Инфляция: түсінігі, түрлері мен туындау себептері

      Сондықтан инфляция кезінде тұтынуға салық  салуға акцентпен жеңілдіктеудің шарттарымен  ауыртпалық түсірмейтін қарапайым  және сенімді салық жүйесі тәуірірек  болады. Бұл талаптарға айтарлықтай  дәрежеде табысқа салынатын салық  пен мүлік құнына қарай мөлшерлемелерді жіктеудің жоғары дәрежесі бар мүлік салығы сай келеді.

      Мемлекеттің шығыстарын қысқарту бұл процесті бюджет сферасында да, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілеріне қатысты  материалдық өндіріс сферасында да таратуды қажет етеді. Бұл жерде мынаны ойда ұстаған жөн: соңғы жағдайда инфляцияға қарсы шаралар инфляцияның екінші құрамдас бөлігіне – шығындар немесе өндірушілер инфляциясына қатысты болып отыр, сондықтан олардың ықпалы бөлек қарастырылатын болады. Бұл жөнінде инфляцияның екі түрі мен қарсы әрекеттің кешенді әдістері себептерінің өзара байланысы байқалады.

      Жалпымемлекеттік  және жергілікті деңгейлердің бюджет шығыстары жайында басты бағыт  барлық мүмкін болатын баптар бойынша  оларды барынша қысқарту болып табылады. Әлбетте, зейнеткерлерді, оқушыларды, тіркелген кірістері бар қызметкерлерді қорғау жөніндегі өміршендік маңызды әлеуметтік қажеттіліктер қамтамасыз етілуі тиіс.

      Бюджет  шығыстарын шектеуге мыналар арқылы жетуге болады:

      а) тура әдістермен – шектеумен (рестрикциялармен), яғни заңнамалық актілер немесе өкілетті мемлекеттік органдардың өкімі негізінде қол жеткен деңгеймен салыстырғанда оларды мәжбүрлеу арқылы;

      ә) секвестрлеу әдісімен – барлық шығыстарды әр түрлі факторлармен анықталатын  төмендетудің берілген жалпы мөлгеріне сәйкес пропорционалды төмендетумен;

      б) қолда бар кірістердің деңгейін бақылаумен;

      в) мемлекеттік бюджет тапшылығының деңгейін шектеумен.

      Кез келген жағдайда шығыстарды қысқарту дамудың көптеген ұлттық бағдарламаларының  іс-қимылын, тез қайтарым бермейтін әр түрлі лайықты жобалардан, шаралардан бас тартуды және т.с.с. шалады.

      Мыналардың  нәтижесінде инфляцияның екінші типін – шығындардың (өндірушілер  инфляциясының) өсуінен туатын инфляцияны жою проблемаларын шешу неғұрлым қиынырақ болып келеді:

      1) жалақыны көбейту;

      2) ұйымдық сипаттағы себептер бойынша  шаруашылық механизмінің бұзылуына  байланысты еңбек өнімінің төмендеуі;

      3) шикізат және энергетикалық ресурстар  иелерінің инфляциялық тосулары, осыған қарай олар өндірістің  бастапқы өнімдеріне бағаны көтереді.

      Өндіріс шығындарымен байланысты болатын инфляцияны жою өзара байланысты проблемалардың бірнеше күрделі блоктарын шешуді қажет етеді.

      Инфляцияны  төмендету проблемаларының бірінші  блогі экономикалық тұрақтандырудың  бүкіл жүйесінің орталық буыны  ретіндегі өндірістің құлдырауын жоюда болып отыр. Өз кезегінде ол мына өзара тәуелді проблемаларға ыдырайды яғни, еңбек өнімділігінің уәждемелік ынталандырмаларын, оның тиімді нәтижелеріне ынталылықты күшейту мәселелерін шешу, басымдық ретіндегі өндірістік еңбек қызметін қалпына келтіру. Бұған қажырлы еңбек пен оның нәтижелерінің арасында тікелей байланыс болатын жекеше өндірістік секторды дамыту негізінде қол жетеді.

      Сауда-делдалдық  сфераға қарағанда өндірістік сфераның басымдығын қамтамасыз ету қажет. Өндірістік сфераның дамуын көтермелеуге салықтардың жеңілдік жүйесімен, кредитті кедергісіз алумен және кредиттер бойынша төмендетілген пайыздық мөлшермелермен, ұдайы өндіріс, еңбекке ақы төлеу қорларына даму үшін қолайлы экономикалық нормативтерді, аударымдарды белгілеумен және т.с.с. жетуге болады, қажетті жағдайда өндірістік сектор қызметінің басым түрлерін қаржыландыру жолымен тікелей қолдау жүзеге асырылды.

