Банктік тәуекелдерді басқару

Бір қарыз алушыға  келетін тәуекелдің мөлшері мыналардың сомасынан тұрады:

1) Банк балансында  есепке алынатын, қарыз алушыға  байланысты банк талабы;

2) Соңғы бес жыл ішінде банк балансынан шегерілген, қарыз алушыға қатысты банк талаптары;

3) Қазақсатн Республикасының заңдарында немесе жасалған келісімшартта көзделген негізде қарыз алушынемесе үшінші бір тұлғаның алдында алдағы 2 айдың ішінде не белгісіз мерзімге несиелік тәуекелге баратын банк тарапынан туындайтын (несиелік тәуекелмен байланысты) талаптар;

Шегерілген (-), қарыз алушының міндеттемелері бойынша қамтамасыз ету сомалары, оның ішінде:

• Банк қарамағында берілген депозиттегі ақшасы, Қазақсатн Республикасының Үкіметі жіне Ұлттық банктің шығарған мемлекеттік бағалы қағаздар, құйма бағалы металдар, Standard & Poors және басқа да халықаралық рейтингтік агенттіктердің «А» рейтингін иеленетін банк кепілхаттары;
• Standard & Poors және басқа да халықаралық рейтингтік агенттіктердің «ВВВ» рейтингінен төмен емес ұзақ мерзімді қарыздық рейтингі бар банктердің ашқан корреспонденттік шоттарына қатысты талаптары.

Бір қарыз алушыға  келетін тәуекел мөлшері қарыз  алушының міндеттемелері бойынша тәуекел  мөлшерінің (Т) банктің меншікті капиталына (К) қатынасы арқылы есептелінеді:

    

К₃ = Т / К

 

Мұнда, Т – тәуекел  мөлшері (несие лимиті);

   К – банктің  меншікті капиталы.

К₃ – тің мәні екі жағдайда қарастырылады:

1) Банкпен ерекше қарым  – қатынастағы қарыз алушылар  үшін – 0,10 – нан аспауға тиіс;

  2) Басқа да қарыз алушылар үшін 0,25 – тен аспауға тиіс (соның ішінде 0,10 – баланстан тыс міндеттемелермен қамтамасыз етілмеген банктік несиелер, сондай – ақ офшорлық аймақ аумағында тіркелген Қазақсатн Республикасының  бейрезиденттерге берілген несиелер бойынша).

Мемлекет тарапынан  несиелік тәуекелді реттеу шараларының  ішіндегі келесі бір құралы – міндетті резервтер нормасын құру.  Проблемалық  несиелрдің туындауы – кейбір банктермен жалпы мемлекеттің тұрақты проблемаларының бірі болып табылады. Банктік жүйенің тұрақтылығ мен сенімділігін арттыру, кредиторлар мен банк салымшыларының мүдделерін қорғау мақсатында Қазақсатн Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының 2002 жылғы 16 қарашадағы № 465 қаулысымен бекітілген «Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы  провизиялар құру туралы» ережесін бекітті. Бұл ереженің көмегімен – екінші деңгейлі банктердің несиелік портфельдерінің сапасы бақыланады; несиелер тәуекел дәрежесіне қарай жіктелінеді; және мүмкін боларлық несиелік тәуекелдерге қарсы провизиялар құрылады. Сол ережегі сәйкес тәуекел дәрежесіне қарай несилер былай жіктелініп, оларға қарсы провизиялар құрылады:

1) Стандартты несиелер  – қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтарылуында ешқандай күмән жоқ несиелер.

2) Күмәнді несиелер  – қайтарылу  мерзімі ұзартылған, қайтарылуында күмән бар несиелер:                                                                                                                                                                                          

а) Күмәнді 1 категория  – қайтарылу мерзімі 30 күнге дейін  кешіктіріліп, қайтару мерзімі бір  рет ұзартылған, банкке біршама тәуекел  әкелетін несиені білдіреді. Мұндай несиенің түрі бойынша негізгі қарыз сомасынан 5% мөлшерінде провизия құрады.

