Біріңғай жер салығы және оны есептеу механизмі

      Екіншіден, жер салығы функциясын салық салу жүйесіндегі басқада элементтерінің арасында өзара байланыс бар. Жер салығы жалғыз болған жағдайда, ал қайта бөлуді де қоса алғандағы барлық функцияны орындайтын еді.

     Үшіншіден, жер салығының мөлшерлемелерін анықтау үшін база оның функцияларын және оның жерді ақылы пайдалану жүйесінің дамығандығына байланысты. Жердің бағасы жоқ болғанда салық мөлшерлемері бағалық жер баллымен немесе ренталық көлемімен байланыстырылады. 

      Жер салығының жергілікті бюджетке түсуінің маңызы. Жер салығы түрінде алынған қаржылардың қандай басқару деңгейінде жинақталуындағы мәселе маңызды методологиялық мағынаға ие болады. Теориялық көзқарастар бұл мәселеде екі нұсқа болуы мүмкін деп тұжырымдайды.

       Біріншісі, олардың тікелей мемлекеттік бюджетке түсуі және әртүрлі, ауыл шаруашылығымен тікелей байланысы жоқ мақсаттарға жұмсалуы. Осыған байлпанысты Н.Суханов: Едәуір демократиялық елдердің өзінде жер рентасын “қазынаға беру” келешектегі жалпы мемлекеттік бюджеттің құраушы бөлігіне жер рентасының мемлекеттік жер салығына ауысуы міндетті емес- деп жазған. Бұл тағы да айтып өтетін жәйт, ол “қоғамның қажеттіліктеріне әлеуметтік салымдардың жолымен жер рентасының айналымы” формуласына сай нәтиже болмай отырғандығында.

      Екінші нұсқасы, жер салығы түріндегі жиналған қаражаттардың көп бөлігін жергілікті бюджетке қалдыруы. Келешектегі ренталық салым жүйесі негізінде рентаның неғұрлым көп бөлігі жергілікті жерде қалу принципі жатыр. Осы нұсқаның бірқатар себептер бойынша едәуір ыңғайлы екенін атап өту қажет.

      Біріншіден, ренталық табыстар, жер салықтары жергілікті бюджеттің тұрақталуына әсер етеді, жекелеген территорияларда өзін-өзі басқару процестерінің дамуына маңызды қаржылық тіректі құрайды. Екіншіден, рентаның аймақтық бюджетке түсуі жер салығының негізделу деңгейін анықтауға маңызды құрал болады, өйткені жергілікті жерлерде шаруашылық жағдайының бар айырмашылықтарын жақсы бағалауға мүмкіндік туады.

      Үшіншіден, жер салығы түріндегі жинақталған қаражаттар тікелей сол берілген аймақ шегінде жалпы мемлекеттік қазыналардың жоғалып кетпеуіне, яғни ренталарды алу осы аймақ қажеттіліктеріне жұмсалуы маңызды.

      Осыдан жергілікті бюджетке жер салығы түріндегі түсетін қаражаттар негізінде ауыл шаруашылық өндірісі қажеттіліктеріне шығындалуы керек деген тұжырым жасауға болады. Бірінші кезекте бұған жататындар: жерлердің құнарлылығын, олардың мелиорациясын көтеру, ауылдық жерлерде әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымның дамуы бойынша шараларды жүргізу.

      Соңғы нәтижеде жер салығы түрінде алынған қаржылар халықтың өмірлік деңгейін көтеру, ауыр аграрлық дағдарысты бастан кешіруді қамтамасыз етуі қажет. Н.Суханов осыған байланысты: “Ренталық салу қоғамның және мемлекеттің міндеттерінің бірі, елдің бар халқына жер рентасын тең бөлікпен бөлуді мақсат етуі қажет” - деп белгілеген. Ал тәжірибе жүзінде бұл дегеніміз, жер салығы орталық бюджеттің толықтырылуына кетпей толығымен жергілікті билік органдарының бюджетіне аударылуы қажет дегенді білдіреді.