      Инфляцияны  жеңіп шығу жөніндегі шаралар  жүйесіндегі қажетті элемент  нарықтық бәсеке механизмі мен меншіктің барлық нысандарының шаруашылық жүргізуші субъектілерінің экономикалық жауапкершілігі механизмі жасау болып табылады; аталған механизмдердің іс-қимылы мына сызбаға саяды: шығындардың төмендеуі – бағалардың төмендеуі – өндірістің өсуі есебінен таза табыс көлемінің сақталуы – ұсынымның көбеюі – сұранымның қанағаттандырылуы.

     Бәсеке  механизмін жасау монополияға қарсы  шараларды жүргізумен, меншіктің  тұрлі нысандарын дамытумен, шаруашылық-қаржы  қызметіндегі олардың теңдігін заңнамалық түрде қамтамасыз етумен байланысты болады.

      Инфляцияға  ықпал етудің ең түбегейлі құралы экономиканы мемлекеттік реттеу шеңберінде баға мен жалақыға бақылау  қою болып табылады. Баға мен жалақыны реттеудің ауқымдарын таңдау қысқа  мерзімді саясат бағдарламаларында  айқындалады және кеңінен инфляция деңгейіне, өндіріс қарқынына, халықты әлеуметтік қорғаудың қажеттіліктеріне қарай түрленіп отырады. Базалық технологиялық шекте – шикізат, отын, басқа бастапқы өнімдерді өндіруде бағаны реттеуді жүргізудің маңызы зор. Тап олардың құны келесі технологиялық шектердің өнімі бағасының бүкіл  пирамидасының негізіне қойылады.

      Жалақыны  реттеу бастапқы (қол жеткен) деңгейден  еңбек өнімділігінің нақтылы  артуына байланыста жүзеге асырылады, өйткені номиналды жалықы мөлшерлемелерінің  еңбек өнімділігі өсуінің қарқынына тең өсіммі өзінің сипаты бойынша инфляциялық емес болып табылады.

      Сыртқы  экономикалық қызметті қамтып көрсететін төлем балансы тарапынан инфляцияны төмендету шаралары оның құрылымын  жақсартуда болады. Бірінші кезекте  бұл тауарлар мен қызметтердің, яғни экспорттық-импорттық операциялардың қозғалысымен байланысты болатын ағымдағы операциялар бойынша теңдікке жетуге қатысты болады.

      Төлем балансының ағымдағы тапшылығын қысқартуға жалпы импортталатын тауарлар мен  қызметтерге ішкі сұранымды отандық тауарлар мен қызметтерге ауыстыру есебінен, сондай-ақ сыртқы сұранымға қарағанда экспорттық өндірістің икемділігін арттыру есебінен жету керек. Бұған реалистік деңгейде валюта бағамын белгілеу саясатын жүргізу, инфляциялық серпіліс кезеңінде сауда және валюталық шектеулердің ұтымды ұштасуы және инфляция қарқыны төмендеген кезде сыртқы экономикалық қатынастарды ырықтандыру арқылы жетеді.

      Сөйтіп  инфляциямен күрестің негізгі нысандары  ақша реформалары және инфляцияға қарсы  саясат болып табылады.

      Ақша  реформасы – ақша айналысын ретке келтіру және нығайту мақсатымен мемлекет жүргізіп отырған ақша жүйесін толықтай немесе ішінара өзгерту. Ақша реформасы елдің экономикалық жағдайына, ақшаның құнсыздану дәрежесіне, мемлекет саясатына қарай түрлі әдістермен (нөлдендіру, қалпына келтіру, девальвациялау мен деноминациялау) жүзеге асырылады.

      Өршімелі  инфляция кезінде бірқатар елдер  пайдаланған инфляциямен күрестің айрықша нысаны – естен тандыру  терапиясы. Оның мәні – нарықтық қатынастарды дамытуды көтермелеуде, еркін бағаларды белгілеуде, бағаларды реттеуден бас тартуда және осылардың нәтижесі ретінде – халықтың тұрмыс дәрежесінің төмендеуінде болады.

     Қорытып айтқанда, Қазақстандық экономикадағы  инфляциялық процестер шаруашылықтың  жалпы құлдырауымен, экономикалық байланыстардың бұзылуымен, тым өсіп кеткен басқару аппаратын қаржыландырумен байланысты. Сондықтан ресурстарды жалпы үнемдеу және бюджет тапшылығын жою инфляцияға қарсы саясат жүргізудің басты мәселесіне айналды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

3. Инфляция  мәселелерін талдаудағы перспективалар 

3.1. Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының 2011-2013 жылдарға арналған сценарийлік нұсқалары  

     Жүйелі  және теңдестірілген саясатты әзірлеу  мақсатында Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкі кейінгі 3 жылға арналған орта мерзімді болжамдарды есепке ала отырып, Қазақстан Республикасының ақша-кредит саясатының бір жылға арналған негізгі бағыттарын әзірлеуге шешім қабылдады.

