Халықаралық қаржы есептілігінің стандарты - бизнес бірлестіктері

3 IFRS Халықаралық  қаржы есептілігінің стандарты

Бизнес бірлестіктері

Кіріспе

Осы Стандарттың мақсаты бизнесті біріктіруді жүзеге асыратын кәсіпорын үшін қаржылық есептіліктің сипаттамасы болып табылады. Ол, атап айтқанда, бизнесті біріктірудің барлығы сатып алу әдісін қолдана отырып ескерілуге тиіс екендігін белгілейді. Осылайша, сатып алушы сатып алынатын кәсіпорынның бірегейлендірілетін активтерін міндеттемелерін және шартты міндеттемелерін сатып алу күнгі олардың әділ құны бойынша таниды, сондай-ақ кейіннен құнсыздануға тексерілетін, бірақ амортизацияланбайтын іскерлік беделді де таниды.

3 (IFRS) ХҚЕС бизнесті бірлестіру бойынша барлық операйияларда қолданылады.

Нақты заңды , салықтық және бизнесті біріктірудің басқа да ерекшеліктеріне сәйкес мыналар біріктірілуі мүмкін :

• Басқа ұйынымның капиталын сатып алуын ;

• Басқа ұйымның барлық таза активтерін сатып алуын;
• Басқа ұйымның міндеттемелерін мойындауын ;
• Басқа ұйымның бір немесе бірнеше бизнесті бірге құратын активтердің бөліктерін сатып алуын.

Қолданылу саласы

 

           Кәсіпорын, 3-параграфта келтірілген жағдайларды қоспағанда, бизнесті біріктіруді есепке алу кезінде осы Стандартты қолдануға тиіс.

                    Осы Стандарт мыналарға қолданылмайды:

(а)  жекелеген кәсіпорындар немесе коммерциялық қызмет түрлері бірлескен қызметті ұйымдастыру үшін бірігетін бизнес бірлестіктеріне;

(b)  жалпы бақылауда тұрған кәсіпорындар немесе коммерциялық қызмет түрлерін қамтитын бизнес бірлестіктеріне;

(c)  екі немесе одан көп өзара қарым-қатынастағы кәсіпорындарды қамтитын бизнес бірлестіктеріне;

(d)  меншік үлесін алмай, есеп беретін кәсіпорындар ұйымдастыру үшін дербес шарт бойынша жекелеген кәсіпорындар немесе коммерциялық қызмет түрлері біріккен бизнес бірлестіктеріне (мысалы, жекелеген кәсіпорындар қосарлы листингі бар корпорациялар қалыптастыру үшін дербес шарт бойынша бірлескен бірлестіктер).

Бизнесті біріктіруді  бірегейлендіру

Бизнес бірлестіктері - бұл жекелеген  кәсіпорындар немесе коммерциялық қызмет түрлерінің бір есеп беретін кәсіпорындар бірігуі. Түгелдей дерлік бизнес бірлестіктерінің нәтижелері бір кәсіпорын (сатып алушы) коммерциялық қызмет болып табылмайтын бір немесе бірнеше басқа кәсіпорындарға бақылау жасауды қолына алса, онда мұндай кәсіпорындардың бірлестігі бизнес бірлестігі болып табылмайды. Коммерциялық қызметті құрамайтын кәсіпорын активтер тобын немесе таза активтерді сатып алса, онда ол осы топтың құнын жекелеген бірегейлендірілген активтер және осы топтың міндеттемелері арасында, сатып алу күнгі салыстырмалы түрдегі әділ құнын негізге ала отырып бөлуге тиіс.

     Бизнесті біріктіру құрылым бойынша заңдық, салықтық және басқа себептермен барынша түрліше тәсілдермен жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл - кәсіпорынның, бірлесіп коммерциялық қызметтің бір немесе бірнеше түрлерін құрайтын басқа кәсіпорынның меншікті капиталын сатып алуы, басқа кәсіпорынның барлық таза активтерін сатып алуы, басқа кәсіпорынның міндеттемелерін өзіне қабылдауы немесе басқа кәсіпорынның таза активтерінің бір бөлігін сатып алуы болуы мүмкін. Бизнесті біріктіру үлестік құралдарды шығару, ақша қаражатын, ақша қаражаты баламасын аудару немесе басқа активтерді немесе олардың құрамдары арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Операция бірлесетін кәсіпорындардың акционерлері арасында немесе бір кәсіпорын және басқа кәсіпорынның акционерлері арасында жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл бірлесетін кәсіпорындарға немесе таза берілген активтерге бақылау жасау үшін жаңа кәсіпорын құру немесе бір немесе бірнеше бірлесуші кәсіпорындарды қайта ұйымдастыру болуы мүмкін.