      “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” кодексінде жер үшін төлемді белгілеу тәртібі мен алуы белгіленген осыған сәйкес жер салығының мөлшері жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың шаруашылық қызметіне байланысты болмай, жыл сайын жер көлемінің бірлігіне бекітілген төлемдер арқылы белгіленеді. 
 

     1.2  Бірыңғай жер салығының  төлеушілері мен  объектілері 
 

     Жалпыға мәлім болатындай Қазақстан Республикасының Конституциясына сай жер мемлекеттік меншік болып табылады. Осыған байланысты біздің елде жер учаскелерін жекелікке өткізу ақылы түрде жүргізіледі. Алғашқы кезде Қазақстанда жер қатынастарын реттейтін негізгі нормативті құжаттар болып, Қазақстан Республикасы Президентінің №2717, заң күші бар  “жер туралы” 1995 жылдың 22 желтоқсанындағы жарлығы табылады, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігімен бекітілген 1995 жылдың 27 мамырынан (өзгертулер мен толықтырулары бар)  №34 “Жер салығын есептеу мен төлеу тәртібі туралы” нұсқама болды. Осы берілген құжаттарға сай жерді тұрақты пайдалану құқығы келесілерге берілген болатын:

     а) шаруа-фермерлік қожалықтарына;

     б) шаруашылық жүргізу немесе оперативті басқару құқығында ғимараттар мен құрылыстарға ие тұлғаларға;

     в) ауыл шаруашылығы және орман шаруашылығы өндірісін жүргізетін мемлекеттік және мемлекеттік емес заңды тұлғаларға;

     г) заңда көрсетілген басқа да жағдайларда.

      Заңның соңғы тармақының мәліметтері бойынша жер бойынша мемлекеттік комитетке көптеген жер пайдаланушыларға жерді тұрақты пайдалану туралы акт беру құқығы берілді.  Қазақстан Республикасы Президентінің “Жер туралы” жарлығының 122 тармағын іске арттырғаннан кейін, жерге деген құқықтар өзгерді, оны не  меншікке сатып алу, не жалға алуға қайта ресімдеу керек болды, яғни уақытша пайдалануға берілді. Бұл жерде жалдық ақы мөлшері Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 12 мамырдағы №566 қаулысында келісілген шектен аспауы керек. Жалдық ақы бойынша мәселелерді бір жақынан мемлекет немесе мемлекеттік жер пайдаланушы, екінші жағынан жер пайдаланушының арасындағы арнайы келісімде тіркеу керек болды. Бұл жерде жалдық ақының жоғарғы (жер салығының 80%)  және төменгі (жер салығының 120%) шектері бар.

      2001 жылдың 24 қаңтарынан №152-2 Қазақстан Республикасының “Жер туралы” заңы енгізілді.

      Қазіргі кезде жерді пайдалану бойынша мәселелерді шешу жауапкершілігі жер ресурстарын басқару бойынша комитетке және оның жергілікті  орындардағы органдарына жүктеледі.

      Комитеттің жергілікті органдары әртүрлі жағдайларға байланысты өз қалаулары бойынша мемлекет жеке меншікке берген жерге төлем мөлшерлемесін 2 есеге дейін көтеріп немесе төмендетуге құқық берілген құзырға ие.

      1996 жылдың 8 мамырынан Қазақстан Республикасының Үкіметі “мемлекет жерді жеке меншікке сататын немесе жерді пайдалануға берген кездегі жерге төлем мөлшерлемелерін бекіту туралы” №576 қаулысын қабылдады. Ал 1999 жылдың 12 мамырында осы құжатқа  №566 қаулы бойынша өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Онда нақты жер учаскесінің құнын анықтаудың ерекшеліктері түпкілікті көрсетілген.

