Банктік тәуекелдерді басқару

 

1. Тәуекелге, шағылған      Таза пайыздық табыс – Несие  бойынша зиян

маржа                         =                               Активтер

 

Тәуекелге шағылған маржа (RAM – risk adjusted margin), - бұл несиелік тәуекелге шағылған жалпы пайыздық маржа (GIM – gross interest nargin). Халықаралық деңгейде танылған нормалар қатарында RAM көрсеткіші болмағанмен де шетелдік банктер оны несиелік тәуекел деңгейін бағалауда кеңірек қолданады. Бұл жерде статистикалық мәліметтер, оның оңтайлы мәнінің 3 – 3,5% - ды құрайтынын күәландырады.

 

Таза пайыздық маржа          Таза пайыздық табыс (NII)

                       (NIM)                   =                    Активтер

       

Жалпы пайыздық                 Таза пайыздық табыс – Басқа да табыстар

            маржа (GIM)                  =                    Активтер

 

 2. Проблемалық несиелер / Несилердің  жалпы сомасы.

3. Бір қарыз алушыға  келетін несие / Банктің меншікті  капиталы.

Халықаралық банктік  тәжірибеде банктердің бір қарыз  алушыға келетін несиенің сомасы банктің меншікті капиталының 25% - нан аспауы тиіс. Бұл әрине несиенің үлкен мөлшерін білдіреді.

 4. Банкпен тығыз байланысты қарыз  алушыларға банктің құрылтайшыларын, директорларын акционерлерін және банкпен тікелей байланыста болып, несие алу барысындағы жеңілдіктерді пайдаланатын басқадай қарыз алушылар жатады.   

Несиелерді сапасына қарай топтау және талдаудың  маңызы бар.

Несиенің сапасы деп  сол несиеге тиісті несиелік тәуекелдің дәрежесі айтылады. Несие сапасының көрсеткішінің деңгейі несиелік тәуекел деңгейіне кері пропорционал (несие сапасы қаншалықты жоғары болса, соғұрлым оның қайтарылуын күмәнсіз, және керісінше) болып келеді. Бұл жерде несиелік тәуекелдің көрсеткіштерінен несие сапасының немесе банктік несиелік портфелінің көрсеткіштерінің айырмашылығы – бұл банктің берген несиелер бойынша анықталған нақты шамасында. Несиенің сапасының категорияларына байланысты несиелік портфель құрылымын және несиенің әр категориясы (соның ішінде, тұтыну, ипотекалық және басқа) бойынша проблемалық, мерзімі өткен, үмітсіз несиелерді біле отырып, банк несиелік операциялар бойынша зияндарды төмендетуге бағытталатын шаралар қатарын жүзеге асыруға мүмкіндікке қол жеткізеді.

Кез келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген несиелерінің сапасына, яғни оның қайтарысдылық  дәрежесіне тікелей байланысты. Несиенің уақтылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне итермелейді. Сондықтан  да банктер несиелік тәуекелді басқару  шаралармен уақтылы айналысып отыруға тиіс.

Несиелік тәуекел –  қарыз алушының банктен алған  несиесі бойынша қарызын немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында  қайтара алмауына байланысты банктің  зиын шегуін сипаттайды.

Несиелік тәуекелді  басқару жүйесінің негізгі элементтеріне жататындар:

• Несиелік қызметті ұйымдастыру;
• Лиметтер белгілеу;
• Несиелік ұсынысты бағалау және қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау;
• Несиелік тәуекел деңгейіне байланысты несиелерге рейтинг қою және белгіленген лимиттермен салыстыру;
• Несиелер бойынша мүмкін болар зияндарды есепке ала отырып, сыйақы мөлшерлемесін анықтау;
• Несиелік шешімдерді қабылдау барысында құзыретті бөлу – несиелерді авторизациялау;
• Несиелік мониторинг;
• Несиелік портфельді басқару;
• Проблемалық несиелерді қалпына келтіру.