     Көрсетілген сценарийлер Қазақстан Республикасының  әлеуметтік-экономикалық дамуының 2011-2015 жылдарға арналған болжамын қалыптастыру кезіндегі Қазақстан Республикасы Үкіметінің бағаларымен қатар жүретін және келісілген болып табылады.

     Қазақстан Республикасының экономикасына  ықпал ету дәрежесін ескере отырып, 2011-2013 жылдарға арналған ақша-кредит саясатын әзірлеу кезінде сцеранийлік нұсқаларға бөлудің негізгі критерийімен мұнайдың әлемдік бағаларының орташа жылдық деңгейі айқындалды. Макроэкономикалық ахуалдың дамуының үш сценарийі қарастырылатын болады, олар мұнай бағасы деңгейінің бір баррель үшін 35, 65 және 80 АҚШ доллары болуын көздейді.

     Қазақстан Республикасы ақша-кредит саясатының негізгі көрсеткіштерінің болжамдары төлем балансының болжамдарына негізделген, олар айтарлықтай консервативті болып табылады (1-кесте). 

Нақты ЖІӨ-нің  және төлем балансы көрсеткіштерінің 2011-2013 жылдардағы 3 сценарий бойынша болжамы

  

1-кесте 

 
 
 

      Барлық  үш сценарий бойынша да бюджеттен  төленетін зейнетақылардың, жәрдемақылардың, жалақылардың және басқа да әлеуметтік төлемдердің 2011 жылы жоспарлы көтерілуі  назарға алынды. Бұл көтеру экономикадағы жиынтық сұранысқа сәйкес келетін деңгейде жиынтық ұсынысты ұстап тұру бөлігінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің және Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің тарапынан тиісті шаралар қолдануды талап етеді.

     Банктердің  «нашар» кредиттерді есептен шығаруына қатысты айқын емес перспективалардың кесірінен экономикаға берілген кредиттердің динамикасы мен көлемдері туралы болжам жасап, баға беру мүмкін болмай отыр. 2011 жылы кредиттерді өтеу және «нашар» кредиттерді есептен шығару көлемдері жаңа кредиттер беру көлемдерін өтейтін болады деп болжануда. Соған байланысты 2011 жылы экономиканың кредиттер бойынша берешегінің тұрақты деңгейі күтіледі, ал 2012-2013 жылдары оның жылына 10%-ға өсуі туралы  болжам жасалған болатын.

     2011 жылы инфляциялық аяның ағымдағы деңгейде сақталуы күтіледі. Бұл 2011 жылы инфляцияның өсуінің негізгі тәуекелдері болып 2010 жылы орын алған факторлардың қала беруімен байланысты.

       Бұл ретте 2011 жылы монетарлық  факторлардың Қазақстан Республикасындағы  инфляциялық үдерістердің қалыптасуына ықпалы 2010 жылдағы сияқты ең аз болады.

     2011-2013 жылдары Қазақстан Республикасы  экономикасы дамуының барлық  сценарийлері іске асырылған  кезде Қазақстан Республикасы  Ұлттық Банкінің негізгі мақсаты  бағаның тұрақтылығын қамтамасыз  ету болып табылады, бұл инфляцияны 6,0-8,0% дәлізінде ұстап тұруды көздейді.

     Бірінші сценарийді іске асырған кезде кейіннен 2013 жылы экономиканың 2%-ға дейін нақты  өсуін қалпына келтіру арқылы 2011 жылы Қазақстан экономикасының шамалы қысқаруы күтіледі.

     Осы сценарий аясында іскерлік белсенділіктің төмендеуі, жиынтық сұраныстың қысқаруы, төлем балансы көрсеткіштерінің нашарлауы және ақша сұранысының төмендеуі  күтіледі.

     Экономиканың  ақшаға сұранысының төмендеуі 2011 жылы ақша  ұсынысының қысқаруымен қатар  жүреді. 2012-2013 жылдары ақша  ұсынысы біршама ұлғаяды, алайда  оның өсу қарқыны шектеулі  болады.

     Ақша  ұсынысының әр бағыттағы динамикасы монеталандыру деңгейінің шамалы төмендеуіне  ықпал етеді (1-қосымша).

     Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің бағалауы бойынша бұл сценарийді іске асыру мүмкіндігі барынша төмен.