-операциялық  қызмет - негізгі кіріс келтіретін  қызметі;

-инвестициялық  қызмет – ақша қаражаттарының  баламаларына жатпайтын ұзақ  мерзімді активтер мен басқа  да инвестицияларды сатып алу  мен олардың шығарылуы;

-қаржылық  қызмет-кәсіпорынның меншік капиталы  мен қарыз қаражаттарының мөлшері мен құрамындағы өзгерістерге әкеп соқтыратын қызмет.

      Субъектінің қызметін түрлері бойынша жіктеу олардың әр қайсысының қаржылық жағдайға тигізген әсерін бағалауға мүмкіндік  береді.

      Осы барлық қызмет түрлері ақша қаражаттарының түсуі мен шығуының негізгі арналары болып саналады. 4БЕС олардың қозғалысын түсу және шығу арналары бойынша ашып көрсетуді талап етеді.Операциялық қызметке байланысты ақша қаражаттарының қозғалысын субъект тікелей немесе жанама әдісті қолдана отырып ашып көрсетуге міндетті.

     Тікелей әдіс – ақша қаражаттарының түсуі  мен төленуінің барлық негізгі түрлерінің мазмұнын анықтайтын әдіс. Басқа сөзбен айтқанда, аталған әдіс әрбір ақша операциясын зерттеуге және оның қай қызмет түріне жататындығын анықтауға  негізделген. Бұл үшін қаржы - шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы есептің әрбір бабына түзету енгізу қажет. Түзету тауарларды сатып алу, ағымдағы шығындар, несиеге төленетін проценттер, бюджетке төленетін төлемдер және т.с. сомалар шегерілген өнімдерді сатудан түскен ақша қаражаттарынан басталады. Басқаша айтқанда, бұл есептілікке ақша қаражаттарын есептеу шоттарымен байланысты барлық корреспонденциялар енгізілуі керек. Сондықтан қол күшімен жасау барысында көп еңбек қажет ететіндігін атап өту қажет. Алайда, компьютерлік техника қолданылатын жағдайда есеп автоматты түрде жасалады. Ақша тасқындарының әртүрлі қызмет түрлеріне көп жағдайда шартты түрде жатқызылатындағы есептіліктің күрделілігін тудырады. Мысалы, әлеуметтік сипаттағы төлемдер мен еңбек ақыны қызмет түрлері бойынша бөлу.

     Тікелей әдісті қолданған жағдайдағы операциялық  қызметтің нәтижесінде туындайтын ақша қаражаты қозғалысының мысалы :

Ақша  қаражаттарының түсуі:

-тауарларды  сатудан және қызмет көрсетуден;

-тауарлы  материалдық қорларды жеткізу  және қызмет көрсету үшін алынған аванстар;

-процент,  дивиденд, роялти, түрлі сипаттағы  сыйақы түріндегі кірістер;

-басқа  да түсімдер.

Ақша  қаражаттарының шығуы:

-тауарлар  мен көрсеткен қызметтері үшін  жеткізушілер мен мердігерлермен  есеп айырысу;

-тауарлы  материалдық қорларды жеткізуге, жұмыстарды орындауға және қызмет көрсетуге берілген аванстар ;

-бюджетпен,  әлеуметтік сақтандыру және зейнетақымен  қамтамасыз ету органдарымен, бюджеттен  тыс қорлармен есеп айырысу  ;

-дивидендтерді  төлеу;

-басқа  да төлемдер.

     Жанама әдіс- ағымдағы активтер мен міндеттемелер, ақшалай емес операциялар, сондай ақ өткен кезеңмен салыстырғандағы инвестициялық және қаржылық қызметтердің нәтижесі болып табылатын табыстар мен шығындар өзгеруіне байланысты таза табыс немесе шығынға түзетулер енгізетін әдіс.

Әдістің негізінде- бухгалтерлік баланстағы және кірістер мен шығыстар туралы есептегі ақпарат. Сонымен қатар, жанама әдіс кірістер мен шығыстар туралы есептің  әрбір бабын түзетуді қарастырмайды.

     Аталған әдістердің қайсысы болса да, ақша түсімі мен шығуы бойынша есептілікте бөлек бөлек кеңейтіліп көрсетілген, ақша тасқыны жөнінде пайданушыларға қажетті маңызды ақпарат құрастырады. Ақша түсімі мен шығуын өзара есепке алу тек қана стандарттар рұқсат еткен жағдайда ғана жасалады.

