуы  

      Экономиканы қайта құру мен елдегі бағалы қағаздар нарығының құрылуында жекешелендіру  негізгі компонент болып табылады. ҚР 1991 жылы құрылған бағдарламаға сәйкес мемлекеттік және колхозды-кооперативті кәсіпорындар мен мекемелер жеке және аралас жеке-мемлекеттік акционерлікомпаниялар мен серіктестіктерге айналды.

      ҚР  мемлекеттік меншік бойынша Мемлекеттік  комитеті мен министірліктер мен  жергілікті басшылықпен бірлесіп жекешелендіруді жүргізді.                                                                                                              

      Қазақстанда жекешелендіру үрдісін реттейтін  заңды актілер жүйесі толық қалыптасқан. Оның құрамына 1995 жылы 23 желтоқсанда қабылданған «Жекешелендіру туралы» заң, 1996 жылы қабылданған «1996-1998 жылдарға арналған мемлекеттік меншікті жекешелендіру және қайта құру» бағдарламасы мен министрлер кабинеті, мемлекеттік меншікті басқару комитеті және жекешелендіру бойынша мемлекеттік комитеттері шығарған көптеген нормативті актілерді жатқызуға болады.

      ҚР  жекешелендіру бағдарламасына сәйкес елдегі барлық кәсіпорындар салаларға  жатқызылуына орай және қызметкерлер санына орай 4 топқа бөлінеді, әрқайсысына  арнап жекешелендіру тәсілі қарастырылған:

• Кіші кәсіпорындарды жергілікті аукциондарда сату;
• Орта және үлкен кәсіпорындарды жалпылама жекешелендіру;
• Өте ірі кәсіпорындарды жеке-жеке жекешелендіру;
• Ауылшаруашылық және ауылшаруашылығының өнімдерін өңдейтін кәсіпорындарды жекешелендіру;

      Қазақстандағы жекешелендіру реформасы 3 негізгі  кезеңнен тұрады. 1991 жылдан 1992 жылға  дейінгі бірінші кезең (кіші жекешелендіру), бұл уақытта сауда және қызмет көрсету объектілерін сату және мемлекеттік  меншіктегі объектілерді еңбек коллективтеріне беру. Бұл кезеңде 2500 ірі және 4000 тарта ұсақ кәсіпорындар экономиканың мемлекеттік емес секторына көшті.                                                                                                27

        Мұның өзінде, ауылшаруашылығындағы, саудадағы, қоғамдықтамақтандыру және тұрмыстық қызмет көрсету кәсіпорындарының тек 5 тен 1бөлігі ғана мемлекетсіздендірілді. Кіші жекешелендіру аясында 11 мың объект сатылды, оның 3 тен 2 бөлігі және сол кезде жекешелендірілген барлық объектілердің 84% сауда, қоғамдық тамақтану және қызмет көрсету объектілері болды.

      Реформаның  екінші кезеңі 1993 жылдан 1996 жылдың бас  кезіне дейін созылды. Жекешелендіру  купондарын халыққа тарату жекешелендірудің негізгі принцпі болды, купон  иегерлері купондарды арнайы инвестициялық  қорларға салуға құқылы болды. Купондар арқылы мемлекетік кәсіпорындардың акциялары сатылып алынды.

      Қазақстанның  барлық азаматтары (балаларды қоса) купон кітапшаларын алды, материалдық  жағдайларының айырмашылығын ескере отырып қалалықтарға 100, ал ауыл тұрғындарына 120 купон берілді. Ұлттық банк желісі арқылы 1993 жылдың аяғында купон кітапшаларын тарату аяқталды. Жалпы алғанда 15,5 млн. купон кітапшалары берілді, яғни халықтың 90% жуығы қамтылды.

      Бұл тәсіл бойынша купондар жеке иегерлерге бекітілді және оларды сатуға және біреуге беруге болмады, Чехия Республикасындағыдай купондар тек жеке жекешелендіру қорларына салынуы тиіс болды (ИЖҚ), ал ИЖҚ купонның орнына акциялар шығарды. ИЖҚ  өз кезегінде купондық аукциондарда мемлекеттік акцияларды сатып алды. Тек 170-ке тарта лицензиялары бар ИЖҚ ғана аукциондарға қатыса алды (5-ші кесте). 

      3-Кесте.  Қазақстанның купондық аукциондарда сатылған акционрлік қоғамдардын салалық құрлымы                                                                      

      Жалпылама жекешелендіру бағдарламасына сәйкес шаруашылық субъектілері алғашында  акционерлік қоғамға айналады, оның 100% акциясы мемлекетке тиесілі болды. 10% компания мүшелеріне привилегирленген акция ретінде тегін берілді. Содан кейін 51% немесе одан да көп акциялар купондық аукциондарда ИЖҚ-ларға сатылды, мемлекет өз қарамағына максимум 39% акцияларды қалдыруға тиесілі болды.

      Қазақстанда 1994 жылдың мамыр айынан 1996 жылдың ақпан айлары аралығында 22 купонды аукцион өткізіліп, 1700 кәсіпорын сатуға қойылды. Купонды аукциондарда жарғылық қорының нақты құны 1261,5 млн. теңгеге тең кәсіпорындар акциялары өткізілді.

      Халыққа берілген купондардың барлық саны республика бойынша 1,5 млрд, оның 1131,5 млн ИЖҚ салынды. Барлық жиылған купондар аукцион барысында өтелді. 1996 жылдың бас кезінде (кіші жекешелендіру объектілерін қоспағанда) жекешелендірілген кәсіпорындардың жарғылық қорларының 60% жеке иеленушілерге берілді. Фармацептикалық компанияларды жекешелендіру үдерісінің нәтижесінде елдегі барлық  дәріханалардың 57% жеке меншікке көшті. 1997 жылы медициналық қызмет көрсету, білім беру, мәдениет, туризм және спорт сияқты 2900 аса қоғамдық қызмет көрсету нысандары жекешелендірілді. Осылайша, 1991 жылдан бастап елдегі 17 мыңнан астам кәсіпорын мен мекеме жеке меншікке көшті.

        Үшінші кезең – жекелеген жобалар  бойынша жекешелендіру.  Жекелеген  жобалар бойынша жекешелендіру  бағдарламасына сәйкес мынадай  нысандар жекешелендірілуі тиіс болды: 5000-нан аса қызметкерлері бар кәсіпорындар, мысалы өндіруші өнеркәсіп немесе табиғи монополиялар. Жалпы алғанда бұл санатқа 170 кәсіпорын енді.

      Әр  бір кәсіпорын жағдайына максимум көңіл бөлу бұл әдістің негізгі  мақсаты болып табылады. Жалпылық жекешелендіру бағдарламасындағыдай

      мұнда мемлекеттік және жеке меншік инвесторлардың үлесін белгілеу болмады. Әр  компанияны сату бір-бірінен ерекшеленді, бірақ  халықаралық тендерлер мен халықаралық  басқару келісім шарттарын жүргізу  жорамалданды.

      Ауылшаруашылық  секторын және ауылшаруашылық өнімдерін  қайта өңдеу секторын жекешелендіру  өзекті мәселелердің бірі болды. 4000-ға тарта мемлекеттік ауылшаруашылық кәсіпорындары мен ауылшаруашылық өнімдерін өңдейтін кәсіпорын болды. Мемлекеттік кәсіпорындар коллективтендірілді және коллективтің қалған мүшелері жерді бөліп алды.