Кәсіпорынның айналым капиталын қаржылық басқару

Салынған  капиталға табысты максималды ету  мен жоғары төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету белгілі бір мөлшерде бір-біріне қарама-қарсы тұрады. Мысалы,рентабельділікті жоғарылату үшін ақша қаражаттары ақшаға қарағанда төмен ликвидті әр түрлі  айналымда және айналымнан тыс активтерге салынуы керек. Ал кәсіпорынның тұрақты  төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету  үшін шотта үнемі ақша қаражаты болуы  керек. Қаражаттың бір бөлігі жоғарғы  ликвидті активтер түрінде болуы  керек. Осыған байланысты кәсіпорынның айналым қаражаттарын басқаруда  негізгі міндет болып айналым  активтерінің сәйкес мөлшері мен  құрылымын ұстау көмегімен төлем  қабілеттілігі, рентабельділік арасында тиімді арақатынасты қамтамасыз ету  болып табылады. Сондай-ақ жеке және пайымдық айналым қаражаттарының оптималды  арақастынасын ұстау керек, өйткені  осыдан кәсіпорынның несие алу мүмкіндігі, қаржылық тұрақтылығы мен тәуелсіздігі байланысты болуы. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту үшін айналым активтерінің дебиторлық қарызға, яғни берілген кәсіпорынның басқа кәсіпорынның айналымында  жүрген қаражатына ағылуын тоқтату  керек.

Жалпы қабылданған  әдістер бойынша,  дебиторлық  қарыз өндірістік қорларға қарағанда  неғұрлым ликвидті актив болып табылады. Сондықтан да оның болуы іс жүзінде  осы сомада артық қордың болуына  қарағанда анағұрлым жақсы. Осы  жағдай көптеген қызметтер көрсететін қаржылық компаниялардың желісі бар  индустриялды дамыған елдерге тән. Дебиоторлық қарызды фактрингтік  немесе форфейтингтік операциялармен айналысатын банкке немесе басқа  қаржылық институтқа сатуға болады.

Инвестициялық саясат саласында ұқыпты экономикалық есептеулерді жүргізуге болады. Мысалы, егер өз өндірісіне салынған капиталды  пайда нормасы 20 процент құраса және қаражаттарды жылына 70 процентпен орналастыру  мүмкін болса, ондай мүмкіндік жан-жақты  қарастырылып, талдануы керек. Бұл барлық босатылған қаражаттың бірден, мысалы, жепозиттік сертификаттады сатып алуға  кетеді дегенді білдірмейді. Бос  қаажаттың жоғары ликвидті, тез айналатын  активтерге инвестициялануы туралы сөз болып отыр.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 КӘСІПОРЫННЫҢ ТАЗА АЙНАЛЫМ  КАПИТАЛЫН ҚАРЖЫЛЫҚ БАСҚАРУ ЖӘНЕ ЖШС «ҰЛАННЫҢ » АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ

 

2.1 Кәсіпорын айналым активтері  мен қысқа мерзімді міндеттемелерінің  құрамы мен құрылымын талдау

 

Айналым капиталының элементтері шаруашылық операциялар үздіксіз ағымының ажырамас бір бөлігі болып табылады. Сатып  алу өндірістік қорлар мен кредиторлық қарыздың өсуіне алып келеді, өндіріс дайын өнімнің өсуіне алып келеді, өткізу дебиторлық қарыздың, есеп шоттағы және кассадағы ақща қаражаттарының өсуіне алып келеді. Бұл операциялар көп рет қайталанып, нәтижесінде ақшалай түсімдерге және ақшалай төлемдерге алып келеді.

Айналым капиталының элементтері өндіріс  аясынан айналыс аясына қарай  және керісінше  үздіксіз ауысып отырады. Айналым капиталының бөлігі үнемі  өндіріс аясында (өндірістік қорлар, аяқталмаған өндіріс, складтағы  дайын өнім, т.б.), ал екінші бөлігі –  айналыс аясында (тиелген өнім, дебиторлық қарыз, ақша қаражаттары, құнды қағаздар, т.б.) үнемі  болып отырады.  Сондықтан  кәсіпорынның айналым капиталының  құрамы мен мөлшері тек өндіріс  аясы қажеттіліктеріне ғана емес, айналыс  қажеттіліктеріне де шарт болады.

Өндіріс және айналыс аясының айналым  капиталына деген қажеттілігі әртүрлі  шаруашылық әрекеттерінің түрлеріне  ғана әртүрлі болмайды, тіпті бір  саланың әр кәсіпорынына әртүрлі  болады. Бұл қажеттілік айналым қаражаттарының заттық мазмұны мен айналыс жылдамдығына, өндіріс көлеміне, өндіріс ұйымдастырылуы мен технологиясына, өнімді өткізу, шикізат пен материалды сатып  алу тәртібіне және т.б. факторларға  байланысты.

