Лизингтік қаржыландыру

      Бағалы  қағаздар нарығының ерекше функциялары  төмендегідей: 

•   қайта бөлуші;
•   бағалық және қаржылық сақтандыру қызметі;

      Қайта бөлу қызметі өз кезегінде 3 бөлімге (қызметке) бөлінеді;

• ақша қаражаттарын салалар арасында қайта бөлу;
• халықтың жинақтарын өндірістік емес формадан өндірістік формаға көшіру;
• бюджет тапшылығын қосымша ақша қаражаттарын шығармай қаржыландыру.

      Бағалық және қаржылық тәуекелді сақтандыру немесе хиджирлеу (хиджирования) қызметі  өндірістік бағалы қағаздар фьючерлік  және опционды келісімдердің туындауымен  байланысты.

      Бағалы  қағаздар нарығындағы сату әдісіне  орай келесідей түрлері бар:

• бірінші және екінші ретті;
• ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған;
• биржалық және биржадан тыс;
• дәстүрлі және компьютерленген;
• кассалық және жедел нарықтар.

      Бағалы  қағаздар нарығының туындауы саудалық және жабдықтаушы операцияларымен  байланысты. Олар вексель мен коносаменттер сияқты бағалы қағаздардың туындауына түрткі болды. Олардың әрі қарай кең етек жаюы акционерлік қоғамдардың пайда болуы мен мемлекеттің эмиссиялық

      іс-әрекетпен  байланысты. ХІХ ғ. ортасы капиталдың бағалы қағаздарға инвестициялануының кең етек жайған уақыты болып табылады. Осы кезеңде бағалы қағаздар нарығының едәуір дамуы байқалып, нарық қатысушылары анықталды. Алғашында оларға жеке трейдерлер ретіндегі жеке тұлғалар, кейін заңды тұлғалар қосылды.  
 
 

      II. Бөлім. Бағалы  қағаздар нарығына сипаттама 

                  2.1 Бағалы қағаздар нарығының құрылымы 

      60-жылдарда  еурооблигация  немесе еуроакция  нарығы,  халықаралық келісіммен  орнатылған,  айрықша заңдармен  іске асатын реттеу бағалы  қағаздар нарығында ерекше құрылысы  пайда болды. Бағалы қағаздар нарығы тікелей ұлттық нарықтан тұратын, халықаралық  ерікті капитал нарығымен байланысты. 

      Ұлттық  шекарада капиталдың шамадан тыс  жиналуы, ол басқа мемлекеттер мен  аймақтардың таралуы болып табылады.  Сондықтан экспорт  капиталы –  бұл дамыған экономиканың сыртқы көрінісімен оъективті қажеттілігі.  ТҰК мен ТҰБ пайда болуы жеке аймақтар мен мемлекеттерде облигация мен акцияны жіберген кезде, тен қана жергіліктілерді қызықтыра қоймай, сонымен қатар инвесторларды да қызықтырады, сондықтан Бағалы қағаздар нарығы реттеу операцияларының орнына ауыстыратын  халықаралық – космосаясат капиталын реттейді.  Бағалы қағаздар шығарылымынан  басқа,  ең бірінші  халықаралық айналымда бұрыннан  жүрген,  сондай-ақ  опциондар,  пайда фючерстер және тағы басқа қаржылық құралдар сияқты қағаздар түседі.  Опциондар Лондон және Фракфурт-на-Майн биржаларында,  ал пайызды фъючерстер – Лондон,  Чикаго,  Миннеаполис және Конзас-Сити биржаларында кеңінен белгіленді.  Ең басты бұл қағаздардың айрықшаланатын ерекшелігі  ол көлемі және нақты қаржылық құралы болып табылмайтындығы мәлім,  ал стандарттар  мерзімі, өлшемі  және тағы басқа шарттармен байланысты ерекшеленеді. Бұндай мерзімді биржалық сауданың «келісім шарт», «фъючерс»  деп атау бекітілген. Бағалы қағаздар нарығының дамуының үшінші кезіңі, еурооблигация және еуроакция – бағалы қағаздырының жаңа түрлерінің  пайда болуы болып табылады.