Қарыз алушыға берілетін  несиенің мөлшері әр түрлі жағдайларға  байланысты болып келеді. Біріншіден, қарыз алушыға берілетін несие  шамасы қарыз алушының жасаған өтінішіне  байланысты. Бірақ та, бұл өтініштегі несие мөлшері несиені қайтарудағы  нақты мүмкіндіктермен, сондай – ақ банктің нақты есебімен сәйкес келмеуі мүмкін.

Екіншіден, несиенің мөлшері  экономикалық жағдайларға байланысты, соның ішінде:

• Қарыз алушының төлем айналымындағы алшақтық шамасына;
• Несиені қамтамасыз ететін нақты тауарлы – материалды бағалылар қорына және олардың өтімділік дәрежесіне;
• Маржа деңгейіне;
• Несиелік тәуекел дәрежесіне және банктің клиентке деген сенім дәрежесіне;
• Банкте бар ресурс көлеміне және т.б.

Несиелерді авторизациялау – несиелік тәуекелді төмендету  мақсатында жүргізілетін анықтамалар және тексерулер процесін білдіреді.

Несиелік мониторинг – несие бойынша мәселе туындай  қалған жағдайда, қарыз алушының несиелік қабілетінің өзгерісін қадағалап  отыруға байланысты шаралар жүйесі болып табылады.

Несиелік портфельді басқару – бұл банк қабылдауға дайын болып отырған тәуекел түрлерінің барлығын айқындауды және олардың ең жоғарғы жететін деңгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілер қызметі болып табылады.

Несиелік портфельді басқаруды іске асырудың ортақ алғышарттарына жататындар:

• Нақты қарыз алушылар мен олардың топтары үшін несиелеудің ішкі банктік лимитін белгілеу;
• Несиелік рейтингпен байланысты болатын, жекелеген қарыз алушылардың тәуекел деңгейін көрсететін несиелік тәуекелді талдау формасын жасау;
• әр түрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау;
• төменгі тәуекел деңгейі бар ең маңызды салаларды анықтау;
• жоғарғы тәуекел деңгейі бар салаларға қатысты несиелік саясатты қатаңдату;
• несиеге баға белгілеу саясатын дайындау.

Несиелеу лимеиттерін  белгілеу – несиелік портфельді құруға бақылау жасауда тәуекелдерді төмендету және ұзақ мерзімді өміршеңдік қабілетті жақсарту үшін пайдаланылатын басты тәсіл. Проблемалық несиелерге:

• несиелік келісім – шартта көрсетілген уақытта қайтарылмаған, уақыты кешіктірілген және қосымша келісім берілген несиелер;
• сақтандыру, кепіл – хат немесе кепілдемемен қамтамасыз етілген несиелер бойынша сақтандыру крмпанияларының, кепіл – хатты және кепілдеме берушілердің банк алдындағы міндеттемелерді орындалмағандар;
• несиелерге есептелінетін пайыздың несиелік келісім – шартта көрсетілген күннен 30 күн өткенге дейін қайтарылмаған несиелер жатады. Сондай – ақ проблемелық несиелерге қарсы шараларға мыналар жатады:
• қарыз алушының қызметін қайтару;
• несиені қайтару кестесін өзгерту,
• пайыз (сыйақы) төлеу тәртібін өзгерту.

 

Банктік тәуекелдерді басқарудың заманауи тәсілдерінің

жетілу жолдары

 

Қазақстанда заңды және жеке тұлғаларды несиелеудің дамуына  байланысты банктерге қарыз алушылардың  несиелік тәртібі және басқа несиелік ұйымдармен байланысы туралы ақпараттар өте маңызды болып табылады. Сонымен қатар, халық пен кәсіпорындардың несиелік ресурстарға деген сұранысын және несиелік ресурстарды төмен бағада беруді қанағаттандыру үшін де халықаралық тәжірибеде несиелеу нарығында қызмет ететін несиелік бюроны құру қажеттілігі туындайды.

Несиелік бюро – бұл  несие берушілерге келісім –  шарт негізінде қарыз алушылар туралы ақпарат беретін ұйым.

