Ақша-несие саясатының теориялық негізі

Ақша-несие саясатының негізгі бағыттары жыл сайын  алдағы 3 жылға, ақша-несие саясатының 3 жылға арналған негізгі көрсеткіштерінің болжамдарын қоса және алдыңғы жылға арналған шараларды нақтылай отырып айқындалады.    

Ақша-несие саясатының 2009-2011 жылдарға арналған көрсеткіштерінің болжамдарын әзірлеу кезінде трансмиссиялық механизм үлгісі пайдаланылды. Есептеу кезінде орташа мерзімді кезеңде әлемдік экономиканың өсу қарқыны және әлемдік тауар нарықтарының конъюнктурасы Қазақстан экономикасының дамуына қолайлы жағдай жасайтын болады деген болжамдар пайдаланылды. Бұдан басқа, есептеулер мен ұсыныстар негізіне Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының 2009-2011 жылдарға арналған орта мерзімді жоспарының (бұдан әрі – Орта мерзімді жоспар) өлшемдері алынды. Сонымен бірге, республикалық бюджеттің 2009 жылға арналған жобасына сәйкес, республикалық бюджеттің 2009 жылға арналған шығыстары бюджеттің 2006 жылғы шығыстарымен салыстырғанда 28,1 %-ға көбейеді деп болжанып отыр. 

Инфляцияға болжам Филипс қисығы негізінде жасалды, ол ЖІӨ-нің  әлуетті деңгейінен, инфляциялық  күтулерден және еңбекақыдан ауытқуы арасындағы теориялық өзара байланысты көрсетеді. Соңғы көрсеткіштер, өз кезегінде, экономикаға берілген несиелер, айырбас бағамы, ақша массасы және басқа да көрсеткіштер арқылы айқындалады. Сыртқы борыш қарастырылатын үлгілерге тікелей кірмейді.

2009-2011 жылдарға арналған әлуетті инфляцияға P-star үлгісі бойынша жасалған болжам біршама шетел капиталының әкелініп, ішкі қаржы нарығындағы өтімділіктің асып кетуі, мемлекеттік бюджет шығыстарының өсуі жағдайларында орта мерзімді кезеңде инфляция динамикасының төмендеу үрдісі болғанымен экономиканы дамытудың инфляциялық аясының сақталатындығын көрсетеді.

Инфляцияға орта мерзімді кезеңге болжам және 2009-2011 жылдарға арналған негізгі бағдарлар.

Ел экономикасы ахуалының  энергоресурстар, әсіресе мұнай бағасына және елге әкелінетін капиталға үлкен тәуелділігін ескере отырып, инфляцияның 2009 жылдарға арналған болжамын әзірлеу кезінде экономика дамуының 3 сценарийі қарастырылды:

- «капиталдың қалыпты  әкелінуі жағдайындағы мұнайға  қалыпты баға» сценарийі (мұнай бағасы бір баррель үшін 60 АҚШ долларынан төмен,капиталдың әкелінуі елге соңғы 2 жылда әкелінген орташа жылдық капиталдан төмен);

- «капиталдың көп әкелінуі  жағдайындағы мұнайға қалыпты  баға» сценарийі (мұнай бағасы бір баррель үшін 60 АҚШ долларынан төмен, капиталдың әкелінуі елге соңғы 2 жылда әкелінген орташа жылдық капиталдан жоғары);

- «мұнайға жоғары баға»  сценарийі (мұнай бағасы бір баррель үшін 60 АҚШ долларынан жоғары).

Барлық үш нұсқада  да нақты сектордың негізгі көрсеткіштерінің болашақтағы динамикасы Орта мерзімді жоспардың көрсеткіштеріне сәйкес келетіндігін көрсетеді. Мысалы, болжамды кезеңде ЖІӨ орташа жылдық өсуі 9,6 %-ды, негізгі капиталдарға инвестициялар – 18-20 %-ды, жалақы жылына – 8 %-ды, бюджеттен жеке тұлғаларға берілетін трансферттер жылына – 8 %-ды құрайды деген болжам бар. Сонымен бірге бекітілген республикалық бюджетке сәйкес республикалық бюджеттің 2009 жылға арналған шығыстары 2006 жылғы бюджеттің шығыстарымен салыстырғанда 28,1 %-ға артады деген болжам бар.

Сондай-ақ екінші деңгейдегі банктер тартатын шетелдік капиталдың әкелінуін шектеу жөніндегі жұмыстар шеңберінде Ұлттық Банк пен ҚҚА қолданып отырған шаралар да ескерілді.