      Бағалы  қағаздар нарығының қатысушылары эмитенттер, инвесторлар, делдалдар. Бағалы қағаздар нарығының қатысушыларының құрамы мемлекттік экономикалық функциясының жағдайына тәуелді өндіріс және банктік жүйе.  Осымен ондірісті қаржыландырумен мемлекеттік шығыстарды анықтайды. Тұрғындарды керекті қажеттіліктермен  қанағаттандырудан жиналған қаржы көлемі маңызды болып табылады.  Егер ұсық өндіріс өзінің жинақтауы мен жеке капиталын өндіріс иелері және банктік несие есебінде қаржыландырса, онда ірі акционерлік өндірістер өздерінең капитал шығындарының барлығын дерлік акция және облигация, эмиссия есебінде қаржыландырады. Меншікті бөлімше мен қаржылық кәсіпорындардың өндірістің өзінен бөлініп кетуі нәтижесін көрсетеді.  Мемлекет орталық үкімет  және жергілікті басқарушы органы белгілі бір уақыт бойынша бюджеттік шығындарды қаржыландыру үшін қаражатты қарызға алу түріне көшеді.  Басты акция эмитентінің жиынын қаржылық емес корпорациялар құрайды.  Олар орташа мерзімді және ұзақ мерзімді облигациялар шығарады,  сондай-ақ модернизация өндірісі мен ұлғаюына байланысты әр түрлі инвестициялық программаларды іске асыратын негізгі капиталды шығару үшін арналған.

      Үкімет үш ай мерзімді  қазыналық вексельдан 30 жыл мерзімді облигация,  ал кейде 50 жыл ұзақ мерзімді қарыздық міндеттеме шығарады.  Осылайша,  қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді өздерінің ағымдағы және капитал шығысын қаржыландыратын, сонымен оған қарызгер, борышқор, кәсіпкер  ретінде сене алатын, эмитент бағалы қағаздар болып табылады.  Негізінде бағалы қағаз эмитенті,  өздерінің міндеттемелерін бағалы қағаз түрінде өзі орналастыра алады. Бірақ шартты бәсекелестікте күрделі эмиссия механизмі, бағалы қағазды кепілді орналастыру қажеттілігі тек қана үлкен шығындарды ғана емес,  кәсіпқой білімді мамандарды,  дағдыларды қажет етеді.  Сондықтан эмитенттің басым көпшілік жағдайларында кәсіпқой делдалдардың,  банктардың,  брокерлердің,  инвестициялық серіктестіктердің қызметін пайдалануға ұмтылады.  Берілген жағдайда олардың барлығы ұйымдастырушылар мен кепілдік берушілер сияқты бағалы қағаздар нарығында делдалдар болып табылады.  бағалы қағаздарға қаражатты табыс көру мақсатында берсе,  онда олар инвесторлар болып табылады.  Ақшалай бағалы қағаздар нарығында инвесторлар түрінде банктер басым жағдайда болады, сол уақытта делдалдар сияқты біртіндеп өздерінің тұтынушыларын қысқа мерзімді қарызға орналастырады. Бағалы қағаздар капитал нарығында жеке институтционалдық инвесторлардың  басым жағдайына дейін тарихи  эволюция байқалады.  Институтционалдық инвесторлардың пайда болуы, бағалы қағаздар нарығының дамуының маңызды бөлігі болып табылады. Қаржылық құралды сатып алушылар  орталығының төтенше ұлғаю мүмкіндігі  туады,  сәкесінше бағалы қағаздар  қаражатын  бір тәуекелді ортаға орналастырады.  Жеке адамдар  бүкіл  халықтар сияқты бағалы қағаздарға тек қана жеткілікті жеке байлық деңгейіне жеткен кезде ғана қаражатын салады. Комерциялық банктердің трансдепортаменті  институтционалдың инвесторлардың арасында  бірінші жылдардың аяғында АҚШ-та банктердің трансдепортаменттері  жеке болады.  Сөйтіп,  80 –тұлғалардың активтар мен іскерлік кәсіпорындарды 755 миллиард доллар соммасы тәртібінде басқарды. Ең ірі инвесторлар болып, сақтандыру компаниялары  және зейнетақы қорлары алғаш рет АҚШ-та,  содан кейін тағы да басқа дамыған елдерде пайда бола бастады.  Өздерінің барлық бос қаражаттарын үлкен табыс пайда көретін ең сенімді бағалы қағаздарға инвестициялайды.  Зейнетақы қорының активтері  80-жылдар аяғында 2,4 триллиондай доллар құрды.  Өзара қарыз қоры деп аталатын инвесторлар ағымдағы  ғасырдың 20-жылдарында  пайда болған,  бірақ соңғы 20 жыл ішінде тез дамыған ірі қаржылық мекемелер  үлкен роль атқарды.  Қор  дегеніміз бағалы қағаздарды басқаратын қоржын.  Жеке инвисторлар  орташа тәуекл табыс әкелетін, өзінің нарығында төмен орташа активін  басқаратын қордың бір бөлігін  сатып алады.  Екінші  дүниежүзілік  соғыстан кейін  АҚШ – та барлық өзара қарыз қорының активтері  1 миллиард доллар сомма көлемін құрады,  ал 1980 жылдың аяғында олар 800 миллиард  долларға көтерілді.  Биржада операцияларды  тек қана биржалық комитетпен біріккен кәсіпқойлар жүргізеді.  Алғашқыда  олар қарапайым делдалдар – маклерлер,  бірақ нәтиже аралығында әр түрлі биржалық қызмет түрлерінде  айқын мамандандыру  болды.  Биржалық операциядағы делдалдарды әр түрлі атайды: биржалық маклерлар,  куртьелар,  комиссионшылар,  брокерлер және стокброкерлер.  Олардың барлығы сияпат сыйақысынан бөлінетін пайыздан