Бизнесті біріктіру «негізгі кәсіпорын - еншілес кәсіпорын» байланысының туындауына алып келуі мүмкін, бұл ретте сатып алушы - негізгі кәсіпорын, ал сатып алынатыны - сатып алушының еншілес кәсіпорны болып табылады. Мұндай жағдайда сатып алушы өзінің шоғырландырылған қаржылық есебінде осы Cтандартты қолданады. Ол өзінің сатып алынатын кәсіпорындағы қатысу үлесін шығарылатын жеке қаржылық есептілікке еншілес кәсіпорынға инвестиция ретінде енгізеді (қараңыз 27-«Шоғырландырылған және жеке қаржылық есептілігі» IAS).

Бизнесті біріктіру, басқа кәсіпорынның меншікті капиталын сатып алғанша алдымен басқа кәсіпорынның таза активтерін, оның ішінде іскерлік бедел, сатып алуды қамтуы мүмкін. Бизнесті мұндай ұйымдастыру «негізгі кәсіпорын - еншілес кәсіпорын» қатынасының туындауына әкеліп соқтырмайды.

Бизнес бірлестіктерінің айқындамасына  сәйкес келеді, демек осы Стандартты бизнес бірлестігіне қолдану аясына кіреді, онда бір кәсіпорын басқа  кәсіпорынға бақылау жасауды  алады, бірақ олар үшін бақылауды  алу күні (яғни сатып алу күні) меншік үлесін сатып алу күнімен немесе күндерімен (яғни айырбастау күнімен немесе күндерімен) сәйкес келмейді. Мұндай жағдай, мысалы, инвестиция объектісі өздерінің кейбір инвесторларымен акцияларды кері сатып алу жөнінде келісім жасаған кезде туындауы ықтимал және нәтижесінде инвестициялар объектісіне бақылау нәтижесінде ауысады.

Осы Стандарт бірлескен қызметке қатысушылар  үшін бірлескен қызметке қатысу үлесін есепке алу тәртібін белгілемейді (осы 31-«Бірлескен қызметке қатысу» IАS).

Жалпы бақылауда тұрған кәсіпорындарды қамтитын бизнес бірлестіктері

Жалпы бақылауда тұрған кәсіпорындарды немесе коммерциялық қызмет түрлерін қамтитын бизнес бірлестіктері - барлық біріктірілетін кәсіпорындар немесе коммерциялық қызмет түрлері түпкі нәтижесінде  бизнесті біріктіргенге дейін және сол сияқты біріктіргеннен кейін де нақ сол тарап немесе тараптар бақылайтын бизнес бірлестігі, және бұл бақылау уақытша болып есептелмейді.

Жеке тұлғалардың, егер шарттық келісімдер нәтижесінде  соның қаржылық және операциялық  саясатын кәсіпорын қызметінен пайда алатындай түрде басқару құқығын ұжымдасқан түрде алатын болса, басқарушы кәсіпорын ретінде қарастырған жөн. Демек, бизнес бірлестігі, егер осы жеке тұлғалардың нақ сол тобының бірлесуші кәсіпорындардың әрқайсысының, олардың қызметінен қаржылық және операциялық саясатын пайда алатындай түрде негізгі ұжымдық басқару құқығы болса, және осы құқық уақытша болып табылмаса, осы Стандарт қолданылу аясына кірмейді.