      Сонымен қатар №1 қосымшада мемлекет жерлерді сатқандағы жер үшін төлем мөлшерлемелері берілген. Жекелеп айтсақ, Алматы қаласы бойынша 2000 жылы 1 шаршы метрге төлем мөлшерлемесі 727 теңгені құраған. Бұдан басқа сатып алу құнын жоғарылату немесе төмендету мәселелерін келістіру мақсатында, “жерлердің арнайы бағалау кестесі” деп аталатын жер ресурстарын басқару бойынша комитет пен архитектура және қала салу департаменті арасында келісім жасалады. Ол өз кезегінде Алматы қаласының әкімімен, ал одан кейін Алматы қалалық мәслихатымен бекітілуі керек.

      Қазақстан барлық ТМД елдері сияқты жаңа қоғамдық-экономикалық және саяси формацияға аяқ басты, нарық экономикасының дамуына және реформаларды, оның ішінде жер реформасын өткізуге бағыт алды.

      Қазақстан Республикасында – ТМД мемлекеттері ішінде ең біріншілердің бірі болып жерге жеке меншік конституциялық қолдау тапты.

      Елдің негізгі заңына сәйкес Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар 1995 жылдың 22 желтоқсанындағы жарлығында белгіленген шарттар мен шектерде, және осының негізінде жер мемлекеттік пен бірге жеке меншікте де бола алады.

      Ал үшінші саты Қазақстан Республикасының 2001 жылдың 24 қаңтарынан №152-2 “Жер туралы” қабылдаумен сипатталады.

     Алдыңғы заңдар сияқты соңғы “Жер туралы” заңы Қазақстан     Республикасының жер қорын жеті категорияға бөліп қарастырады:

1. Ауыл шарушылығы мақсатындағы жерлер;
2. Елді мекендер алып жатқан жерлер;
3. өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және тағы басқа ауыл шаруашылық мақсаттағы емес жерлер;
4. Ерекше қорғалатын табиғи аймақтар жерлері, емдеу, рекреациялық және тарихи- мәдени мақсаттағы жерлер;
5. Орман қоры жерлері;
6. Су қоры жерлері;
7. Запастағы жерлер.    

      Жерді белгілі бір категорияға жатқызу оның мақсатты пайдаланылуын анықтайды. Мақсатты пайдалануы мен категориялық жатуынан шыға келе оларды пайдаланудың құқықтық режимі қорғауы мен нарықтық айналымы белгіленеді.

      Ауыл шаруашылық жер пайдаланушылар үшін, шаруашылық айналымнан жерге төлемнен басқа, жерлерді шығарудың маңызды себебі, егістік алқаптардың аудандары мен өсімдік өсіру және мал өсіру өнімінің өндіріс көлемін қысқарту еді, ол өз кезегінде жерден алынатын өнімге сұраныстың қысқаруынан болды.

      1990 жылдан бастап ауыл шаруашылығы мақсатындағы 16 миллион гектардан аса жерлер халықтың меншігіндегі малды жайылымдармен және азаматтардың жеке қосымша, үй шаруашылығын кеңейтуіне мүмкіндіктерді берумен қамтамасыз ету мақсатында елді мекендер жерлері категориясына көшірілді.

Қазақстан Республикасының статистика бойынша  Агенттігінің мәліметтері бойынша халық шаруашылығында елде бар ірі қара малдың 85 пайызы, 80 қой мен ешкі, 82 пайыз жылқы болды.

      Көптеген, әсіресе шөлді және шөлейтті аймақтардағы шаруашылық субъектілерінің өздеріне жайылым ретінде берілген жерлерін қайтарып беруден кейін 12,3 миллион гектар жерлер ұзақ мерзімді пайдаланатын орман қоры жерлеріне енгізіліп және 100 миллион гектарға жуық жерлер запас жерлер құрамына енгізілді. Нәтижеде олардың ауданы 6,8 есеге ұлғайды. Бұл жерлер жергілікті басқару органдарының құзырында, жерге экономикалық-мақсаттық пен қажеттілік пайда бола қалғанда олар меншікке немесе жер пайдалануға ауыл шаруашылығы және басқада қажеттіліктер  үшін берілуі мүмкін.