Айналым капиталының функционалды белгісіне  қарай айналым қорларына және айналыс қорларына бөлінуі өндіріс  және айналыс процесінде айналым  қаражаттарының  болған уақытын  талдау және бөлгіштік есепке алынуы  үшін қажет.

 

 Кесте 2.1 - Өндіріс  процесіндегі функционалды белгісіне  қарай айналым қаражаттарының  құрамы мен құрылымы

 

Айналым қаражаттарының тобы	Кіретін қаражаттардың құрамы	Бухгалтерлік есептің шоттары
1. Айналым өндірістік қорлар (өндіріс  аясындағы және өндіріс процесіндегі  айналым қаражаттары)	1.1 Өндірістік қорлар: Шикізат Негізгі материалдар Сатып алынған жартылай фабрикаттар Отын Көмекші материалдар Арзан бағалы және тез тозатын заттар (қалдық құны бойынша)            1.2 Өндіріс процесіндегі қаражаттар: Аяқталмаған өндіріс өзі шығарған жартылай фабрикаттар болашақ кезең шығындары	10-1 10-1   10-2 10-3 10-6     12-13     20   21   31
2. Айналыс қорлары (айналыстағы  айналым қорлары)	2.1 Өткізілмеген өнім: кәсіпорын складындағы дайын өнім тиелген, бірақ ақысы төленбеген өнім қайта сатуға арналған тауарлар 2.2 Ақша қаражаттары:  касса есеп шот валюта шоты құнды қағаздар басқа да ақша қаражаттары басқа кәсіпорындармен және мекемелермен есеп айырысу	40   45   41   50 51 52 58   55,56,57       60, 76, 67, 68
3. Айналым қаражаттарының жалпы  сомасы	(1 п.+2 п.)

 

 

 

 

 

Кәсіпорын балансында көрсетілу әдісіне қарай  айналым қаражаттары келесі топтарға бөлінеді:

1. қор түріндегі материалды айналым қаражаттары – Е^Қ. Бұған баланс активінің II бөліміндегі барлық статьялар кіреді: өндірістік қорлар, арзан бағаланатын және тез тозатын заттар, аяқталмаған өндіріс, болашақ кезең шығындары, дайын өнім, тауарлар, басқа да қорлар;
2. дебиторлық қарыз – Е^ДҚ.Дебиторлық қарыз құрамына баланс активінің  III бөліміндегі  келесі статьялар кіреді: тиелген тауарлар, дебиторлармен есеп айырысу (тауарлар, қызметтер, жұмыстар үшін, алынған вексельдер бойынша, еншілес кәсіпорындармен, бюджетпен, басқа операциялар бойынша қызметкерлермен, басқа да дебиторлармен), аванстар, жабдықтаушылар мен мердігерлерге берілген, басқа айналым активтері,
3. Ақша қаражаттары - Е^А.Ақша қаражаттарына баланс активінің  III бөліміндегі келесі статьялар кіреді: касса, есеп айырысу шоты, валюта шоты, басқа  ақша қаражаттары, қысқа мерзімді қаржы салымдары,
4. Айналым капиталының жалпы сомасы – Е.

Е =Е^Қ + Е^ДҚ + Е^А  (2.1)

 

Айналым қаражаттарын тез өтімді және баяу өтімдіге жіктелуі абсолютті болып  табылмайды, кәсіпорын қызметінің әрбір  есепті кезеңдерінен жинақталатын нақты  реалды жағдайына байланысты болады.. былай болуы да мүмкін: складтағы  дайын өнім қалдықтары дебиторлық қарызды өтеу мерзімі келгенге дейін өткізіледі. Сондықтан, әр кәсіпорын үшін және әрбір жеке кезең үшін өтімділігі бойынша ағымдағы активтердің өзінің жеке топталуы мүмкін.

Ағымдағы активтердің өтімділігі айналым қаражаттарына капитал  салу тәуекелін анықтайтын басты  фактор болып табылады. Ұзақ уақыт  бойындағы айналым қаражаттарының өтімділігінің жинақталған бағасы бұл активтерге салымдардың мүмкінді тәуекелін анықтауға мүмкіндік  береді.