     ХҚЕС  келесі жағдайларда өзара есепке алу қарастырылған:

-ақша  тасқындары кәсіпорынның өз қызметін  емес , клиенттерінің қызметін көрсеткен  жағдайда:  талап етілгенге дейінгі  дейінгі салымдарды қабылдау  және өтеу; иеленушілер атынан  жиналып оларға табыс етілетін  арендалық төлемдер;инвестициялық компаниялары клиенттерінің қаражаттары ; басқа қаржылық институттарына салымдар салу және қайтарып алу ;

-ақша  түсімдері мен төлемдері тез  айналатындығымен , қысқа өтеу мерзімі  және ірі сомасымен ерекшеленген жағдайда ; инвестицияларды сатып алу және сату, несиелік карталар мен операциялар т.с.с.

      Жанама  әдісте операциялық қызмет бойынша  ақша қаражаттар тасқынының негізі ретінде, амортизациялық аударымдар мен есепті кезең ішінде есептелінген күдікті қарыздар резерв мөлшеріне, ағымдағы активтер мен міндеттемелер шотындағы өзгерулеріне түзетілген таза табыс алынады.

      Ақша  қаражаттарының тағы бір маңызды  түсу және жұмсалу арналарының бірі- инвестициялық қызмет.

      Инвестициялық қызметтің нәтижесінде пайда болған ақша қаражаттары қозғалысының мысалы:

-материалды  емес активтерді, негізгі құралдарды, қаржылық инвестицияларды және  басқа да ұзақ мерзімді активтерді  сатып алумен байланысты ақша  төлемдері .Олар тәжірибелі –  конструкторлық жұмыстар бойынша және аяқталмаған өндіріс шығындарын капиталдау мен байланысты төлемдерді де қамтиды;

-меншікті  капиталды, қаржылық инвестицияларды  басқа кәсіпорындардың қарыздық  міндеттемелерін сатып алумен  байланысты ақша төлемдері;

-басқа  заңды тұлғаларға берілген несиелер;

-басқа  да төлемдер.

      Инвестициялық қызмет бухгалтерлік баланстың ұзақ мерзімді активтер бейнеленетін бөлімінде  көрсетіледі. Оған сонымен қатар, бухгалтерлік баланстың басқа ағымдағы активтер бөлімінде көрсетілген, қаржылық инвестицияларға  әсер ететін операциялар да жатады.

      Ақша  қаражаттарының қозғалысы туралы есепте инвестициялық қызмет акцияларды, негізгі  құралдарды және басқаларды сатудан  алынған кірістер мен шығыстар көрсетілген  бөлімде бейнеленеді.

      Меншікті  капитал мен тартылған қаражаттың мөлшері мен құрамындағы өзгеріс нәтижесі болып табылатын қаржылық қызмет те ақша қаражаттарының түсу және жұмсалу арналарының бірі. Қаржылық қызмет бойынша ақша қаражаттарының мысалы:

Ақша  қаражаттарының түсуі:

-акцияларды  және басқа құнды қағаздарды  шығарудан;

-банктік несиелерді алу;

-басқа  да түсімдер.

Ақша  қаражаттарының шығуы :

-банктік  несиелерді өтеу;

-меншікті  акцияларды сатып алу;

-дивидендтерді  төлеу;

-басқа  да төлемдер.

      Заңды тұлғалар, ақша қаражатының қозғалысы  нетто негізде ашылуы мүмкін арнайы жағдайларды есептемегенде, операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтерден ақша қаражаттарының түсуі мен төлемінің негізгі түрлерін бөлек ашады.

      Нетто негізде пайда болған ақша қаражаттары  қозғалысына келесілер жатқызылуы мүмкін:

-банктік  депозитке ақша қабылдау және төлеу;

-өзінің  клиенттері үшін инвестициялық  компанияларды ұстайтын қорлар;

-меншік  иелері атынан алынатын және  соларға төленетін жалдық төлемдер;

-инвестицияларды  сатып лау және сату;

-өтеу  мерзімі үш айдан аспайтын  басқа да қысқа мерзімді займдар.

