Қаржы жүйесі

     Қолданыстағы  зейнетақы жүйесі кемшіліктері болғанына қарамастан республикада жинақтаушы зейнетақы қорлары, зейнетақы активтерін инвестициялық басқаратын компанияларды, кастодиан-банктерін, бағалы қағаздар бойынша брокерлік компанияларды, екінші деңгейлі депозиттік банктерді, қор биржасын, орталық депозитарийді, мемлекеттік реттеуші органдарды қамтитын кдтысушылардың айтарлықтай үйлесімді институционалдық құрьлымы құрылды.

     Қазақстан зейнетақы нарығының құрылымын былайша көрсетуге болады (Сурет 3). 
 
 

     

     ЕСКЕРТУ: қаржы нарығы және делдалдары

     Сурет 3 - ҚР зейнетақы нарығының институционалдық кұрылымы. 

     Айтылып өткендей, Қазақстанда Зейнетақы төлеу бойынша мемлекеттік орталық (ЗТМО) қүрылды. ЗТМО-дан зейнетақы алудың күқығына мына санаттағы азаматтар ие болады:

• 1998 жылдың 1 қаңтарына дейін зейнетақы алғандар;
• әскери қызметкерлер, ішкі істер органдарының,  ҚР Әділет министрлігінің  қылмыстық атқару комитетінің қаржылық полиция органдарының қызметкерлері және еңбек сіңірген жылдары бойынша зейнетақыны алуға құқығы бар ішкі істер органдарының қызметкерлері үшін ҚР заңымен белгіленгенережеге сай әскери атағы бар мемлекеттік өрт сөндіру қызметінің қызметкерлері;
• 1949 жылдың 29 тамызынан 1963 жылдың 5 шілдесіне дейін ең аз дегенде 10 жыл радиациялық қаупі жоғары және төтенше аймақтарда тұорған азаматтар: жалпы еңбек өтілі 25 жылды құрайтын ерлер 50 жасында, жалпы еңбек өтілі 20 жылды құрайтын әйелдер 45 жасында зейнетке шығып, ЗТМО-да зейнетақы алады;
• 5 және одан да көп балалы әрі оларды 8 жасына дейін тәрбиелеген әйелдердің 1998 жылдың 1 шілдесінен бастап жыл сайын 6 айға аталған зейнетақы жасын біртіндеп арттырумен (алайда бұл тек 3 жылдан артық болмауы тиіс) жасына қарай зейнетақы алуына құқығы бар.

     ЗТМО  мемлекеттік кәсіпорын формасында құрылды. Бұл органның негізгі функцияларына мыналар жатады:

     • республикалық бюджеттің қаражаты есебінен зейнетақымен камтамасыз етілу күқығы бар азаматтарға зейнетақы төлеуді жүзеге асыру;

     • азаматтарға ӘЖК беру;

     • міндетті зейнетақы жарнасының дербестендірілген есебі;

     • міндетті зейнетақы жарнасын агенттерден ЖЗҚ-ға аудару және т.б.

     Республикада  ЗТМО-дан өзге мемлекеттік және мемлекеттік  емес жинақтаушы зейнетақы қорлары бар. ЖЗҚ халықтың міндетті және ерікті зейнетақы жарналарын тартады, әрі бүл ресурс-тарды осы арада атаулы ие ретінде алға шығатын кастодиан-банктің шотына аударады. Зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін инвестициялық баскаруды жүзеге асыратын үйым бас-қарады (ЗАИБЖҮ) немесе тиісті лицензиясы болса, зейнетақы қорлары дербес баскарады. ЗАИБЖҮ кастодиан-банктің шотына зейнетақы жарнасы түскен күннен бастап 3 күннің ішінде бұл қаражатты тиісті бағалы қағаздарға орналастыруға міндетті.

     Жинақтаушы зейнетақы қорларының, зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымның және кастодиан-банктің бір-біріне қатысты қызметтерінде пайда болған барлық күқықтық қатынастарында тараптардың құқықтары мен міндеттері толық айтылатын үш жакты кастодиан-дық келісімшарттың ережесі басшылыққа алынады. Халыққа зейнетақы қызметін көрсететін осы үш занды қатысушының арасындағы өзара әрекет мына сызба бойынша жүзеге асады: зейнетақы коры мен салымшының арасындағы зейнетақы келісімшартына сәйкес салымшы-алушының жарнасы қордың кастодиан-банктегі арнайы ашылған инвестициялық зейнетақы шотына түседі. Мүнда зейнетақы қоры банкпен кастодиандық келісімшарт жасаған.