Ақша-несие саясаты  құралдарының динамикасы жеке әрбір  сценарий үшін қалыптасқан ахуалға  қарай айқындалды.

«Капиталдың қалыпты  әкелінуі жағдайындағы мұнайға қалыпты  баға» сценарийі бойынша ұзақ мерзімді үрдіс ретіндегі мұнай бағасының төмендеуін бағалау және халықаралық капитал нарықтарындағы қарыз алу құнының көтерілуі мұнай өндіру жобаларын жаңадан сырттан қаржыландырудың және екінші деңгейдегі банктердің таза сырттан қарыз алуының төмендеуін қамтамасыз ететін болады.

Бір баррель үшін 60 АҚШ  долларынан аспайтын мұнайға деген  әлемдік баға деңгейінде тауарларды және көрсетілетін қызметтерді экспорттаудың өсу қарқыны 2009 жылы шамамен 7 %-ды, ал 2010-2011 жылдары 4-6 %-ды құрайтын болады. Тауарлар мен халықаралық қызметтер балансының профициті сыртқы борыштық міндеттемелері бойынша төлемдердің және тікелей шетелдік инвесторларға төленетін төлемдердің өсуін өтейтін болады. Ағымдағы операциялар бойынша баланс 2009 жылы оңынан қалыптасып (шамамен ЖІӨ-ге шаққанда 0,4 %), 2011 жылы ЖІӨ-ге шаққанда 1 %-ға дейін ұлғаяды деп күтілуде.

Мұнай және газ кен  орындарын зерттеудің көбірек капитал  салынатын жобаларының аяқталу кезеңіне өтуіне байланысты 2009 жылдан кейін тікелей шетелдік инвестициялар түріндегі қаржыландыру көлемі де біртіндеп төмендейді. Қаржыландырудың қосымша көлемі республика банктері мен кәсіпорындарының сырттан заем тартуы есебінен қамтамасыз етіледі.

Шетел капиталының және экспорттық валюта түсімінің әкелінуі теңгенің ықтимал нығаюының негізгі  факторларының сақталуына, сондай-ақ Ұлттық қордың халықаралық резервтерінің  және активтерінің одан әрі жинақталуына себепші болады.

Бұл сценарий бойынша банктердің активтері алдағы үш жылдық кезеңде орташа алғанда жылына 27 %-ға өсетін болады. Банктердің резидент еместер алдындағы  міндеттемелері шамамен жылына 9,5–10 млрд. АҚШ долларына өсетін болады.

Ұлттық қордың халықаралық  резервтері мен активтерінің орташа жылдық өсу қарқыны қарастырылатын кезеңде тиісінше 10 % және 23 %-ды құрайтын болады.

Осы сценарий үшін инфляция болжамдарының рұқсат етілген мәнін  алуға мүмкіндік беретін ақша-несие  саясатының негізгі құралдарының 2009-2011 жылдарға арналған орташа жылдық мәндері мынадай деңгейде таңдалған: банктердің Ұлттық Банктегі аударылатын депозиттері – 790 млрд.теңге, банктердің Ұлттық Банктегі басқа депозиттері – 320 млрд. теңге, айналыстағы ноталар көлемі – 270 млрд.теңге.

Капиталдың қалыпты  әкелінуі жағдайындағы мұнайға қалыпты баға сценарийі үшін нақты сектор және ақша-несие саясаты құралдары көрсеткіштерінің болашақтағы динамикасына қатысты жасалған болжамдарды орындау кезінде 2009-2011 жылдарға мынадай болжамдар алынды. Болжамды кезеңдегі ақша базасының орташа жылдық өсуі 18 %, ақша массасының, банк жүйесіндегі депозиттердің, экономикаға берілетін кредиттердің өсуі 27-28 % құрайды. 2009 жылы орташа жылдық инфляция деңгейі 6,2-7,2 %, 2010 жылы – 6,0-7,0 %, 2011 жылы – 6,0-7,0 % шегінде болады.

Капиталдың көп әкелінуі жағдайындағы мұнайға қалыпты баға» сценарийі қарыз алу құнының төмен деңгейде сақталып қалуының және мұнай бағасының динамикасына қатысты белгісіздіктің банктердің сырттан қарыз алуының одан әрі кеңеюіне және мұнай өндіру жобаларын қаржыландырудың ұлғаюына себепші болатынын көздейді.   

Тауарлар мен көрсетілетін қызметтер экспортының өсу қарқыны  капиталдың әкелінуіне байланысты болмағандықтан олар алдыңғы сценарийдегідей бола береді.   

Банктердің активтері  алдыңғы үш жылдық кезеңде жылына орташа алғанда 32 %-ға өсетін болады. Банктердің резидент еместер алдындағы міндеттемелерінің өсуі жылына шамамен 10–12 млрд. АҚШ долларын құрайтын болады.

Ұлттық қордың халықаралық  резервтері мен активтерінің орташа жылдық өсу қарқыны қаралатын  кезеңде тиісінше 19 % және 23 % болады.

Осы сценарий үшін инфляция болжамдарының рұқсат етілген мәнін  алуға мүмкіндік беретін ақша-несие  саясатының негізгі құралдарының 2009-2011 жылдарға арналған орташа жылдық мәндері мынадай деңгейде таңдалған: банктердің Ұлттық Банктегі аударылатын депозиттері – 860 млрд.теңге, банктердің Ұлттық Банктегі басқа депозиттері – 640 млрд. теңге, айналыстағы ноталар көлемі – 317 млрд.теңге.

Капиталдың көп әкелінуі жағдайындағы мұнайға қалыпты баға сценарийі үшін нақты сектор және ақша-несие саясаты құралдары  көрсеткіштерінің болашақтағы динамикасына қатысты жасалған болжамдарды орындау кезінде 2009-2011 жылдарға мынадай болжамдар алынды. Болжамды кезеңде ақша базасының орташа жылдық өсуі 30 %, ақша массасының, экономикаға берілетін кредиттердің және банк жүйесіндегі депозиттердің өсуі 33-34 %-ды құрайды. Инфляция 2009 жылы 7,3-8,3 %, 2010 жылы – 6,9-7,9 %,  2011 жылы – 6,9-7,9 % шегінде болады.

«Мұнайға жоғары баға»  сценарийі барысында тауарлар және көрсетілетін қызметтер экспортының өсу қарқыны жылына 15 % артық болады. Тауарлар мен халықаралық қызметтер балансы профицитінің жыл сайынғы өсуі шетелдік инвесторлар мен кредиторларға төленетін таза төлемдердің өсуінен асып түседі. Ағымдағы шот профициті 2009 жылы ЖІӨ-ге шаққанда 1 %-дан асады, ал 2011 жылы ЖІӨ-ге шаққанда 3 % жетуі мүмкін.

Мұнай бағасының жоғары деңгейі және шетелдік инвесторлар  сенімінің тұрақты түрде жоғары болуы мұнай-газ жобаларын қосымша қаржыландыруды және республика банктері мен кәсіпорындарының сырттан қарыз алу ауқымын арттыруды ынталандырады. Банктердің резидент еместер алдындағы міндеттемелері 2009-2010  жылдары 10-15 %-ға өседі, 2011 жылы өсім 2-3 %-ға дейін баяулайды деп болжанады.

Ұлттық қордың халықаралық  резервтері мен активтерінің орташа жылдық өсу қарқыны 25-26 % болады. Бұл  қалыпты баға сценарийімен салыстырғанда  теңгенің айырбас бағамына оның нығаю  жағына қарай үлкен қысым жасайтын болады. Осы сценарий барысында Ұлттық қордың халықаралық резервтері мен активтерінің өсу қарқыны қалыпты баға сценарийлерімен салыстырғанда 3-6 пайыздық тармаққа жоғары болады.

Сонымен қатар мұнайға  жоғары баға жағдайында банк активтерінің одан әрі өсуі 2009 жылы одан кейінгі жылдары жыл сайын өсу қарқыны 30-40 %-ға дейін біртіндеп баяулай отырып шамамен 50 %-ды құрайды.

Осы сценарий үшін инфляция болжамдарының  рұқсат етілген мәнін алуға мүмкіндік  беретін ақша-несие саясатының негізгі құралдарының 2009-2011 жылдарға арналған орташа жылдық мәндері мынадай деңгейде таңдалған: банктердің Ұлттық Банктегі аударылатын депозиттері – 990 млрд.теңге, банктердің Ұлттық Банктегі басқа депозиттері – 860 млрд. теңге, айналыстағы ноталардың көлемі – 530 млрд.теңге.

Мұнайға жоғары баға сценарийі үшін нақты сектор және ақша-несие саясаты құралдары көрсеткіштерінің болашақтағы динамикасына қатысты жасалған болжамдарды орындау кезінде 2009-2011 жылдарға мынадай болжамдар алынды. Көрсетілген кезеңде ақша базасының, ақша массасының, экономикаға берілетін несиелердің және банк жүйесіндегі депозиттердің орташа жылдық өсуі 40-41 %-ды құрайды. Инфляция 2009 жылы 8,2-9,2 %, 2010 жылы – 8,0-9,0 %, 2011 жылы – 8,0-9,0 % шегінде болады.