      Осылайша жер категориялары арсындағы өзара ара қатынастың жер пайдаланудың нарықтық институты – жер үшін төлемді енгізу мен жерді қайтарымды пайдаланудың байланысы айдан анық болып отыр.

      Қазақстан Республикасының “Салықтар және  бюджетке төленетін басқада төлемдер туралы” Кодексіне сай салық салуға келесі жер категориялары жатпайды:

     1. Ерекше қорғалатын табиғи территориялар жерлері;

     2. Орман қорлары жері;

     3. Су қоры жері;

     4. Запастағы жерлер.

      Бұдан басқа салық сау объетісі болып жалпы пайдаланудағы елді мекендер жерлері табылмайды. Ауыл шаруашылығы жерлерінің, әсіресе егістік алқабының қысқаруы ғылыми негізге ие еді. 

      Аграрлық реформаның басының өзінде Қазақ ауыл шаруашылығы ғылымдарының академиясының оқымыстылары “1993-1995 жылдарға және 2000 жылға дейінгі Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың концептуалды бағдарламасын” жасап шығарды. Ол Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетімен №1196 1993 жылдың 29 қарашасындағы қаулысымен құпталды.

      Елдің ауыл шаруашылық дағылдарының қажетті көлемде өндірілуін, халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін келесі шаралар қолданылу керек:

     - химиялық және биологиялық әдістерді тиімді пайдалану жағдайындағы кейбір неғұрлым қолайлы аймақтарда жер игерудің үдемелілігін енгізу;

     - егістіктер құрылымын өзгерту;

     - топырақ қорларының егу аймақтарын толығымен игеру;

     - дәнді дағылдарды егуде топырақты қорғаудың техникасын жетілдіру және минимализациялау;

     - егістік ауданының барлығында ауыл шаруашылығы дақылдары, өсімдіктердің аурудан, зақымданудан, арам шөптерден қорғаудың интеграцияланған қорғауын енгізу;

     - агроландшафттарды құру, мелиоративті шараларды рационалды өткізу мен су ресурстарын пайдалану.

      Бірақ та елді жайлаған экономикалық дағдарыстың салдарынан тек бір бағдарламаның – егістік алқаптарын қысқарту мақсаттары ғана орындалды.

     Өндірістің үдемелі факторлары іске қосылмаған, сондықтан өсімдік өсіру өнімі өндірісінің елеулі қысқаруы болды. 
 

     1.3  Бірыңғай жер салығын  төлеу тәртібі 
 

     Жер салығы жер ауданының бірлігіне  жыл сайынғы белгіленген төлемдер түрінде бір жылға есептеліп белгіленеді. Төленген салық сомасы салық салынатын табысты анықтау кезінде алынып тасталады.

      Жер салығының мазмұнын жүйелеу үшін жалпы белгіленген салық жүйесі мен Қазақстан Республикасының Салық Кодексінде көрсетілген. Оның әртүрлілігін сыныптап көрелік.

     2-Кестеде көрсетілген мәліметтерді талдай келе біз жер салығының төлеушілері болып жер учаскелері меншікке, пайдалануға, иелікке берілген заңды және жеке тұлғалар оның ішінде жеке кәсіпкерлерді қосқандағылар табылатынын көреміз. Бұл жерде жерді немесе жер учаскесінің өзін пайдаланудың өзі жер пайдаланушыны салық төлеуші деп тануға негіз болады. Басқа сөзбен айтқанда салық төлеушіге міндетті түрде жерді пайдалануға акт немесе басқа да құжат беру керек еместігі. 
Жер салығының объектісі болып белгіленген тәртіпте заңды тұлғалар мен азаматтарға берілген жер учаскелері табылады, оның ішінде құрылыстар мен құрылғылар, сонымен қатар бекітілген мөлшерлеме бойынша осы ғимараттарды қамтамасыз ететін жер учаскелерін қоса алғанда.