      немесе  мәмәледегі  жалпы соммадағы  пайыз бөлігі үшін  жұмыс  істейді.  Мклерлар екі жақта қол қоятын  бродеро есеп жазбаларын  жүргізеді.  Олар  риясыз болуы қажет, клиенттің  коммерциялық жұмыстарына өзінің шотынан  қатысуына  болмайды,  өзінің функциясын  кімге болсын бере алмайды.  Бағалы капитал қағаз нарығында инвестициялық банктер – ерекше қаржылық институттар ұйымдар мен және ең алдымен акцияларға  көпшіліктің орналастыру кепілдік беріп, өткізетін делдалдық қызметті атқарады.  Барлық сұрақтарға кеңесші ретінде эмиссияға байланысты банк потенциялды эмитентпен бірге нақты және тура нарыққа шығатын экономикалық жетістіктер,  содан кейін кепіл беруші ретінде синдикатты  ұйымдастыратын немесе шығарылған бағалы қағаздардың толық орлаласуын  қамтамасыз ететін басқа тараптарды да өзінің міндеттемесіне алады.  Дұрыс емес бағалау жағдайында  банк  қағаздарды  орналастырмауға  тәукелге барады,  қағаздарды өзінде алып қалып,  содан кейін  шегеріммен сатады.  АҚШ – та ең ескі (1885 жылдан бастап)  және ең ірі инвестициялық банк  болып «Мэрилл Линч»  компанисы  болып табылды.  80 – жылдардың аяғында оның  АҚШ – та және де шет елдерде,  соның ішінде  жеке тұлғалар,  фирмалар және үкіметтер кіретін бірнеше миллионға  жететін клиенті болды,  дүниедегі 40 шақты елдерде 100-ден аса бөлімшелері бар.

      Халықаралық нарық қорының бағалы қағаздары.