     Зейнетақыны жинақтаудың жаңа жүйесі 1998 жылдың қаңтар айынан бастап жүмыс істесе де, тек ақпан айында ғана зейнетақы жүйесінің барлық буындарының әкімшілігі (администраторы) толықтай құрылып, анықталды. 2004 жылдың 1 қаңтарына дейін зейнетақы жарналарын тарту және зейнет-ақымен қамтамасыз ету бойынша қызметті жүзеге асыруға берілетін лицензияға Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры (МЖЗҚ) мен 15 Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры (МЕЖЗҚ) ие болды. Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының біреуі корпорациялык болып табылды. «Акционерлік қоғамдар туралы» жаңа Заңға сәйкес барлық зейнетақы қоры алушының жүмыс орны мен мекен-жайына қарамастан салымшылардан зейнетақы жарнасын қабылдауды жүзеге асыра алады, яғни АҚ-ның ашық және жабык боп бұдан былай бөлінбейтіндігіне байланысты ЖЗҚ ашық және корпорациялык жинақтаушы зейнетақы қорлары деп бөлін-бейтін болды.

 

     2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚАРЖЫ НАРЫҒЫН АҒЫМДЫ  ТАЛДАУ 

     2.1 Банк секторының көрсеткіштерін ағымды талдау 

     Ақша  нарығының жай-күйі. Банктердің  кредиттік  белсенділігі  төмен  болған  кезде  олардың  өтімділіктің жоғары  деңгейіне  негізделген  саясаты  барынша  төменгі  деңгейде  өтімділікті  тарту құнын тұрақтандыруға  себеп  болды. ҚРҰБ  осындай жағдайда, 2009 жылғы қарашадан бастап  ҚҚБ-да  кері  репо  операцияларын  жүргізуді  тоқтатты,  ал 2010  жылғы қыркүйектен  бастап (БТА  Банкті  қайта  құрылымдау  аяқталғаннан  кейін)  екінші деңгейдегі  банктерге  өтімділікті  беру  бойынша  операцияларды жүргізуден  толықтай бас тартты.

       Банктердің  көпшілігі  жүргізіп  отырған  өтімділіктің  жоғары  деңгейін  қолдау саясатының  нəтижесі 2009  жылы  ол  бірте-бірте   құлдырағаннан  кейін  əдеттен   тыс  төмен деңгейдегі  өтімділікті   тарту  бағасын  тұрақтандыру  болды. Мəселен, 2009  жылғы  ақпан  - 2010  жылғы  наурыз  аралығында KazPrime  индикаторының  мəні 15%-дан  1,8%-ға  дейін құлдырады,  ал 2010  жылғы  мамырдан  бастап  осы   индикатордың  мəні 2%  деңгейінде  белгіленді (Сурет 4).  Бұл  ретте   наурызға  дейін  автоматты   репо  сегментінде басымдықпен  2009  жылғы  қаңтар-ақпандағы   деңгейге  дейін  репо  мəмілелерінің   жиынтық көлемдерін қалпына келтіру  байқалды, бұл ретте мəмілелердің  жиынтық саны азайды.   

      

     Дерек көзі: KASE

     Сурет 4 – Банкаралық ақша нарығының индикаторлары 

     Валюта  нарығының жай-күйі. 2010 жылғы қаңтар-қыркүйекте  ішкі валюта нарығында жандану көрініс  тапты, оған  қолайлы  сыртқы  экономикалық  конъюнктура,  экономиканың  бірқалыпты  өсуі жəне айтарлықтай күйзелістердің болмауы себепші болды.  

     Ішкі  валюта  нарығында 2010 жылдың  басынан  бері  шетел  валютасын (негізінен  АҚШ  доллары)  банктердің сатып  алу-сату  мəмілелерінің  жиынтық көлемінің  бірте-бірте  өсуі  байқалды. Мəселен,  банктердің  АҚШ  долларын сатып  алу  көлемі  қаңтардағы 14,6  млрд. АҚШ долл.-дан шілдеде 24,9 млрд. АҚШ долл.  дейін  өсті,  ал  сату  көлемі – қаңтардағы 16  млрд.АҚШ  долл.-нан шілдеде 23,6 млрд. АҚШ долл. дейін өсті. Валюта  нарығының  жиынтық айналымының  өсуі  қазақстандық  ірі кəсіпорындардың  Қазақстан экономикасының  біртіндеп  жандануы аясында  жəне  əлемдік  шикізат нарықтарындағы қолайлы конъюнктураға қатысты  сыртқы  экономикалық белсенділігінің  айтарлықтай  өсуіне негізделді (Сурет 4, 5).  