б) Күмәнді 2 категория  – қайтару мерзімі 30 – 60 күнге  дейін кешіктірілген, мерзімі бір  реттен жоғары ұзартылған банк үшін тәуекел  тудыратын несиені білдіреді. Мұндай несие бойынша негізгі қарыз сомасынан  20% провизия құралады.

с)   Күмәнді 3 категория  – қайтару мерзімі 60 – 90 күнге  дейін кешіктірілген, мерзімі бір  реттен жоғары ұзартылған, банк үшін тәуекел  тудыратын несиені білдіреді. Мұндай несие бойынша негізгі қарыз  сомасынан 20% провизия құрылады.

д) Күмәнді 4 категория  – қайтару мерзімі 90 – 120 күнге  дейін кешіктірілген, мерзімі бір  реттен жоғары ұзартылған, банк үшін үлкен  тәуекел тудыратын несиені білдіреді. Мұндай несие бойынша негізгі  қарыз сомасынан 25% провизия құрылады.

е) Күмәнді 5 категория – қайтару мерзімі 120 – 150 күнге дейін кешіктірілген, бір реттен жоғары мерзімге ұзартылған, банк үшін үлкен тәуекел әкелетін несиені білдіреді. Мұндай несие бойынша 50 % провизия құрылады.

3) Үмітсіз несиелер  – қайтару мерзімі 180 күнге дейін және одан жоғары мерзімге кешіктірілген, банк үшін қауіпті, яғни пайдасы есебінен шегерімге жататын несиені білдіреді. Мұндай несие үшін 100% мөлшерінде провизия құрылады.¹⁶

Қазақсатн Республикасының екінші деңгейдегі банктердің 2005 жылдағы берген несиелері бойынша нақты құрған провизиялары   1 – суретте көрсетілген:

 

4 – кесте Екінші деңгейлі банктердің 2005 жылы құрған                                                                      провизиялары *

Несиелердің жіктелуі	Нақты қарыз	Нақты құрылған провизиялар	Нақты қарыз	Нақты құрылған апровизиялар	Нақты қарыз	Нақты Қарыз провизиялар
Барлығы	01.05	01.05	03.05	03.05	06.05	06.05
	7444432	43079	738053	41490	827117	43569
1.Стандартты үлесі,                         %	531013   71,3	1868   4,3	524580   71,1	1860   4,5	56756   68,6	182   0,4
2. Күмәнді үлесі,                         %	200278 26,9	26554 61,7	201510 27,3	26217 63,2	241934 29,2	25555 58,7
1категория үлесі,                        %	122286 61,0	6252 23,5	123344 61,2	6328 24,1	155117 64,1	7760 30,4
2катнгория үлесі,                        %	21188 10,6	2137 8,1	24798 12,3	2498 9,5	31065 12,8	3107 12,2
3категория үлесі,                                                                                                                                                        %	31994 16,0	6847 25,8	25470 12,7	5556 21,2	32858 13,6	6571 25,7
4категория үлесі,                                                                    %	7766 3,9	1971 7,4	11116 5,5	2872 11,0	23326 5,5	3332 13,0
5категория үлесі,                       %	17044 8,5	9346 35,2	16.81 8,3	8962 34,2	9569 4,0	4786 18,7
3. Үмітсіз үлес,                                                       %	13140 1,8	14658 34,0	11963 1,6	13413 32,3	17826 2,2	17831 40,9

 

*ҚРҰБ – ң статистикалық бюллетені. 25 – бет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

III - тарау. Нарықтық экономика жағдайында банктік тәуекелді басқару                                                              әдістерін жетілдіру

 

3.1 Банктік  тәуекелдерді басқарудың шетелдік тәжірибесі

 

Несиелер бойынша банктердің зиянға ұшырауының өсуіне біршама әсер ететін факторларға жасалған талдау, батыстың банкирлеріне мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Дүние жүзілік банктің мәліметтеріне сәйкес, несиелер бойынша банктердің зиян шегуінің басты себебіне, 67% - ішкі факторлар, ал 33% - ы сыртқы факторлар үлесі кіреді.