      Әемдік  практикада бағалы қағаздарға әр түрлі  анықтамалар тән:  осы түсінікке  қосымша,  бағалы қағаздардың түрлі  тізбегі; бағалы қағаздарды көрсететін,  экономикалық  қатынасты ұстайтын түрлі  тізбегі жатады.

      Бағалы  қағаздар  деп, құқық немесе құжаттың иесінің қарым – қатынасын   куәландыратын,  ақша құжатын айтамыз.  Ол оқшауланған құжат немесе есеп шотта жазылған  түрінде болуы  мүмкін.  Бағалы қағаз  иесіне табысты  пайыз түрінде (облигация)  немесе  дивидент (акция)  түрінде әкеледі.   оның атақты жанұясы кәдуілгіде  үш түрге бөлінеді.  Бұл – акциялар,  облигациялар және бағалы қағазды  өндірушілер.  Акциялар деп,  акционерлік қоғамдардан шығатын және қоғамның берілген капиталында иеленушінің  үлесіне  көрсететін  бағалы қағаздар жіне де  еегісіне тәуелді, 

      жалпы  акционерлер жиналысында бауыс  беру құқығына ие.  Бұл бағалы қағаздардың  үлгісі  мелекеттік органдармен  шығарылмайды,  олар тек қана өнеркәсіптік,  саудалық  және корпарациясымен эмиссияланады.  Инвестициялық  мақсатынан тәуелді, акционерілік жұмыс практикасы көптеген әр түрлі акцияларды шығарады.  Облигациялар – сегіз қарызгер  берілген сомма бойынша белгілі бір уақытта несиені төлейтініне кепілдік беріп,  және шығынды мөлшерлеме  және тұрақсыз пайыз  түрінде төлейтін қарыздық  міндеттілікті айтамыз.  Облигациялар  өздерінің иелеріне табысты  мөлшерлеме табыс түрінде  және өзінің көрсетілу құнын  әкеледі.  Егер осы пайыз  өзгерсе,  онда өзгерулер өздері қатал сипатта анықталады.  Вексель – бұл заң түрінде қабылданған формада және оның иеленушіге  шарыссыз  құқықты талап етін  міндеттілікті берген,  келісіммен  ақша соммасын  төлейтін жазба міндеттілігін айтамыз.  Одан кейін табысталған жазбада,  ол шексіз айналым арасында циркуляцияның  қолма-қол  ақша функциясын  орындайды.  Депозиттік  және жинақ ақша  сертификаты – бұл несие  мекемені  куәландыратын,  салымшыдан ақшаны алып,  салымшының  құқығы енгізілген ақшаны  пайызбен  ала алатын жазбаша куәлігі.  Депозиттер талап еткенге дейін (сертификатты көрсеткен кезде нақты сомманы алу құқығы)  және мерзімділік  (берілген пайыз бойынша салықтың мерзімі көрсетіледі)  болады. Бағалы қағаздар  мыныларға бөлінеді:  Ш  ұсынушының бағалы қағаздары, іске асыру және  бағалы қағаздарды  ұсынатын иеленушінің жеткілікті  құқығын қолдайды.  Штатты бағалы қағаздар,  атына негізделіп  мақұлданатын,  қағаз  мәтініне енгізілген,  сондай-ақ  сәйкесінше бағалы қағаздартіркеу кітабында жазылған  иеленішуге құқық береді.  Бағалы қағаздарды корпарациялар (акция және облигация) және мемлект (облигация)  шығара алады.  Ағымдағы шығындар мен  болашақтағы копорация  жобасын  қаржыландыратын қаражат  қажет.  Бұл жағдайда  корпорация  облигациялық қағаздар шығарылымы арқылы  қарыз алады.  Облигациялық қарызды орналастыру инвестициялық  делдалдар арқылы жүзеге асады.  Олар эмитентті өзінің  клиенттерімен  сатып алу мақсатымен,  барлық  қарыздарды сатып алады.  Облигацияларды