Кәсіпорынға осы шарттық келісімге  сәйкес іс-әрекет ететін жеке тұлға  немесе жеке тұлғалар тобы бақылау жасай алады, және осы жеке тұлға немесе жеке тұлғалар тобы ХҚЕС сәйкес қаржылық есептілік ұсыну жөніндегі талаптардың субъектісі болып табылмауы мүмкін. Осылайша, бірлесуші кәсіпорындар үшін жалпы басқаруда тұрған кәсіпорындарды қамтитын бизнес бірлестіктері ретінде қарастыру үшін бизнесті біріктіру жөніндегі сол бір шоғырландырылған қаржылық есептілікке енгізілу қажеттілігі жоқ.

Бизнесті біріктіргенге дейін  немесе кейін бірлесуші кәсіпорындардың  әрқайсысындағы азшылық үлес шамасы жалпы бақылауда тұрған кәсіпорын бизнес бірлестігіне кіретін-кірмейтінін айқындаған кезде маңызды болып саналмайды. Осылайша, 27 IAS сәйкес бірлесетін кәсіпорындардың біреуі топтың шоғырландырылған қаржылық есептілігінен шығарылған еншілес кәсіпорын болып табылу фактісі жалпы бақылауда тұрған кәсіпорын бизнес бірлестігіне кіретін-кірмейтінін айқындаған кезде маңызды болып саналмайды.

Есепке  алу әдісі

Барлық бизнес бірлестіктері сатып алу әдісін қолдана отырып, есепке алынады.

Сатып алу әдісі бизнесті біріктіруді  сатып алушы ретінде айқындалатын біріктірілетін кәсіпорын тұрғысынан қарайды. Сатып алушы таза активтерді сатып алады және сатып алынған активтерді және қабылданған міндеттемелерді және қоса алғанда сатып алынатын кәсіпорын бұрын танымаған шартты міндеттемелерді таниды. Осы операция сатып алушының активтері мен міндеттемелерін өлшеуге ықпал етпейді, сондай-ақ сатып алушының қосымша активтері немесе міндеттемелері осы операцияның нәтижесінде танылмайды, сондықтан олар оның мәні болып табылмайды.

Сатып алу әдісін қолдану

Сатып алу әдісін қолдану мынадай  кезеңдерді қамтиды:

(а)  сатып алушыны айқындау;

(b)  бизнес бірлестігінің құнын өлшеу; және

(с)  бизнесті біріктіруге арналған шығынды сатып алған күні сатып алынған активтер және қабылданған міндеттемелер және шартты міндеттемелер арасында бөлу.

Сатып алушы ұйымды бірегейлендіру

Сатып алушы  барлық бизнес бірлестіктері үшін айқындалуы тиіс. Сатып алушы - бірлескен кәсіпорын, ол басқа бірлескен кәсіпорындарға немесе қызмет түрлеріне бақылау  жасауды алады.

Сатып алу әдісі сатып алушының көзқарасы тұрғысынан бизнесті біріктіруді қарастыратындықтан, осы операцияның тараптарының біреуі сатып алушы ретінде танылуы мүмкін деп болжанады.

Бақылау - олардың қызметінен пайда  алу үшін кәсіпорынның немесе коммерциялық қызметтің қаржылық немесе операциялық саясатын басқару құқығы. Бірлесетін кәсіпорын, мұндай иелену бақылауды қамтамасыз етпейтінін көрсету мүмкін емес болған жағдайда ғана осы кәсіпорынның дауыс беру құқығының жартысынан астамын сатып алған жағдайда басқа бірлесетін кәсіпорынға бақылау жасауды алады деп есептеледі. Бірлесетін кәсіпорындардың біреуі басқа бірлесетін кәсіпорынның дауыс беру құқығының жартысынан астамын сатып алмағанның өзінде, егер бірлесу нәтижесінде ол:

(а)  басқа инвесторлармен келісімнің негізінде басқа кәсіпорынның дауыс беру құқығының жартысынан астамын басқару құқығын; немесе

(b)  жарғыға немесе келісімге сәйкес кәсіпорынның қаржылық немесе операциялық саясатын басқару құқығын; немесе

(с)  директорлар кеңесінің немесе басқа кәсіпорынның осындай басқару органының мүшелерінің көпшілігін тағайындау немесе орнын ауыстыру құқығын; немесе

(d)  директорлар кеңесінің немесе басқа кәсіпорынның осындай басқару органының жиналыстарында көпшілік дауыс беру құқығын алатын болса, оларға бақылау жасауға қол жеткізе алады.

