Кәсіпорынның айналым капиталын қаржылық басқару

Мазмұны:

 

 

Кіріспе

 

1 Кәсіпорынның  айналым капиталын қаржылық  басқарудың  теориялық негіздері

1.1 Кәсіпорынның айналым капиталының  мазмұны мен мағынасы

1.2  Айналым капиталынының құрамы  мен құрылымы

1.3  Айналым капиталын қаржылық  басқару саясаты

 

2 КӘСІПОРЫННЫҢ ТАЗА АЙНАЛЫМ  КАПИТАЛЫН ҚАРЖЫЛЫҚ БАСҚАРУ ЖӘНЕ  ЖШС «ҰЛАННЫҢ » АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІН  БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ

2.1 Кәсіпорын айналым активтері  мен қысқа мерзімді міндеттемелерінің  құрамы мен құрылымын талдау

2.2 ЖШС «ҰЛАН» кәсіпорнының құрылуы,  қызметі және       экономикалық  көрсеткіштерін талдау

2.3 “Ұлан” ЖШС-нің  қаржылық-экономикалық  қызметін талдау және кәсіпорынның  дебиторлық қызметін басқару

 

3.  КӘСІПОРЫННЫҢ АЙНАЛЫМ КАПИТАЛЫН  ҚАРЖЫЛЫҚ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ  ЖОЛДАРЫ

3.1 Айналым  активтерінің көлемін басқаруды  жетілдіру

3.2 Кәсіпорынның айналым капиталын  пайдалану тиімділігін жетілдіру  жолдары

 

Қорытынды

Қолданған әдебиеттер тізімі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                      КІРІСПЕ

 

        Нарықтық экономика, оның модельдерінің  әртүтлілігіне қарамастан, мемлекеттік  реттеуді міндетті түрде қажет  ететін, әлеуметтік-бағытталған шаруашылық  ретінде сипатталады. Нарықтық  қатынастар құрылымында үлкен  рольді қаржы атқарады. Қазақстан  Республикасында жүргізілетін экономиканы  жандандырудың стратегиялық курсы  шаруашылық субъектілерінің қызметінің  нәтижелілігі, қаржы жағдайының  тұрақтылығы үшін жауапкершіліктерін  жоғарлатуды болжамдайды. 

       Алғашқы жаңақұру жылдарында  байқалған қаржы бақылауы мен  ұйымдастырылуының ролін дұрыс  бағаламау кәсіпорындардың қаржылық  жағдайына теріс әсер етті. Реформа  жылдарында шаруашылық субъектілерінің  айналым қаражаттарының жетіспеушілігі  екі топ факторлардың әсерінен  пайда болады. 

       Бірінші топтың пайда болуына  макродеңгейдегі шешім қабылдау  мен туатын жағдайлар шарт  болады. Олардың қатарына мыналарды  қосуға болады: өнімнің өзіндік  құнының өсуі мен айналым қаражаттарының  жетіспеушілігіне әкелген еңбек  ақы қорына салынатын салық  салу, шікізат, материалдар, құрал-жабдықтарды  сатып алуға кететін айналым  қаражаттарына деген кәсіпорындардың  қажеттілігін өсірген қосымша  құнына салығы енгізілді; кәсіпорындардың  айналым қаражаттарына қосымша  салымдарды қажет еткен айналымға  салыннан тағы бірқатар салықтар  енгізілді; нақты өндірушілерді  қолдауға бағытталмаған банктік  жүйенің дамымауы кәсіпорындарға  уақытында айналым қаражаттарының  орнын толтыруға мүмкіндік берген  жоқ; инфляцияның жоғары деңгейі;  табысқа салынатын салық; қосымша  құн салығы, тағы басқа салықтар  бойынша аванстық төлемдердің  бюджетке жіберілуі. 

        Фактордың екінші тобы кәсіпорындардың  қызметімен байланысты: айналым  қаражаттарының ұйымдастырылуына, ең алдымен олардың нормалануына, жеткіліксіз көңіл бөлушілігі; айналым  қаражаииарының мақсатсыз қолданылуы; өндіріс процесінен айналым қаражаттарының  шығарылуы; жабдықтаушылардың, мердігерлердің  және тауар мен қызметтерді  тұтынушылардың дұрыс таңдалмауы; дебиторлық және кредиторлық  қарыздарды басқарудың төмен  деңгейде болуы, банкроттық жүйесінің  аз тиімділігі, кәсіпорындардағы  қаржы бақылаушыларының төмен  дайындығы. 

        Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық  дамуының орта мерзімдік (2002-2011жж) бағдарламасының мақсаты ұзақ  мерзімді динамикалық өсу потенциялы  бар, жергілікті халықтың әл-ауқатының  бірқалыпты көтеруін, өндіріс аппаратының  тиімді жаңартылуын, елдің қамтамасыздығын  және бәсеке қабілеттілігінің  нығаюын қамтамасыз ететін қазақстандық  экономиканың моделін жасау. 

        Қазақстан экономикасы мен әр  шаруашылық субъектісінің алдына  бұл бағдарламамен қойылатын  басты міндетінің бірі – қарғылық  жандандыру болып табылады. Бұл міндеттің орындалуы нарық шаруашылығы субъектілерінің негізгі және айналым қаражатының қолдалынуының тиімділігін жоғарлатуынсыз мүмкін емес. Қаржы-несие механизмі кәсіпорындардың айналым қаражаттарының жеткіліктілігі жағдайында ғана тиімді қызмет етуі мүмкін.

        Әрбір кәсіпорынның табысты жұмыс  істеуі бірқатар шарттарға байланысты, оның ішінде ең маңыздыларының  бірі айналым қаражаттарының  қажетті көлемінің бар болуы.  Бәсеке ортасы жағдайында өндіріс  тиімділігі кәсіпорынның нарықтық  инфрақұрылымдағы алдыңғы қатарларында  болуына негізгі шарт болып  табылады. Сондықтан, айналым қаражаттарының  тиімді ұйымдастырылуы мен оларды  қолданудың тиімділігін жоғорлату  мәселелері кәсіпорындар алдында  өткір түрде тұрады, себебі бұлардың  шешілуі өндірістік процесін  үздіксіздігін қамтамасыз ететін  және өндіріс рентабельділігінің  негізгі шарты болып табылады.

        Қазіргі кезде ғылыми қызметкерлер  айналым қаражаттарына, оларды  жоспарлау және қолдану тиімділігі  мәселелеріне жеткіліксіз көңіл  бөледі. Айналым қаражаттарының  теориясы бойынша батыс экономистері  еңбектерінің аудармалары санының  өсуіне байланысты белгілі терминалогиялық  айырмашылықтар туандады. Бұрын  жасалған зерттеулерді жарыққа  шығарылған монографияларды және  оқулықтарды талдай келе, көпшілік  кездерде авторлардың айналым  капиталы, айналым қаражаттары және  айналым активтері тусініктерінің  бір мағынада көрсететінін байқауға  болады. Айналым қаражаттарын бақылау  мәселелері ашылғанда, оларды  ұйымдастырудың принциптері көрсетілмейді.  Нормалауды жетілдіру сұрақтары  терең түрде қарастырылмайды.  Бұның бәрі тәжірибелік қызметте  кері әсерлерге әкеліп соқтырады. 

Курстық жұмыстың зерттеу объектілері – Алматы облысының орналасқан «Ұлан» ЖШС болып табылады. Бұл кәсіпорынның бәсеке қабілетін арттыру, кәсіпорынның айналым капиталын, айналым қаражаттарын, қаржылық тұрақтылығы жөніндегі механизмдер жүйесі, төлем қабілетін қалпына келтіру үлгілері, кәсіпорынның Қазақстан аймағында қызмет ете алуының тәжірибесі болып саналады. Атқарылатын жұмыс құрылымы жұмыстың мақсаттарымен және тапсырмаларымен анықталады. «Кәсіпорынның таза айналым капиталын басқару мен талдау»деп аталған екінші тарауда «Ұлан» ЖШС-і мысалға алынып, оның жалпы сипаттамасы, қаржылық тұрақтылығы және төлем қабілеті жайлы айтылады.

«Кәсіпорынның  айналым капиталын тиімді басқару  және жетілдіру жолдары» деген үшінші тарау кәсіпорынның экономикалық көрсеткіштері  мен оның Қазақстан жағдайларына бейімделуіне, «Ұлан» ЖШС қолданған  қаржылық сауықтандыру жоспарларына арналады.

 

 

 

 

1 Кәсіпорынның  айналым капиталын қаржылық  басқарудың  теориялық негіздері

 

1.1 Кәсіпорынның айналым капиталының  мазмұны мен мағынасы

 

Кәсіпорындардың іс-әрекеттерін қамтамасыз етудегі міндетті шарт- қолда бар  айналым- қаражаттарының болуы. Айналым  қаражаттары – бұл өндірістік айналым қорларын құру, пайдалану  және үздіксіз өндірістік процестер  мен өнімді өткізуді қамтамасыз ету  үшін аванслаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы. Айналым қаражаттарының мәні -  ұдайы өндірістік процестердің  қажеттілігіні қамтамасыз етудегі  экономикалық рөлімен анықталады. Айналым  қаражаттары өндірістік процеске бірнеше  рет қатысатын негізгі қорларға қарағандағы айырмашылығы, ол тек  бір ғана өндірістік  кезеңде  қызмет етеді және өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей  дайын өнімге апарады.

Айналым қаражаттары  үнемі  қозғалыста болады. Бі өндірістік кезең  аралығында олар үш сатыдан  тұратын ауыспалы  айналым жасайды.

Бірінші сатыда – кәсіпорын ақша  қаражаттарын еңбек заттарын сатып алу үшін шарттарды төлеуге жұмсайды.  Бұл сатыдан айналым қорлары айеналыс аясынан өндіріс саласына өтеді.

Екінші сатыда – алынған айналым қорлары өндіріс процесіне тікелей өтіп, әуелде өндіріс қосалқы қорларына және шала фабрикаттарға содан соң аяқталмаған өндірістік процесі дайын өнімге айналады.

Үшінші сатыда – дайын өнім сатылады, нәтижесіне айналым, қорлары өндіріс саласынан айналыс аясына, қайтадан ақшалай нысанына келеді. Бұл қаржылар жаңадан еңбек құралдарын алуға жұмсалып, жаңа ауыспалы  бірінші дегенді білдірмейді. Керісінше олар бір мезгілде айналымның барлық үш сатысында белгілі орында болады. Бір нәрсенің әрбір мезеті сатып алынады, өндіріледі, сатылады және қайта сатып алынады. Нақ осы жағдай өндірістік   үздіксіздігін, тоқтаусыздығын және өндірілген өнімдерді сатуды қамтамасыз етеді. Сонымен, бұдан ескеретін жай- әрбір сатыдағы айналым қаражаттарының тұрған уақыты бірдей емес.

Айналым капиталы – кәсіпорынның  қосымша қор құру үшін және бір жыл ішінде немесе бір өндірістік  кезеңде айналым жасайтын өндірістік процесінің және өнім өткізу  шығындарын авансалау үшін қолданылатын ресурстар. Айналым қаражат өзінің экономикалық мәні бойынша айналым қоры мен айналыс қорына бөлінеді.

• Айналым қорлары – бір өндірістік кезеңде өндірістік  процесте түгел тұтынылып өзінің құнын дайындалатын өнімге толық көшіретін ресурстардың  бір бөлігі. Оларға:

1. Өндіріс қалдықтары, оның құрамында  шикізат, материалдар, отын, сатымдық жартылай фабрикаттар, шыны ыдыстар, қосылқа бөлшектер, құралдар мен құрылғылар қызмет мерзімі бір жылдан кем болады.

2. Аяқталмаған өндіріс
3. Болашақ кезеңдердің шығындары жатады.

• Айналыс қорлары – құнды қалыптастыруға қатыспайтын, оның жеткізушілігі болып табылатын айналыс саласына қызмет ететін қаражат.

Оған:

1. Қоймадағы дайын өнім.
2. Тиелген, бірақ ақысы  төленбеген дайын өнім.
3. Материал алуға, жалақы төлеуге, жетіспеушілер алдында қаржылық міндеттермелерін орындау үшін және т.б. қажетті ақшалай қаражат жатады.

• Сатудың таза құны бойынша тауарлы- материалдық қорларды бағалау- мұндай қорларға зақым келу, жартылай немесе толығымен ескірген немесе олардың сату бағасы төмендеу себебімен, олардың өзіндік құны қалпына келмейтін жағдайлардағы бағалау әдісі. Өткізудің таза құны оларды сатуды ұйымдастыруға жұмсалған шығынды шегергендей болжамды сату бағасына тең.

• Өлшенген  орташа құн әдісі – тауарлы материалдық қорлардың өлшенген орташа құны есеп беру кезеңінің басында болған және сол кезеңде алынған ұқсас бірліктердің орташа құнын анықтаумен есептелінетін әдіс.
• Фифо әдісі – (алдымен келеді- алдымен қызмет көрсетіледі) – бұл әдіс бойынша бағалау кәсіпорын қорды қандай кезекпен сатып алса, сол кезекпен қолданылады, яғни өндіріске бірінші келген қор уақытымен бірінші сатып алынған өзіндік құн бойынша бағалануы тиіс (алдымен бірінші сатып алған топтама бағасы бойынша, одан кейін екінші,топтама бағасы бойынша және одан әрі бір айға шығындалған материалдық жалпы көлемі алынғанша осылайша кезекпен кете береді).
• Лифо әдісі (соңынан келеді- алдымен қызмет көрсетіледі) – бұл әдіс бойынша өндіріске қорлардың келіп түсуі уақыт бойынша соңғы сатып алынғандардың өзіндік құны бойынша бағаланады (соңғы сатып алынған топтама бағасы бойынша, одан кейін оның алдында сатылған топтама бағасы бойынша, осылай жалпы көлемді шығарғанша) ал кезең соңында қордың өзіндік құны ерте сатып алынғандардың өзіндік құнымен анықталады:

1.Айналым қаражаттарының айналымдылығы  мынадай көрсеткіштер бойынша  есептелінеді.

а) айналым қаражатының айналымдық коэффиценті:

К_ай= ө ө/ АйҚ

Мұнда:ө ө - кезеңдегі өнімді өткізу көлемі.

А й Қ  – сол кезеңдегі айналым қаражатының  орташа сомасы

ә) Бір айналымның ұзақтығы (Ұ₁)

Ұ₁=(АйҚ х Т)/ ӨӨ немесе Ұ₁= Т/Кай,

Мұнда: Т – уақыт кезеңі;

б) айналым қаражатының  қайтарымы (Қ)

Қ=П/АйҚ

2. Кәсіпорын қажеттілігіні анықтау  үшін айналым қаражатынан есептеледі:

а) өндірістік қодың (шикізат және материал) қалыптасуына айналым қаражатының  қажетілігі

ҚҚ = Ш₁Н_Қ

Мұнда:Ш₁– құндық көрінісіндегі бір күндік шикізат пен материал шығысы.

Н_Қ– қоймадағы шикізат пен материал қорының норамсы

ә) аяқталмаған өндірістің қалыптасуына, айналым  қаражатының қажеттілігі (АӨҚ).

АӨҚ = Ш₁*Ұ К_шө

Мұнда:Ш₁– құндық көрінісіндегі бір күндік өнім шығарылымына жұмсалатын шығын.

Ұ - өндірістік кезеңнің ұзақтығы;

К_ШӨ - шығынның өсу коэффиценті.

б) дайын өнімге айналым қаражатының қажеттілігі (Д_ӨҚ)

Д_ӨҚ  = Ш₁* Н_дө

Мұнда :Н_ДӨ - қоймадағы дайын өнім қорының нормасы.

 

Кәсіпорын қорларының басқаруға қатысты тапсырмаларды  орындағанда, сондай-ақ төменде берілген формулалар қолданылады.

1) Сатып алынатын шикізат топтамасының  оңтайлы көлемін анықтау үшін  Уильсон үлгісі  (Q)₁ бірлігі:

1 нұсқа

Мұнда:m – сатып алынатын шикізаттың жылдық көлемі бірлігі;

о – бір топтамамен есеп айырысқандағы сатып алу қызметін көрсету бойынша шығындар, теңге.

r – орташа жылдық қор пайызында шикізатты жинақтау бойынша шығындар (коэффицент арқылы ондық бөлек түрінде көрінеді);

к – шикізат бірлігінің бағасы, теңге.

2 нұсқа

мұндағы   F – осы тапсырыс топтамасын орындау құны, теңге.

Д – бір кезеңдегі жалпы шикізат қажеттілігі;

Н – шикізат бірлігін сақтау бойынша шығындар, теңге.

 

2. Кезең ішіндегі топтама саны

N =m/Q]

3. T =Ұ/ И

Мұнда

И – тапсырыс топтамалары арасындағы интервал;