 

5 – кесте         Несиелердің барлығы банктің зиян шегуіне әкелетін

факторлар*

Ішкі факторлар	67%	Сыртқы факторлар	33%
Қамтамасыз етудің жетіспеушілігі	22%	Компанияның банкроттығы	12%
Несиеге деген өтінішті оқып үйрену барысында ақпаратты дұрыс бағалау	21%	Кредиторлық қарызды қайтаруын талап ету	11%
Алдын ала ескерту белгісіне  кеш көңіл бөлуі және операциялық бақылаудың әлсіздігі	18%	Жұмыссыздық/Жанұя мәселелері	6%
Қамтамасыз етілудің сапасының нашарлығы	5%	Ұрлық/Алдау	4%

 

*Көзі: ҚазҰУ хабаршысы №4 (44) 2004, 74 – бет.

 

Несие бойынша банктердің зиян шегуіне себеп болатын сыртқы факторлар қатарында бірінші  орында компаниялардың банкроттығының тұруы тегін емес. Банктің кез келген қарыз алушысы мұндай факторлардыбасынан кешуі мүмкін. Сондықтан да қарыз алушының несилік қабілетін талдай отырып, банк қызметкерлері міндетті түрде оның қаржылық жағдайын толық анықтап білуге тиіс. Банкроттықтың басты себептеріне басқарудағы жетіспеушілік, тиімді басқаратын ақпараттар жүйесінің болмауы, нарық жағдайларындағы өзгерістер мен бәсекеге төселе алмауы, өз мүмкіндіктері шамадан тыс көбейіп кетуі, яғни ресурстардың жоқтығына қарамастан компанияның жылдам кеңеюі, акционерлік капиталдың жетіспеушілігі және заемдық қаражаттардың үлесінің жоғарылығы жатады.

Несиелердің қамтамасыз ету құнына, барлық несиелік құжаттардың  дұрыстығына байланысты несиелрді  мынадай тәуекел топтарына жіктейді:

• ең төменгі тәуекелі бар несиелер (жіктеуге жатпайтын несиелер);
• ең жоғарғы тәуекелі бар несиелер;
• шектеулі тәуекелі бар несиелер;
• ережеден шығу барысында берілген несиелер (стандартты емес несиелер).

Әр тәуекел кластарына өтелмеген тәуекелдер үшін, өтелмеген  несиелердің өзіндік үлесі белгіленеді.

Несиелік тәуекелді төмендетудің ең басты тәсіліне – потенциалды қарыз алушыларды таңдау жатады. Қарыз алушының қаржылық жағдайын талдауда және оның алған қарызды банкке уақытылы қайтаруына байланысты сенімділігін бағалауда көптеген әдістер қолданылуды.

Шетелдік банктердің тәжірибесінде қарыз алушының несиелік қабілетін жете бағалау несиелік тәуекелді төмендетуде басты шара болып табылады.

Қарыз алушыға кандидатты бағалау жүйесінде ағылшынның клирингтік банктерінде кеңінен пайдаланып келетін әдістердің біріне  PARSER немесе CAMPARI әдістерін жатқызуға болады.

PARSER:    

P – Person – потенциалды қарыз алушу туралы ақпарат, оның беделі;

A – Amount – сұрайтын несие сомасының негіздемесі;

R – Repayment – несиені қайтару мүмкіндігі;

S – Security – қамтамасыз ету құралы;

E – Expediency – несиенің мақсаттылығы;

R - Remuneration – несиені беру тәуекелі үшін банктің пайыз мөлшерлемесі.

CAMPARI:

C – Character – қарыз алушының беделі;

A – Ability – қарыз алушының бизнесін бағалау;

M – Means – ссудаға деген қажеттілігін талдау;

P – Purpous – несиенің мақсаты;

A – Amount – несие сомасының негізделуі;

R – Repayment – несиені қайтару мүмкіндігі;

I – Insurance – несиелік тәуекелден сақтандыру әдісі.