Әлемнің көптеген елдерінде  несие берушілер (несие беретін  банктер, қаржылық компаниялар, несиелік карточкалардың эмитенттері, инвестициялық компаниялар) несиелік бюролар арқылы қарыз алушылардың төлем қабілеттілігі жайлы хабар алмасып тұрады. Мұның қажеттілігі көптеген ғылым экономистермен қаржылық делдалдық  қызмет аясындағы ақпараттардың ассиметриясы мәселесін зерттегенде дәлелденген болатын.

Экономикалық әдебиеттерде ақпараттың ассиметриясы (asymmetric information) ретінде несиелік ресурстарды бөлуде тиімсізділікке әкелетін мәміле жасаған кезде серіктесі жайлы мәліметтердің жеткіліксіздігі танылады. Бұл жағдайда несие беруші қарыз алушының инвестициялық жобамен байланысты болашақтағы табысымен тәуекелін болжай алмайды.

Сонымен қатар, несие  берушілер ссуда алғаннан кейінгі  қарыз алушылардың іс - әрекеттерін  де бақылай алмауы мүмкін. Бұл жерде  қарыз алушы төлем қабілетсіздік тәуекелін тудыратын қызмет түрлерімен айналысуы мүмкін не алған қарыздары бойынша төлемеу мақсатында өзінің инвестицияларынан алатын табыстарын жасыруы мүмкін. Мұндай жағдайларда несиелердің көлемі азайып, жоғары пайыздық мөлшерлемелер белгіленеді. Бұл құбылыс ғылыми әдебиеттерде «жаман қылық»  деп аталады. Ақпараттың ассиметриясы жағдайында сенімді қарыз алушылар тәуекел үшін жоғары пайыз мөлшерін төлейді, ал сенімсіз қарыз қарыз алушылар төмен пайыз мөлшерін төлейді. Сенімсіз қарыз алушылардың сенімді қарыз алушылармен салыстырған несие алу талпынысы жоғары болғандықтан несиелік ресурстардың тиімді бөлінуі төмендейді. Нәтижесінде нақты табыс алынбай, сенімді жобалардың бір бөлігі жүзеге асырылмайды қалады.

Қаржылық емес секторда жалпы жағдайдың төмендеуі кезінде тәуекелді бағалау және қарыз алушыларды таңдау қиынға түседі, пайыздық мөлшерлемелер жоғарылайды, бұл  сенімді қарыз алушылардынарықтан кетуге мәжбүр етеді. Қаржылық жағдайына байланысты сенімсіз қарыз алушылар жоғары пайыз мөлшерін төлеуге келіседі, себебі ссуданы қайтара алмауы мүмкін екенін біледі. Мұның нәтижесінде тәуекелді несиелік саясат жүргізетін несие берушінің қаржылық жағдайына қауіп төнеді немесе нарықта сенімді қарыз алушылар бар екендігіне қарамастан берілетін несиелер көлемі шектеледі. Бұл қаржы нарығының да, нақты секторының да жағдайына кері әсерін тигізеді.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей бұл мәселені тек несие берушілер  арасында қарыз алушылар тураллы  ақпарат алмасу үшін құрылған несиелік бюролар көмегімен шешуге болады. Несиелік бюролар: біріншіден, банктердің нарықтағы қарыз алушылар жайлы мәліметтердің деңгейін жоғарылатып, ссудалардың қайтарылуын нақты болжауға, несие берушілерге ссуданың мақсаты мен бағасын тиімді анықтауға мүмкіндік беред; екіншіден, банктерге өздерінің клиенттері тралы ақпаратты іздеуде шығынын азайтуға мүмкіндік жасайды. Бұл несиелік нарық ішіндегі ақпараттарды теңестіруге және осы арқылы несие берушілерге несиелік ресурстар үшін тиімді бағаны анықтауға жағдай туғызады. Төменгі пайыздық мөлшерлемелер қарыз алушылардың таза табысын арттырып, нәтижесінде олардың қызметін ынталандырып; үшіншіден, қарыз алушыларды тәртәпке тәрбиелеу үшін тәртіптілік механизмін құрады. Әрқайсысы біледі, егер міндеттемесін орындамаса, оның оның несие берушілер алдындағы беделі түсіп, несиелік ресурстарды алу мүмкіндігі шектеледі және несиелік ресурстарды алу мүмкіндігі шектеледі және несиелік ресурстар ол  үшін қымбаттайды. Сонымен қатар, бұл тәртіп қарыз алушының несиенің қайтаруына ықпал етеді. Несиелік бюролар банктердің несиелік тәуекелін төмендетуге және несиелік портфелінің сапасые арттыруға байланысты ақпараттарды жинақтайды.

Несиелік бюролар мынадай  қызмет атқарады:       

а) экономикалық дамуды тікелей  ынталандырады;

б) қарыз алушылардың  несие алу мүмкіндігін арттырады;

в) банктердегі тәуекелді  басқару жүйесін жақсартады.

Несиелік бюролар орта таптың мүмкіндіктерін кеңейтеді, несиелеу барысында халыққа объективті қарауды қамтамасыз етеді, сондай – ақ шағын және орта бизнес секторының дамуын ынталандырады. Несиелік бюролардың табысының негізгі көздеріне: несиелік есеп берулерді сату, несиелік бюроның ақпараттық жүйесіне қосылу және оны пайдалану үшін төлем, т.б. жатады. Сондай – ақ банктер әр жыл немесе ай сайын жүйені қолданып оны пайдалану үшін төлемдерді жүзеге асырады. Несиелік бюроның негізгі өнімі – несиелік есеп беру. Несиелік есеп беру мынадай үш бөліктен тұрады:

• Ағымдағы міндеттемелердің көлемі туралы ақпарат;
• Клиенттің өткен уақыттағы міндеттемелері туралы ақпарат;
• Клиенттің несиелік мүмкіндігін арттыратын қосымша активтердің болуы туралы ақпарат.

Несиелік бюролар несие  берушілермен құрылған және олардың  меншігі ретінде қызмет көрсететін, одан пайда табатын ақпараттық делдалдар рөлін атқарады. Несие берушілер өздерінің клиенттері жайлы мәліметтермен несиелік Бюроны қамтамасыз етеді. Несиелік бюро бұл ақпараттарды басқа көздерден алған мәліметтермен (соттар, салық органдары, мемлекеттік тіркеу органдары т.б.) салыстырып, әр қарыз алушының жеке картотекасын құрады. Несие берушілер несиелік бюроға өздерінің клиенттері туралы тұрақты және нақты ақпаратты беру шартымен әр уақытта Бюродан қарыз алушылардың несиелік операциялары туралы есепті ала алады. Несиелік бюродағы ақпаратпен алмасу төмендегі сызбады келтірілген.

 

5 – сурет              Несиелік бюродағы ақпараттар ағымы*

 

*Көзі:ҚР индустриалды – инноваиялық  даму стратегиясы, Алматы.:2003, 52 – бет.

 

          Несиелік бюролар қарыз алушының  несиелік операциялары туралы  есептің әр түрлерін береді. Бұл  қарыз алушы туралы барлық  ақпаратқа, берілетін несиенің  түріне және өте маңызды болып  табылатын несие берушілерге  қажетті нақтылау дәрежесіне байланысты болып табылады. Ең қарапайым есеп берудің құрамында қайтарылмауы туралы ақпарат кіреді, мұны «қара» мәліметтер деп атайды. Ал нақты есеп берулер – «ақ» мәліметтер, оның құрамына қарыз алушының активтері және пассивтері, кепілдемелер, өтелумерзімі және уақыты бойынша міндеттемелер құрылымы, оның қызметі және жанұя құрамы туралы толық ақпарат кешені кіреді. Есеп берудің нақтылығына байланысты, оның бағасы анықталады. Базалық есеп берудің құны айтарлықтай төмен, мысалы: АҚШ және Ұлыбританияда 1 доллар, Италияда 2 доллар, ал Аргентинаның жергілікті несие бюроларында 3 доллар. Біршама дамыған несиелік бюролар қарыз алушылардың сипаттамасына және несиелік тарихына негізделе отырып олардың несиелік рейтингтерін құрады, сонымен қатар несиелік шектеулерді белгілеуге, несиелердің бағасын белгілеуге және қаржы құралдың өтуіне ықпал ететін мәліметтерді болжауды жүзеге асырады.¹⁸