      шығару -  акцияларды шығарудан қарағанда  ең арзан  қаржыландыру тәсілі болып  табылады,  сондай-ақ заң бойынша обигациялардың пайызы салық салуға дейін үстінен түскен пайдадан төленіп  отырады.  Корпоративті облигация  түрлері  мынадай: кепілзат  облигациялары (Кепілзат облигациялары  физикалық активтармен қамтамасыз етіледі. Кепілзат облигациялары,  корпорациялардың  капиталды қажет ету кезінде жеке тұлғалардың қаржылық  мүмкіншілігінен асып түсуінен пайда болады.) ;  кепілзатсыз облигациялар (Бұл корпорацияға мүліктік кепілзат қоймайтын, тікелей қарыздық міндеттемелер.  Мүлікті кепілге салусыз қамтамасыз ететін немесе кепілзат үшін физикалық активтар жоқ болған кезде немесе активтар кепілге алынып,  және жаңа кепілзат облигацияларының шығарылуы мүмкін емес жағдайда,  фирманың қаржылық  рейтингі жеткілікті жоғары болғанда  ғана сатылады.); фирманы кепілге салу арқылы басқа бағалы қағаздардың    облигациялары (Фирма физикалық активтарды кепіге салғысы келмеген кезде шығарады.  Компанияны қарыздық міндеттемелерімен немесе  акциялармен қамтамасыз етеді.  Соңғы кезде қарызды төлеген кезде мұндай облигацияны иеленетіндердің меншігіне ауысады.);    айырбасталымды облигациялар  (Уақыттың  өтуімен және белгілі бір шарттарда сол акционерлік қоғамның акциясымен ауыстырылуы мүмкін.  Олар инвесторларға белгілі бір бағамен,  белгілі бір уақытта сол компанияның кәдуілгі  акцияларын сатып алуға құқық береді.);    табысты облигациялар (Табыс алған кезде ғана пайыз  әкеледі.);  Муниципалдық  облигациялар,  құрылыстар немесе қоғам  пайдаланатын объектілерді: жол,  көпір,  су құбыр жүйелері  және тағы басқа жөндеулер үшін  қаражатты жұмылдыру  мақсатында шығалылынады. Муниципалдық  облигациялар келесі  түрлерге  бөлінеді:  жалпы міндеттемедегі облигациялар.  Мұндай облигациялар  эмитенттің адалдығымен нығайтылады.  Өзінің аумағында  салықтарға  салық салу құқығын иеленетін,  және бұл салықтар муниципалдық  облигацияны жанама қамтамасыз етуіне жұмыс істейтін эмитент  түрінде муниципалдық  облигацияларды басқару органдары шығарады.  Жалпы міндеттемелер үшін, әдетте  облигацияларды, табыс әкелмейтін жобаларды

      қаржыландыру  үшін шығарады.  Жобаның  табысынан  түскен  Ш  облигациялар (Бұл облигациялар түрі, әр түрлі муниципалдық  жиналыстардан, баждардан,  жалдаудан  комиссиялық  төлемдер есебінен шығарылып,  олрды  қаржыландыратын жобаның табыс  есебінен жабылады.)   Мемлекттік облигациялар – мемлекеттік бюджеттің қарыз қаражат бөлігін қарастыру мақсатымен,  мемлектті эмитенттейтін бағалы қағаздар.  Бағалы қазаздардан түскен табыстар,  корпорациялық бағалы қағааздардан өзгеше  және салық салтын жеңілдіктері  бар. 

      Қаржы  құралдарының сипаттамасы. Әлемдік  нарық қорының бағалары.