Американдық банктер  тәжірибесінде потенциалды қарыз  алушыларды дұрыс таңдай білуде «алты  си ережесі» қолданылады:

• character (қарыз алушының сипаты);
• capacity (қаржылық мүмкіндігі);
• cash (ақшалай қаражаты);
• collateral (қамтамасыз етуі);
• conditions (жалпы экономикалық жағдай);
• control (бақылау).

Қарыз алушының сипаты бұл оның беделін, жауапкершілік дәрежесін, қарызды өтеуге дайындығын және қалуын білдіреді.

Қарыз алушының қаржылық жағдайы оның несие қайтару қабілетін  сипаттайды. Ол оның кірістері мен  шығыстары және олардың алдағы уақыттардағы өзгеру перспективаларын нақты талдау көмегімен анықталады.

Ақшалай қаражаты. Жалпы  қарыз алушының алған несиені  қайтаруын үш көзі болады:

1. Нақты ақшалар тасқыны;
2. Активтерді сату;
3. Қаржыларды тарту.

Көрсетілген көздердің  кез келген несиені қайтаруға  арналған қаражаттың қалдық сомасын  қамтамасыз ете алады. Бірақ та банктер несиені қайтарудың негізгі көзі ретінде нақты ақшалар тасқынын маңызды санайды, себебі активтерді сату қарыз алушының баланстын нашарлатып жіберуі мүмкін деп санаса, ал қосымша қаражат тарту банктің кредитор ретіндегі позициясын бәсеңдетеді.

  Нақты ақшалардың жетіспеуі қарыз алушының қаржылық жағдайының нашарлығын сипаттайтын басты көрсеткіш болып табылады.

Нақты ақшалар тасқыны  мынадай түрде анықталады:

Нақты ақшалар тасқыны = Таза пайда + Амортизация + Кредиторлық қарыз – Тауарлы – материалды құндылықтар қоры және дебиторлық қарыз.

Бұл формуланын артықшылығы – оның көмегімен несиелік қызметкер қарыз алушының менеджерлерінің біліктілігін және тәжірибесін, сол сияқты қарыз алушының жұмыс жасайтын нарығының жағдайын анықтай алады.¹⁷

Қамтамасыз етуі. Сондай – ақ банк қарыздың қамтамасыз етілуі яғни, оның жеткіліктілігіне, сапасына және қарыздың қайтарылмау жағдайында оның өтімділік дәрежесіне мән береді.

Экономикалық жағдай. Несиеге деген өтінішті қарау  барысында банк жалпы шарт ретінде  елдегі іскерлік жағдай және оның банк жұмысына, сол сияқты қарыз алушының жағдайына тигізер ықпалын сипаттайтын экономикалық коньюктуралық жағдай, бәсекелестерінің болуы, салық, баға, және т.б. қарастырылады.

Бақылау. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалаудағы  соңғы факторға бақылау жатады.

Әлемдік банктік тәжірибеде несиелік тәуекелді бағалауда мынадай  көрсеткіштер қолданылады:

1. Активтер сапасындағы  коэффициенттер:

а) К1 = Несие бойынша зияндар / Несие бойынша қарыздың орташа сомасы.

б) К2 = Несие бойынша зияндар / Несиелердің жалпы сомасы.

Екі коэффициент те (К1 және К2) банктердегі активтердің  сапасын бағалау үшін пайдалынады. К1 – дің критериалды деңгейі  Солтүстік Американың банктері үшін 0,5 – 1,0%, ал К2 – кі 0,7 – 1,5%. Оңтүстік Американың банктерінде (үмітсіз қарыздар бар болса) К1 коэффициентінің деңгейі 1,5 – 2,0%. Солтүстік Америкада 1980 жылдардың басы мен ортасында жылжымайтын мүлікті несилеу сферасындағы дағдарысқа байланысты ипотекалық несилер бойынша көптеп шығындауы кезеңінде    К1 – дің мәні 1% - ке жуық болған. Ал қазіргі кезде американдық банктерінде К1 шамамен 0,45 – 0,6 % - ті құрады.