 

 

Кесте 2.2 - Өтімділік дәрежесіне қарай айналым қаражаттарының құрамы мен құрылымы

 

Айналым қаражаттарының тобы	Баланс активтінің статьялары	Бухгалтерлік есептің шоттары
1. Ең өтімді активтер	Ақша қаражаттары: касса есеп айырысу шоты валюта шоты басқа да ақша қаражаттары 1.2 Қысқа мерзімді қаржы салымдары	50 51 52 55,56,57   58
2. Тез өтімді активтер	2.1 Тиелген тауарлар 2.2 Дебиторлық қарыз: тауар, жұмыс, қызмет үшін алынған вексельдер б-ша еншілескәсіпорындармен бюджетпен басқа операциялар бойынша қызметкерлермен басқа дебиторлармен 2.3 Басқа айналым қаражаттары	45
3.Баяу өтімді активтер	3.1 Қорлар – баланс активінің  II бөлімінің нәтижесі болашақ  кезең шығындары мен сатып  алынған құндылықтардың ҚҚС-ғын  алып тастағанда	Баланс активінің II бөлімінің нәтижесі – 31-19
4. Айналым қаражаттырының жалпы  сомасы	П.1+п.2+п.3

 

 

 

 

2.2 ЖШС «ҰЛАН» кәсіпорнының  құрылуы, қызметі және       экономикалық көрсеткіштерін талдау

 

ЖШС «Ұлан» кәсіпорны 1998 жылы құрылды. Өзін сыйлайтын  үміткер және ірі кәсіпкер Асқар  Алтай  деген  кәсіпкер өз қаражаттары  мен күшін біріктіріп кішігірім  ет сақтау мен өңдеуге және бұқтыруға  арналған комбинат  құрады. Оның меншік иелену мен басқарудағы үлестері және құқықтары тексерілген болды. Еттің ірі партияларын қайта  өндіру, сою, жеткізу үшін 1998 жылы  ет комбинатының филиалы болып табылатын  Береке қасапқанасын  сатып алып, 1000 тоннаға дейін ет сақтауға арналған тоңазытқыш орната отырып ішкі құрылымын  өзгерту арқылы оны ет комбинатына  айналдырады. Обылыстағы бұқтырылған  ет өндіруші жалғыз өнеркәсіп орны- Алматы қаласындағы ірі ет комбинатының тоқталуымен нарықтық бұл нишасы өнімді қарапайым әдіспен, арнайы жабдықталмаған жағдайларда өндіретін, тұтынушылар  сұранысын саны жағынан да, сапасы жағынан да қанағаттандырмайтын  ұсақ кәсіпкерлермен тола бастады. Кәсіпкерліктің болашағы соңғы өнімді өндіруде жатқанын сезінгеннен кейін қызметтің  бұл бағыты келешекте басымдылыққа ие болды. 1999 жылы ғимараттарын жөндеуден  өткізіп, бұрынғы ет комбинаттардың қолдануында болған құрал-жабдықтарды  сатып алып, құрастырып және оларға мамандарды жұмылдырып, ЖШС «Ұлан»  бұқтырылған ет өнімдерінің өндірісін  толығымен игерді. Өндіріс шикізаты: шошқа және ірі-қара мал еті- халық  пен шаруа қожалықтарынан сатып  алу арқылы дайындалды, материалдар мен қоспалар Ресей мен Қазақстан кәсіпорындарынан сатып алынады.

Кейіннен  цех Қазақстан мен Ресейде  жасалған сүрлеу және қайнату камераларымен, толтыру машинасымен және басқа  қажетті құрылғылармен толықтырылды. Өнім стандарттау комитетімен сертификатталған; тұтынушылар сұранысына ие  болады. Бұқтырылған ет  өнімдерінің таратылуы  мақсатында Семей, Өскемен және Алматы қалаларында бөлшек сауда және көптеп сату желілері құрылған. Өндіріс көлемі айына 50 тоннаға дейін жеткізілді. Пісірілген және жартылай сүрленген  сиыр, қой және шошқа еттерінің 20-дан  астам түрі, деликатестік және ұлттық тағамдардың 15 түрі, сонымен бірге: мал майы, көже-сорпа қоспалары  өндіріле бастады. Малды союдан кейін  артылып қалған терілер фирманың жаңа бағытын- кейіннен жеке кәсіпорынға  айналған тері және тон өнімдерін  шығару өндірісі ашылды.

Кәсіпорынның  төмендегідей өндіріс қуаттары бар:

1. Негізгі өндірісатік цехтар:

• Мал сою және етті бөлшектеу цехі;

• Жіліктеу цехі;
• Бұқтыру  цехі;
• Тері кептіру цехі;
• Ет тоңазытқышы;
• Дайын өнім тоңазытқышы;
• Малды союға дейін ұстау орны;
• Сапаны бақылау зертханасы.
• Дайын өнімді қаптау цехі.