Ұлттық Банктің 2009-2011 жылдарға арналған ақша-несие саясатының негізгі мақсаты орташа жылдық инфляцияны мынадай деңгейде ұстап тұру болады: 

«капиталдың қалыпты әкелінуі жағдайындағы мұнайға қалыпты баға» сценарийін іске асыру кезінде 2009 жылы 6,2-7,2 %, 2010 жылы – 6,0-7,0 %, 2011 жылы – 6,0-7,0 % шегінде;

«капиталдың көп әкелінуі жағдайындағы мұнайға қалыпты баға» сценарийін іске асыру кезінде 2009 жылы 7,3-8,3 %, 2010 жылы  – 6,9-7,9 %, 2011 жылы – 6,9-7,9 % шегінде;  

«мұнайға жоғары баға» сценарий іске асу кезінде 2009 жылы 8,2-9,2 %, 2010 жылы  – 8,0-9,0 %, 2011 жылы  – 8,0-9,0 % шегінде.

ЖІӨ, мемлекеттік шығыстар және Орта мерзімді жоспарда көзделген басқа  да көрсеткіштер ұлғайту жағына қарай  қайта қаралатын болса, инфляция болжамының да көтерілетіндігін айта кету қажет. Сонымен қатар валюта жоғары баға сценарийі көрсеткіштерінен қарқынды асып әкелінген және халықтың кірісі Орта мерзімде жоспарда белгіленген көрсеткіштерден жоғары өскен жағдайда ақша ұсынысы инфляцияның мақсатты көрсеткіштеріне қол жеткізуге қажетті шектен шығып кетуі мүмкін.

Бұл құжатта мұнайға қалапты  баға сценарийі үшін, негізінен 2009 жылға арналған ақша-несие саясаты, оның ішінде ақша-несие саясатын қатаңдату шаралары атап көрсетілген. Одан кейінгі жылдарға арналған шаралар 2009 жылдың нәтижелері бойынша нақтыланады. Мұнайға жоғары баға сценарийі іске асырылған жағдайда ақша-несие саясатының шаралары одан да күшті қатаңданатын болады.

Мұнайға қалыпты баға сценарийі  іске асырылған жағдайда ақша-несие саясатының 2009 жылға арналған шаралары.

Ақша-несие саясаты саласында  2009 жылы Ұлттық Банк өз қызметінде орташа жылдық инфляцияны төмен деңгейде ұстауға бағытталған ақша-несие саясатын жүзеге асыруды басым бағыты ретінде айқындайды.

Ақша-несие операцияларын пайдаланудың тиімділігін арттыру және ақша нарығының  ахуалына әсер ету үшін қолданылатын шараларды одан әрі күшейту, ақша-несие саясаты құралдарының әр түрлері бойынша ставкаларды келісу жөніндегі жұмыстар жалғаса береді. Сыйақының нарықтық ставкаларына жасалатын қысқа мерзімді ставкалардың реттеу ролін көтеру жөніндегі шаралар ставкалар дәлізін тарылту (төменгі ставка – депозиттерді тарту жөніндегі ставка, жоғарғы ставка – заемдар беру жөніндегі ставка) арқылы жүргізіледі.

Қайта қаржыландырудың ресми ставкасын  қосқанда Ұлттық Банктің операциялары бойынша ставкалар ақша нарығындағы  ахуалға және инфляция деңгейіне қарай реттеледі.

Екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық Банктегі қысқа мерзімді ноталары мен  депозиттері қаржы нарығындағы  сыйақы ставкаларын реттеудің, сондай-ақ банктердің артық өтімділігін жүйелеудің негізгі құралдары болып қала береді. 

Қажет болған жағдайда қысқа мерзімді қисық кірістілікті қалыптастыру үшін ноталарды айналысқа шығару мерзімін ұзарту және көлемін ұлғайту мүмкіндігі қаралады, ол Ұлттық Банктің біраз шығындануын талап етеді. Ұлттық Банк бұл мүмкіндікті зерттеп, қаржы нарығындағы ахуалға қарай тиісті шешім қабылдайды. Осы жұмыс шеңберінде Ұлттық Банк қисық кірістіліктің қалыптасу мәселелерін шешу жөнінде Қаржы министрлігімен бірге жүргізілетін жұмысты үйлестіруді күшейту қажет деп санайды. Бұл проблеманың Ұлттық Банкке теріс ықпалы ашық нарықта операциялар жүргізу мүмкіндіктерінің шектелуінен және ақша-несие саясаты құралдарының негізгі макрокөрсеткіштерге әсер етуінің әлсіреуінен көрінеді.