7 IAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандарты

      Ақша  қаражаттарының қозғалысы  туралы есептер 

      Бұл нұсқа 2005 жылғы 31 желтоқсанға  дейін шығарылған түзетулері енгізілген жаңа IFRS-нан туындайтын түзетулерді қамтиды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

7 IAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандарты

      Ақша  қаражаттарының қозғалысы  туралы есептер

      Мақсаты

      Компанияның ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпарат қаржы есептілігін пайдаланушыларға компанияның ақша қаражаттарын жасау  қабілеті мен олардың баламаларын, сондай-ақ ақша қаражаттарына қажеттілікті бағалау үшін негіз беретіндігімен пайдалы. Пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық шешімдер ақша қаражаттары мен олардың баламаларын жасау қабілетін, сондай-ақ оларды уақытқа қарай бөлу мен оларды жасау айқындылығын қажет етеді.

      Бұл стандарттың мақсаты компанияның  өткен кезең ішіндегі ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру арқылы ақша қаражаттары мен ақша баламаларындағы  тарихи өзгерістер туралы ақпарат беруін талап етуде болып табылады, онда кезең ішінде операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтен түскен ақша қаражаттарының түсімдері мен төлемдерін жіктеу жүргізіледі.

      Қолданылу саласы

      1. Компания осы Стандарттың талаптарына сәйкес ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп дайындауға және оны қаржы есептілігі берілетін әрбір кезең үшін өзінің қаржы есептілігінің құрамдас бөлігі ретінде ұсынуға міндетті.

      2. Осы стандарт 1977 жылғы шілде айында бекітілген 7-«Қаржы жағдайындағы өзгерістер туралы есеп» IAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартын ауыстырады.

      3. Компанияның қаржы есептілігін пайдаланушылар компанияның ақша қаражаттары мен ақша баламаларын қалай жасайтынына және пайдаланатынына мүдделілік танытады. Бұл компания қызметінің сипатына қарамастан және ақша қаражаттарының компания өнімі ретінде болатынына не болмайтынына қарамастан, бұл қаржы институты жағдайында болуы мүмкін. Компаниялар, олардың негізгі кіріс келтіретін қызметінің айырмашылығына қарамастан, шын мәнінде бірдей себептер бойынша ақша қаражаттарына бірдей мұқтаж болады. Олар ақша қаражаттарына өздерінің операцияларын жүргізу, міндеттемелерін өтеу және өздерінің инвесторларына кірісті қамтамасыз ету үшін мұқтаж болады. Тиісінше, осы Стандарт барлық компаниялардан ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беруін талап етеді.

      Ақша  қаражаттарының қозғалысы туралы ақпараттың артықшылығы

      4. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп оны қаржы есептілігінің қалған нысандарымен бірге пайдаланған кезде ақпарат береді, онда өзгеріп отыратын жағдайлар мен мүмкіндіктерге бейімделу үшін пайдаланушыларға компанияның таза активтеріндегі өзгерістерді, оның қаржы құрылымын (өтімділігі мен төлем қабілетін қоса алғанда) және түсімдер мен ақша қаражаттары төлемдерінің деңгейі мен мерзімдеріне әсер ету қабілетін бағалауға мүмкіндік береді. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпарат компанияның ақша қаражаттары мен баламаларын молайту қабілетін бағалау кезінде пайдалы болады және пайдаланушыларға әр түрлі компаниялардағы ақша қаражаттарының болашақтағы түсімдері мен төлемдерінің дисконтталған құнын бағалауға және салыстыруға арналған үлгілерді әзірлеуге мүмкіндік береді. Ол сондай-ақ әр түрлі компаниялардың операциялық көрсеткіштері туралы есептіліктің салыстырмалығын ұлғайтады, бұл бірдей операциялар мен оқиғалар үшін есептің әр алуан әдістерін қолданудан келтірілетін әсерін жояды.

      5. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы тарихи ақпарат ақша қаражаттарының болашақ ағындарының сомасының, уақытының және айқындығының индикаторы ретінде жиі пайдаланылады. Ол сондай-ақ ақша қаражаттарының болашақ ағындарының бұрынғы бағалауларының дәлме-дәлдігін тексеру кезінде және пайдалылық пен ақша қаражаттарының таза қозғалысы және бағалар өзгеруінің әсері арасындағы байланысты зерттеу кезінде пайдалы болады.  

      Анықтамалар

      6. Осы Стандартта төменде көрсетілген мәндерінде мынадай терминдер пайдаланылады: