Кәсіпорынның айналым капиталын қаржылық басқару

Өндірістегі негізгі құралдардың  орташа жылдық құны. Бұл көрсеткіш кәсіпорынның орналасқан жерін, мекемесін, тасымалдайтын транспортты машиналары жатады және бұлардың қосындысы арқылы негізгі құралдардың орташа жылдық құнын табу үшін, осы көрсеткіштердің бәрін қосып, әр жылды жеке-жеке (2) бөлеміз. Бұл көрсеткіш 2012 жылы 28506 мың тг құрапты.

Қор сиымдылығы. Бұл көрсеткіш қор қайтарымдылық көрсеткішіне кері көрсеткіш болып табылады. Қор сиымдылығы былтырғы, яғни 2011 жылы салыстырғанда 53% өскен.

 Қор қайтарымдылығы. Негізгі өндірістік қорларды пайдаланудағы жалпы көрсеткіш ретінде, кәсіпорынның эффектілігін көрсетеді. Бұл көрсеткіш халық шаруашылығында, өндірісте көп қолданылады. Осы көрсеткішті 2011 жылмен салыстырғанда 2012 жылы 198% өскен.

 Қормен  қарулану көрсеткіші бойынша  кәсіпорында оның өскені байқалады.  Мысалы 2012 жылы 425,5 тг болса, 2011 жылы 546,5 тг болған, яғни  -121 тг кеміді.

Жалпы алғанда  шаруашылық зерттеу жылдарын ауылшаруашылық өнімдерін өңдеп, оны тұтынушыларға  жеткізу барысында оңды нәтижелерге  жеткенін байқаймыз.

 

2.3 “Ұлан” ЖШС-нің   қаржылық-экономикалық қызметін  талдау және кәсіпорынның дебиторлық қызметін басқару

 

“Ұлан” ЖШС-нің 2011-2012 жылдар үшін есептелген технико-экономикалық көрсеткіштері мен бухгалтерлік есеп беруі негізінде кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы талданады.

Қаржылық тұрақтылық деп өз  қаражаттарының есебінен  активке салынған (негізгі қорлар, материалдық емес активтер, айналым құралдары) құралдарды жаба алатын, ақталмаған дебиторлық және кредиторлық борыштарды жібермейтін және өз міндеттемелері бойынша уақтылы есеп беретін шаруашылық жүргізуші субъектіні айтамыз.

  Қаржылық тұрақтылықты  бағалаудың ең маңызды көрсеткіші  болып  нақты активтердің өсу  темпі табылады – бұл нақты  бар меншікті мүлік және шын  құны бойынша қаржылық салымдар. Нақты активтерге материалдық  емес активтер, негізгі қордың  тозуы, заемдық құралдар жатпайды. Нақты активтердің өсу темпі  мүлікті көбейту интенсивтілігін  сипаттайды және төмендегі формуламен  анықталады:

А = ((( С1+З1+Д1 ) / ( С0+З0+Д0 )) – 1 ) * 100   (2.3)

А - нақты алтернативтердің өсу темпі, %;

С - негізгі құралдар және өткізілмеген тауарлар мен материалдық  емес активтердің сауда бағаны өсірушілік салымдары;

З - қорлар мен шығыстар;

Д - қолданылған заемдық  құралдарды ескермегендегі ақша қаражаттары, есептер және басқа да активтер;

“0” - базистік жыл;

“1” - талданатын жыл.

А = ((( 189815+424767) / ( 147819+201778 )) – 1) *100 = 75,8

   Сонымен, 1 жылға  нақты активтердің өсу интенсивтілігі 75,8 құрады, бұл кәсіпорынның қаржылық  тұрақтылығының жақсарғандығының  белгісі.

 

 

Ары қарай 2011-2012 жылдар үшін ағымдағы активтердің құрамы мен құрылымын қарастырайық.

 

 

 

Кесте 2.9 - “Ұлан” ЖШС-нің 2011-2012 жылдар үшін қаржылық ресурс көздерінің құрылымы

 

Қаржы ресурстары көздерінің түрлері	2011 жыл		2012 жыл		өзгерістер
	Мың Теңге	%	Мың Теңге	%	Мың теңге	%
1	2	3	4	5	6	7
1. Меншік капиталы	233604	66,8	260730	42,4	27126		111,6
1.1.Жарғылық капитал	51689	14,8	51689	8,4	0		---
1.2. Бөлінбеген табыс  (шығыс)	1970	0,6	37175	6,0	35205		1887,1
2.Тартылған құралдар	115993	33,2	353852	57,6	237859		305,1
2.1.Қысқамерзімді несие	---	---	181549	29,5	181549		---
2.2.Кредиторлық борыш	5172	1,5	---	---	---		---
2.3. Бюджетпен есеп  айырысу	93283	26,7	158520	25,8	65237		169,9
2.4.Басқа да кредитор- лық борыштар	349597	100	614582	100	264985		175,8

 

 

 

 

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау үшін автономия  коэффициенті және қаржылық тұрақтылық коэффициенті қолданылады.

Автономия коэффициенті шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық жағдайының қаражаттың заемдық көздерінен тәуелсіздігін сипаттайды. Ол меншікті қаражаттың қайнар көздердің жалпы  сомасындағы үлесін көрсетеді:

Ка = М / SH

Ка – автономия коэффициенті;

М – меншікті қаражат, мың теңге;

SH - қайнар көздердің жалпы сомасы, мың теңге.

 

Қаржылық тұрақтылық коэффициенті меншікті және  заемдық қаражаттардың  қатынасын білдіреді:

Ку = М / К + З

 

Ку - қаржылық тұрақтылық коэффициенті;

К - заемдық қаражаттар, мың теңге;

М -  меншікті қаражат, мың теңге;

З - кредиторлық борыш және басқа да пассивтер, мың теңге.

 

Кесте 2.10 - “Ұлан” ЖШС-нің 2001-2002 жылдар үшін дебиторлық және кредиторлық борышын бағалау.

 

Көрсеткіштер	2001 жыл	2002 жыл	өзгерістер
			Мың теңге	%
Дебиторлық борыш, мың  теңге	62813	176381	113568	280,8
Кредиторлық борыш, мың  теңге	5172	---	---	---
Баланс	57641	176381	118740	306,0

Дебиторлық борыш ағымдағы активтерде елеулі үлес салмақ алады: 2011 жылы 31,13% және 2012 жылы 41,52%. 2012 жылы дебиторлық борыш өсіп 180,8% құрады. Дебиторлық борыштың үлкен көлемі, әсіресе оның күмәнді бөлігінің болуы айналым құралдарының айналымдылығының тежелуіне әкеледі және кәсіпорынның қаржылық жағдайына кері әсер етеді.

2.10-кестенің берілгендері бойынша кредиторлық борыш 2011 жылы ғана  болғандығы  және оның дебиторлық борыштан аспағандығы көрінеді. Бұл кәсіпорынның қаржыландырудың қосымша көздерін тартпағандығы туралы айтады.

 

 

 

 

Кесте 2.11 - “Ұлан” ЖШС - нің 2011-2012 жылдар үшін ағымдағы активтерінің өтімділік көрсеткіштері.

 

	Көрсеткіштер	2001 жыл мың теңге	2002 жыл мың теңге	Өзгерістер мың теңге
1	2	3	4	5
1.	Ағымдағы активтер	201778	424767	222989
1.1.	Оның ішінде:  тауар - материалдық  қорлар	131334	224481	93147
1.1.1.	Материалдар	43416	93398	49982
1.1.2.	Дайын өнім	86791	130015	43224
1.2.	Дебиторлық борыш	62813	176381	113568
1.3.	Ақша қаражаттары	7631	23876	16245
1.4.	Басқа да ағымдағы активтер	---	29	29
2.	Ағымдағы міндеттемелер	108455	356569	248114
2.1.	Кредиторлық борыш	5172	---	---
2.1.1.	Бюджеттік төлем бойынша	93283	158520	65237
2.1.2.	Басқа да кредиторлық борыштар	17538	13783	-3755
3.	Өтімділік көрсеткіштері	---	---	---
3.1.	Абсолютті өтімділік коэффициенті ( 1.3. - жол / 2 – жол )	0,07	0,067	-0,003
3.2.	Тез өтімділік коэффициенті ( 1.2 - жол + 1.3. – жол  ) / 2 - жол	0,65	0,56	-0,09
3.3.	Ағымдағы өтімділік коэффициенті (1.1.-жол+1.2.-жол+1.3.-жол)/2-жол	1,86	1,19	-0,67

 

Кестенің берілгендері 2012 жылы жалпы өтімділік 2011 жылмен салыстырғанда барлық көрсеткіштер бойынша төмендегенін көрсетеді.

Ағымдағы өтімділік коэффициентін  анығырақ талдайық. Оның ағымдағы міндеттемелердің  өсу есебінен 0,67% төмендегені түсінікті.

Қаржылық тұрақтылықтың  аабсолютті көрсеткіштері болып  қорлардың жағдайын және олардың  қалыптасу көздерімен қамтамасыз етілуін  сипаттайтын көрсеткіштер табылады. Қаалыптасу көздерін сипаттау үшін 3 негізгі  көрсеткіш қолданылады:

Меншікті айналым қаражатының (МАҚ) болуы. Оның өсуі кәсіпорын қызметінің ары қарай дамуы туралы  айтады.

МАҚ = МК – АА

МК – меншікті көздер;

АА – айналымнан тыс активтер.

 

Қорлар мен  шығыстарды қалыптастырудың меншікті және ұзақ мерзімді  ( Мm )  заемдық көздерінің болуы.

Мm= МАҚ + mП

mП - ұзақ мерзімді пассивтер.

 

Қорлар мен  шығыстарды қалыптастырудың негізгі  көздерінің ( НК ) жалпы көлемі.

НК = Мm + ҚЗҚ

ҚЗҚ - қысқа мерзімді заемдық қаражат.

 

Сәйкесінше қорлардың  қалыптасу көздерімен қамтамасыз етілуінің 3 көрсеткішін атап өтуге болады:

¨ меншікті айналым қаражатының ( D МАҚ ) артықшылығы (+) немесе жетіспеушілігі (-).

D МАҚ = МАҚ - Қ

 

Қ - қорлар (запастар).

¨ Қорларды қалыптастырудың меншікті және ұзақ менрзімді (DМm) көздерінің артықшылығы (+)  немесе жетіспеушілігі (-).

DМm= Мm - S

¨ Қорларды қалыптастырудың негізгі көздерінің  (DНК) жалпы көлемінің артықшылығы (+)  немесе жетіспеушілігі (-).

DНК =НК - Қ

Қаржылық  тұрақтылықтың  барлық көрсеткіштер келесі кестеге  егжей – тегжейлі талдау жүргізу  үшін түйістіреміз.

 

 

 

 

 

Кәсіпорынның  дебиторлық қарыздарын басқару

Нарықтық экономика кезінде  кәсіпорындардың қаржы-шаруашылық жұмыс істеу процесінде тұрақты  түрде қарсы агенттермен, бюджтепен, салық мекемелерімен есеп айырысуды  жүргізу қажеттігі туады. Өндірілген тауарларды тиеп жіберу немесе кейбір қызмет көрсету арқылы, кәсіпорындар, әлбетте, қолма-қол төлем ақша алмайды, яғни сатып алушыларды несиелейді. Сондықтан өнімдерді тиеп жіберген уақыттан, кәсіпорынға төлем қаражаты түскен уақытқа дейін кәсіпорын  дебиторлық берешек түрінде әрекетсіздікте болады, оның деңгейі көптеген факторлармен анықталады: өнімнің түрімен, нарық сыйымдылығымен, өндірілген өніммен нарықтың молықтыру деңгейі, шарттың жағдайы, кәсіпорынның қолданатын есеп айырысу жүйесі және басқалар. Соңғы фактор қаржы менеджеріне ерекше маңызды.

Жеткізілген өнімдер үшін есептесудің негізгі түрлері қолма қол ақшамен және ақшасыз төлем түрінде жүргізіледі. Тұрақты экономикада ақшасыз төлем басым болады, яғни чек, вексельдер арқылы, ақшасыз төлеу түрінде жүргізіледі. Тұрақсыз экономика жағдайында алдын ала есеп айырысу түрі басыңқы болады.

Қолма қол төлеу арқылы есептесу теңгемен, несиелік карточканың көмегімен  орындалады.

Дебиторлық қарыздың әртүрлі түрлері  бар: тиеліп жіберген тауарлар, тауарлар үшін және көрсетілген қызмет үшін дебиторлармен есеп айырысу, алынған  вексельдермен есеп айырысу, еншілес  кәсіпорындармен, бюджетпен, басқадай операциялар бойынша персоналдармен есеп айырысу, жеткізушілерге және мердігерлерге  берілген аванстар, жарғы капитаына  құрылтайшылардың жарна қарызы және т.б.

Төленбеген шоттардың үлкен  үлесті салмағы және басқадай қарыз  түрлерінің болуы – кәсіпорындарға түсетін қаражаттардың негізгі  көздерінің бірі болып есепетлінеді, осыған сәйкес дебиторлық қарыздарды басқару туралы шешім қабылдауды қажет етеді.

Алдыменен, барлық дебиторлық қарыздың сипаты бағаланады, дебиторлардың құрамы талданады, олардың құрамындағы  үмітсіз қарыздар анықталады. Бұндай бағалау әртүрлі мезгілде пайда  болған дебиторлардың топтары бойынша  жүргізіледі.

Үмітсіз қарыздарды арнайы құрылған ресуртар есебінен, сонымен қатар  күдікті қарыз резерві есебінен жабуға болады.

Дебиторлық қарыздарды талдау және басқару процесінде кәсіпорындар болжау ретінде, сондай икемді шарт жүйесін  жасау керек, онда өнімдерге  алдын  ала төлеу, немесе аралық шотты ұсыну, немесе инфляция индексіне сәйкестендіріп икемдік баға құру керек және бұл шаралардың қаржы нәтижесіне әсері бағалуны тиіс.

Дебиторлық қарыздағы қаражаттың айналымындығы келесі формула арқылы есептелінеді:

К= Ө / Қ

К – айналым коэффициенті,

Ө - тиеліп жіберілген өнімнің көлемі,

Қ – орташа дебиторлық қарыз.

 

Дебиторлық қарыздағы қаражаттың айналымдығы күнмен есептелінеді, яғни бір айналымның ұзақтығын көрсетеді. Онда:

А_к = (Д_қ х К_с) / Ө

А_к – айналымдағы күн,

Д_қ – дебиторлық қарыз,

К_с– кезеңдегі күн саны.

Дебиторлық қарыздағы қаражаттың нақтылы айналымдығын талдау кәсіпкер белгілі бір кезең уақытындағы алынған мәліметті, басқа шаруашылық субъект көрсетіштерімен салыстыра отырып, мүмкінді өз уақтында төлеу мүмкіншілігін және барлық дебиторлық жағдайы бағалайды.

Айналым капиталының құрамындағы  маңызды қор айналымының құрамына дебиторлық қарыз және ақша қаражаты жатады. Олардың спецификалық түрлеріне, қозғалыс жылдамдығына, пайда болу заңдылығына қарай айналым қаражаттырының бұл түрлері нормаланатын айналым  қаражаттары сияқты алдын ала  есептелінбейді және есепке алынбайды. Бұл элементтерді басқару басқа  әдістермен орындалады.