     Дерек көзі: ҚРҰБ

     Сурет 4 – Банктердің шетел валютасын  сатып алу көлемі 

     Дерек көзі: ҚРҰБ

     Сурет 5 – Банктердің шетел валютасын  сату көлемі 

     Тұтастай  алғанда, 2010  жылғы 9  айдың  ішінде  биржалық  валюта  нарығының өтімділігіне  өзгеріс  енгізуге  əкеліп  соқтыратын  күйзелістер  байқалған  жоқ,  бұл  жағдайды өтімділік индексі растайды. Биржалық валюта нарығының асимметрия индекстері нарыққа қатысушылардың  тарапынан  оған  алып-сатарлық  қысымның  бірқалыпты  деңгейі  жөнінде куəландырады,  оның  ішінде  сатушылардың  тарапынан  болатын  қысым  сатып  алушылар тарапынан болатын қысыммен алмасады (Сурет 6, 7). 

Дерек көзі: KASE, ҚРҰБ есептері

Сурет 6 – Америка долларының биржа  нарығының 

өтімділік индексі (USD_TOD мәмілелері бойынша) 

Дерек көзі: KASE, ҚРҰБ есептері

Сурет 7 – Америка долларының биржа  нарығының асимметриясы 

     Депозит нарығы. Банк жүйесінің сыртқы міндеттемелерінің төмендеуі аясында қорландырудың ішкі көздерінің сенімді өсу және оларды сыртқысына ауыстыру байқалды (Сурет 8).  

     

     Дерек көзі: ҚҚА, ҚРҰБ есептері

     Сурет 8 – Қазақстан банктерінің депозиттік базасы  

     Депозиттердің оң өсуі, бірінші кезекте, банктерге өзінің сыртқы берешегіне қызмет көрсетуге және өтімділіктің барабар деңгейін қолдануға ықпал етті.

     2010 жылы банк жүйесінің депозиттік  базаның өсуі 12% болды. Бұл ретте  ірі және орта банктердің тобы  бойынша депозиттердің өсуі (2-топ) 15% болды, банктердің арасында  осы өсу 8%-дан 62%-ға дейінгі диапазонда ауытқыды. Қайта құрылымдалған банктер бойынша депозиттердіңт (1-топ) осы кезеңде 6% болды.

     Жеке  тұлғалар тарапынан салымдардың  ұлғаюы халықтың қаржы жағдайын жақсарту, салымдарды өтеудің ең төменгі сомасын  арттыру және мемлекеттік бюджеттен  жалақыларды, зейнетақыларды және әлеуметтік төлемдерді кепілдікпен арттыру  аясында болды.

     2008 жылдың аяғында қабылданған депозиттерге  кепілдік беру сомасын 1 млн.  теңгеден 2012 жылға дейін 5 млн.  теңгеге дейін арттыру бойынша  дағдарысқа қарсы шаралар банк  қызмет көрсететін клиенттер  санының төмендеуі аясында салым  сомасының ұлғаюы есебінен тікелей  жеке тұлғалар тарапынан банктердің  депозиттік базасының өсуін қамтамасыз  етті (Сурет 9).

     Алайда, абсолюттік мәндердегі банк салымдарының тұрақты өсуіне қарамастан қайта  тартылған депозиттердің көлемі біртіндеп қысқаруда. Мәселен, 2010 жылдың басынан бастап бөлшек, сол сияқты корпоративтік төмендеуі байқалады.

     Депозиттер  бойынша кірістіліктің төмендеуі  және ұзақ мерзімді инвестициялау құралы ретінде жылжымайтын мүлік нарығына қызығушылықты жаңарту депозиттердің жинақтау құралы ретіндегі, атап айтқанда жеке тұлғалар үшін тартылымдылықты төмендетеді. Екінші жағынан, нақты сектордың қаражатты, бірінші кезекте, айналым қаражатын толықтыру көзіне кіруін шектейтін банктердің консервативтік клиенттерді өз қызметін қолдау үшін, оның ішінде депозиттерге салымдардың қысқаруы есебінен қосымша қаражат іздеуге мәжбүр етеді. 

     

       Дерек көзі: ҚДКҚ, ҚРҰБ есептері

       Сурет 9 – Жеке тұлғалардың салымдары және

                       банктердің клиенттерінің саны  

       Депозиттік база құрылымында 2010 жылдың аяғындағы жағдай бойынша барлық клиенттік салымдардың 68% иеленген заңды тұлғалардың салымдары басым үлеске ие болады және оларда ерекше рөлге банктерге олардың тұрақты жұмыс істеуі үшін бөлінген мемлекеттік қаражат және мемлекетпен байланысты құрылымдардың қаражаты ие болып отыр.осы қаражатқа ҰӘҚ еншілес ұйымдарының депозиттері және нақты сектордың басым салларын қолдау бойынша мемлекеттік бағдарламалар шеңберіндегі қаражат кіреді.

       Отандық депозит нарығының 2011 жылдың қаңтар айындағы жағдайын төмендегі кестеден көруге болады: 

       Кесте 1 – Депозиттік ұйымдардағы депозиттер