2.Қосалқы цехтар мен өндірістік  қызметтер:

• Механикалық цех;
• Гараж;
• Әкімшілік-тұрмыстық корпус.

3. Өндірістік емес бөлімшелер:

• Асхана.

Өндіріс келген шикізат пен дайын өнім сапасын бақылау зертханасымен  жабдықталған. Арнайы құрылған бөлімше  шикізат пен материалдарды, дайын  өнімді сынақтан өткізіп, технологиялық  процесс нормаларының сақталуын  бақылайды.

Қолда бар  өндіріс қуаттары бір ауысымды 5 тоннаға дейін өнім шығаруға мүмкіндік  береді. Алайда, сауда тапсырыстарына бейімделген өндіріс өндіріліп  жүрген тауар ассортименті мен сапасының  орташа айлық 70 тоннасын  шығаруға мүмкіндік  ашты.

Бөлшектеу – мал еті арнайы бөлшектеу консерінде пышақпен бөлшектенеді. Мал етінің сүрленген өнім өндіруге арналған сан етін, төсін және төс етін бөліп алады, қалған бөліктері жіліктеуге кетеді.

Жіліктеу – мақсаты- етті сүйектен ажырату. Сүйектердің жекелеген түрлері (омыртқа) алынбаған етімен сорпа жиынын, қуырдақ, сүрленген шошқа сүйектерін өндіруге және одан арғы таратылуға бағытталады.

Сұрыптау және сіңірінен айыру – оның мақсаты –сіңірлерді, ірі пленкаларды, шеміршектерді, қан тамырларын және ұсақ сүйектерін бөліп алу.

Етті тұздау – тұздалуға кететін ет және өнімдері шұжық өнімінің түріне байланысты ұсақталады. Етті инъектер арқылы тұздайды. Сүрленгген қатты шұжықтар мен деликатестер үшін етті 400-600 грамм бөліктермен тұздайды. Тұздау уақыты мен тұз мөлшері –ережелерге сәйкес әр өнім түріне байланысты әр түрлі.

Сүрлеу –  температураға байланысты сүрлеудің үш түрін ажыратады:

Қақтау-70-120 С температурада 30-150 мин аралығында қысқа уақыттық сүрлеу (қайнатуға  дейін). Ыстық сүрлеу-35-50С температурада 12-48 сағат сүрлеу. Суық сүрлеу-18-22С  температурада 2-5 тәулік сүрлеу.

Жылулық өндеу – шикі ет өнімін дайын күйге дейін жеткізу, микро ағзалардың вегативті түрлерінің көпшілігін жою, ферменттерді жұмылдыру, ақуыздарды денатурациялау және ірілендіру, коллаинді желатинге айналдыру. Жылулық өндеуге қайнату мен булау жатады. Қайнату кезінде өнімді суда, сорпада немесе буға толы ауада қыздырады.

 

 

 

 

 

Кесте 2.4 -«Ұлан» ЖШС активтерінің, өзіндік капиталының және міндеттемелерінің  динамикасы.

Көрсеткіштер	Жыл соңына есептелген абсолютті өлшем, мың теңге			Құрылымы, %
	2010	2011	2012	2010	2011	2012
1	2	3	4	5	6	7
I. Ұзақ мерзімді активтер, оның ішінде	8 057	15 302	14 474	100,0%	190%	179,6%
Негізгі құралдар	8 057	15 302	14 474	100,0%	190%	179,6%
II. Ағымдағы активтер	17614	62 670	34 969	100,0%	356%	198,5%
тауарлық-материалдық қорлар	-	4416	47	0.0%	0%	0.0 %
Дебиторлық берешек	15 804	53 783	34 108	100,0%	340%	215,8%
Қысқа мерзімдік ақшалай салымдар	1 698	4	4	100,0%	0%	0,2%
ақшалай қаражаттар	20	4 467	810	100,0%	22335%	4050,0%
Өзге түрдегі ағымдағы активтер	92	-	-	100,0%	0%	0,0%
Барлығы	25 671	77 972	49 443	100,0%	304%	192,6%
I.Меншікті капитал	6 090	24 223	23 117	100,0%	398%	379,6%
II. Ұзақ мерзімді міндеттемелер	-	-	-	100,0%	0%	0.0%
III. Ағымдағы міндеттемелер	19581	53 749	26 326	100,0%	274%	134,4%
Несиелік берешек	19 581	53 749	26 326	100,0%	274%	134,4%
Барлығы	25 671	77 972	49 443	100,0%	304%	192,6%