Кейбір кезде сатып алушы, қиын болуына қарамастан, әдетте оның бар  екендігінің белгілері болады. Мысалы:

(а)  егер бірлесетін кәсіпорындардың біреуінің әділ құны басқа бірлесетін кәсіпорынның әділ құнынан айтарлықтай жоғары болса, онда әділ құны үлкен кәсіпорын сатып алушы болып табылатыны ықтимал;

(b)  егер бизнесті біріктіру әдеттегі, дауыс беру құқығы бар үлестік құралдарды ақша қаражатына немесе басқа активтерге ауыстыру арқылы жүзеге асырылса, онда ақша қаражатын немесе басқа активтерді беретін кәсіпорын сатып алушы болуы ықтимал; және

(с)  егер бизнесті біріктіру, біріктіру нәтижесінде туындаған кәсіпорынның басшы кадрларын іріктеу кезінде біріктірілетін кәсіпорындардың біреуінің басшылығы басым болу мүмкіндігін алуға әкеліп соқтырса, онда сатып алушы болып басшылық ету осындай түрде басым болуы ықтимал кәсіпорын саналады.

Егер бизнесті біріктіру меншікті капиталға қатысу үлесін айырбастау арқылы жүзеге асырылса, онда әдетте меншікті капиталға қатысу үлесін шығаратын  кәсіпорын сатып алушы болып табылады. Алайда, оның (немесе олардың) қызметінен пайда алу үшін бірлесетін кәсіпорындардың қайсысының басқа кәсіпорынның (немесе кәсіпорындардың) қаржылық және операциялық саясатын басқару құқығы бар екенін айқындаған кезде барлық орынды фактілер мен жағдайлар назарға алынуға тиіс. Кейбір жағдайларда, әдетте, кері сатып алу болып аталатын бизнес бірлестіктері меншікті капиталға қатысу үлесі сатып алынған кәсіпорын сатып алушы болып табылады, ал осы меншікті капиталға қатысу үлесін шығарушы кәсіпорын сатып алынған болып табылады. Мұндай жағдай, мысалы, жеке кәсіпорын өзінің «сатып алғанын» өзі неғұрлым ұсақ мемлекеттік кәсіпорын арқылы қор биржасына бағалы қағазға рұқсатты алу үшін қаражат ретінде орналастырады. Алайда, заң жүзінде бағалы қағаздарды шығаратын мемлекеттік кәсіпорын негізгі кәсіпорын ретінде қаралатын, ал жеке кәсіпорын еншілес ретінде қаралатын болса да, егер оның қызметінен пайда алу үшін заңды тұрғыдағы негізгінің қаржылық және операциялық саясатын басқару мүмкіндігін алса, заңды тұрғыда еншілес кәсіпорын сатып алушы болып табылады. Әдетте үлкен кәсіпорын сатып алушы болып табылады, алайда фактілер мен бірлестікке ілеспе жағдайлар кейде кіші кәсіпорынның үлкенін сатып алатынын көрсетеді. Кері сатып алулардың есебін жүргізу жөніндегі нұсқаулық В қосымшасының В1-В15-параграфтарында келтірілген.

Жаңа кәсіпорын құрылған кезде  бизнесті үлестік құралдарды шығару жолымен біріктіруді жүзеге асыру  үшін осы бірігуге дейін жұмыс  істеген бірігуші кәсіпорындардың  біреуі бар белгілерінің жиынтығы бойынша сатып алушы ретінде бірегейлендірілуі тиіс.

Осылайша, екіден астам бірігуші кәсіпорындарды қамтитын бизнесті біріктірген кезде  осы бірігуге дейін жұмыс істеген  бірігуші кәсіпорындардың біреуі бар  белгілерінің жиынтығы бойынша сатып  алушы ретінде бірегейлендірілуі тиіс. Мұндай жағдайларда сатып алушыны айқындаған кезде басқалардың арасында бірігуші кәсіпорындардың қайсысы осы бірігуге бастамашы болғанын және олардың біреуінің басқа бірігуші кәсіпорындардың көрсеткіштерінен активтерінің құны немесе түсімдерінің айтарлықтай артық екенін қараған жөн.