      Қаржы құралдары.  Бағалы қағаздар  нарығының  қажы құралдарының  келісімшарт  объектісі болып табылады.  Халықаралық  бағалы қағаздар  нарығының  дамуымен еурооблигация  және  еуроакция  бағалы қағаздардың  тұрлері пайда болды.  Еурооблигациялық қарыз қол қоюшылардың  біріктірушілер мен континенттерді орналастыыру  халықаралық құрамымен ерекшеленеді,  сондай-ақ эмитенттер ұлттықтан ерекшеленетін валютаны  пайдалана алады.  Мысалы,  германиялық және  жапониялық  эмитенттер еурооблигацияларды  доллардар түрінде шығара алады,  ал канадалықтар  мен австралиялықтар германиялық немесе иен маркаларында шығара алады.  Валютаның ең басты түрі еуродолларлар болып табылады.  Қайталама нарықта еурооблигацияларды  делдалдар  түрінде  комерциялық бакнтер мен инвестициялық  фирмалар шығара алады.   Олар 1969 жылғы құрылған  халықаралық  облигациялар  делдалдық  қауымдастығына жатады.  Еурооблигациялар,  бұл бірлік есеп айырысудан құралған бағалы қағаздар. Қарыз,  бір ақша  шотынан басқа ақшалай есепшотының аударымы түрінде жүретін,  еурооблигацияларды шығару  көмегінде пайда болады.  Еурооблигация нарығында барлығы 20 шақты банктер қатысады.  Қарыздың  орташа  ұзақтығы  8 – 10 жыл. Еурооблигацияларды  орналастыру,  ең  көп активтер «Дойче  банк» және  «Дреднер  банк» атты германиялық банктері  және  америкалық инвестициялық фирмалар  «Соломон  бразерс»  және «Морган Стенли». Еурооблигациядан түскен

      табыстарға  салық салу жатпайды. Еурооблигацияларға  қарағанда  еуроакциялар  ең аз жайылу алды,  олар еркін  қатысатын ТҰҚ бағалы қағаздарды  білдіреді  және валютаның  шығарытуы мен аймақтық жайылымға халықаралық акция айналымының шектелу  факторы  болып,  компания – эмитенттері  арқылы жүзеге асады, (бұл процесс «Флоубек» деп аталады)  дүркін-дүркін сатып алуларға байланысты  олардың ұлттық нарыққа қайтып келетін үрдіске жұмыс істейді.  Еурооблигациялық  нарық пайда болуы,  бұл нарық ұлттық емес эмитент – елдерде шектелген ұзақ мерзімді қарыз алу капиталы.   1963 жылы АҚШ-тың Конгресі  қабылдаған салық мазмұны туралы  заңында алғашқы еурооблициялық нарыққа қол қойылды.  Бұл  заң  АҚШ-тан  капитал ағымын тоқтату үшін  қабылданған.  Еуродолларлық нарық халықаралық облигацияларды шығарудың қоры  болып келе    жатыр.  1968 жылы Жапония ішкі нарықта қарыз облигацияларын шығара бастады. Еурооблигациялық  нарықтың  ұлғаюына,  халықаралық  облигациялармен  операция  бойынша  есептейтін крилингілік  орталықтарды құруды қажет  етті.  Мұндай  орталық  ең  бірінші «Евроклир»  атты,  1968 жылы  Брюссельде  ашылды,  содан кейін  1971 жылы  Люксембургте  «Седел» ашылды.  1969  жылы еурооблигацияларды бір  тәртіпке сәйкестендіретін  және  жүргізу ережелері  орнатылған халықаралық делдалдар қорының  қауымдастығы құрылды.  1979 жылы құрылған  еупалық  валюта  жүйесі  ЭКЮ нарығының  еурооблигацияларды шығарумен одан әрі ұлғайды. Еурооблигация   нарығын  бастапқы және қайталама деп бөлуге  болады.  Бастапқы нарық үш  шешуші күндермен  белгіленген:  шығарылу,  хабарламасы,  облигацияларды сатуға түскен ұсыныс күні,  және бастапқы нарығының жабылу күні. Еурооблигацияның  негізгі жүктемесін кішігірім несие мекемесі өткізеді. Қайталама нарыққа еурооблигациялар айлалымға нақты шығарылғаннан кейін ғана түседі.  Тура  қайталама  нарығвнда облигациялардың өтімділігі  қамтамасыз етіледі.