Алдағы мысал есептің кепілге қойылғалы тұрған пәтерінің құрылысы 100% салынып біткен деп, ұзақ мерзімдік ипотекалық несиенің ай сайынғы теңдей төлемдерін EXCELL бағдарламасының математикалық функцияларының ПЛТ деген формуласына салып шешейік:

.

6.- Сурет. ЕXCELL бағдарламасының математикалық функцияларының ПЛТ формуласымен ипотекелық несиелеудің ай сайынғы төленетін теңдей төлемдерді есептеу 

         Ай сайынғы төленетін теңдей төлемдер 19497,6 тг. болды.

        2.1 Табыстылық пен тәуекелділік деңгейлерін зерттеу 
 

     

Кез – келген банктердің, немесе ипотекалық несие беру компанияларының табыстылығы мен  тәуекелді бағалаудың және басқарудың өзіндік әдістері болады. 7 суретте Қазақстан Республикасының «Халық банкінің» табыстылық пен тәуекелдеңгейлерін бағалау кесте түрінде көрсетілген. Кестені жеңілдету үшін тәуекелдік бойынша ақпараттарды жинақтау және өңдеу бірінші деңгейде көрсетілген.  Шын мәнінде бұл шешім қабылдаудың барлық үрдісінде орындалады. Бір деңгейден екішіге өту қажет болғанда қосымша ақпаратқа қажеттілк анықталуы, жинақталуы мен өңделуі  мүмкін.

     

Тәуекелге сапалы және көлемді талдау жасау үрдісінде ақпарат алу басты ролде.   

     

     

7.- Сурет. Табыстылық пен тәуекелді басқару үрдісінің кестесі  
 

     

1 -  берілгендерді жинақтау және өңдеу; 2 -  табыстылық пен тәуекелді толығымен талдау; 3 -  табыстылық пен туекелді көлемдік бағалау; 4 – тәуекелдің табыстылығын бағалау; 5, 11 – тәуекелдің азаю, табыстылықтың жоғарылау мүмкіндігін бағалау; 6, 12 – тәуекелді азайтудың, табыстылықтың жоғарылау әдістерін талдау және нұсқауларды реттеу; 7 – тәуекелдің жоғарылауының мүмкіндігн бағалау; 8 – тәуекелдің жоғарылауының нұсқауларын таңдау және реттеу; 9, 13 – тәукелдің төмендеуінің бүтіндігін бағалау; 10 - тәукелдің жоғарылауының бүтіндігін бағалау; 14 – тәуекелдің төмендеу нұсқауын таңдау; 15 – жобаны жүзеге асыру (тәуекелді қабылдау); 16 - жобаны жүзеге асырудан бас тарту (тәуекелден бас тарту).

     

Сапалы талдаудан: жобаның жүзеге асу барысында пайда болған тәуекелдің себептері және шығу жолдары, этаптары және жұмысының нәтижесін көрсетеді.

     

Портфельдің тәуекелін  есептеудің мысалын қарастырып өтейік. Портфельдің құрамына мемлекеттік бағалы қағаздар, оның ішінде республикалық займ облигациялары. 2005 жылдың қыркүйек айында өтелетін РЗО 27018 портфелдің 25% (Х1=0,25) құрайды 2006 жылдың қараша айында қайтарылатын РЗО 45001 – 45% (Х2=0,45), 2008 жылдың қыркүйек айында қайтарылатын РЗО 46001 – 30% (Х3=0,3).

     

Портфелдің стандарттық ауытқуы қалай есептелетінін қарастырайық. Үш түрлі бағалы қағаздардан тұратын портфел (ОФЗ 27018, ОФЗ 45001, ОФЗ 46001) үшін, формула выглядит следующим образом

:

  

     

 

     

s

= [ ] ,                                    (7) 

     

s

ij бағалы қағаздардың i және j табыстылығының ковариациясын білдіреді.

     

Ковариация – екі кездейсоқ айнымалының байланысын білдіретін кездейсоқ шама. Екі бағалы қағаздардың табысының бір – біріне байланысы сияқты, екі кездейсоқ айнымалының өлшемі.   Ковариация мәнінің оң нәтижесі осы бағалы қағаздардың табысы басқа жаққа қарай өзгере алу тенденциясы бар, мысалы, күтілгеннен нәтижеден жақсы, бағалы қағаздың табысы, басқа бағалы қағаздың табыстылығынан жоғары нәтиже беруі ықтимыл және қажет.    Ковриацияның кері нәтижесі, табыстылығы бірін – бірі толықтыруға, мысалы күтілгеннен жоғары нәтижелі бағалы қағаздың табысы басқа бағалы қағаздың  күтілгеннен нашар нәтиже беруі сияқты шығарып салынуын көрсетеді.       Сәйкесінше коариацияның ең жоғарғы және нөлдік нәтижесі осы бағалы қағаздардың табыстылығының бйланысы әлсіз немесе байланыс жоқ екенін көрсетеді.

     

Ковариацияға  өте жақын статистикалық өлшем  – корреляция. Шын мәнінде, екі кездейсоқ шамалардың ковариациясы екеуінің стандарттық ауытқуының көбеейтіндісіне тең. арасындағы  корреляцияға тең:

     

s

= p

s

s

,                                                     ( 8 ) 

     

рij (гректің р әрпі) і бағалы қағазының табыстылығының j бағалы қағазының табыстылығының арасындағы корриляция коэфициентін көрсетеді. Корриляция коэффициенті басқа кездейсоқ айнымалы жұптарымен салыстыруын жеңілдету үшін коварияцияны бір деңгейлендіреді.

     

ФЗО 27018 нөмірі бірінші, ФЗО 45001- нөмірі екінші және ФЗО 46001 – нөмірі үшінші бағалы қағаз болсын.

     

Бірінші және екінші бағалы қағаз арасындағы корриляция коэффициенті р12 = 0,994, р13 = 0,990, р23 = 0,999.

     

Корриляция коэффициенті әрқашанда -1 және +1 интервалында жатады. Егер де ол  -1 – ге тең болса теріс корриляцияны білдіреді, егер +1 – ге тең болса толығымен оң корриляцияны көрсетеді. Көп жағдайда ол осы екі экстримумды мәндер арасында жатады. Барлық үш бағалы қағаздардың бірге жақын, жоғарғы корриляция коэффициенті бар. Мұндай жағдайда барлық үш бағалы қағаздар нарық жағдайының өзгеруіне бірдей әсерін тигізетінін көруге болады.

     

Бағалы қағаздардың  ковариациясын анықтау үшін, олардың  стандарттық ауытқуларын есептеу  қажет. Есептескендегі берілгендер базасы 2005 жылдың қаңтар айының мәліметтері алынған. Есептесу кезінде келесідей нәтижелерге қол жеткіздік

:

 

s

1 = 3,72,

s

2 = 4,34,

s

3 = 6,27. Бұл жерден, дюрация, облигацияның стандарттық ауытқуына тікелей пропорционалды, осыдан үлкен дюрациялы облигацияның тәуекелі жоғары екен деген қорытындыға келуге болады.

     

  i және j бағалы қағаздарының стандарттық ауытқуларын  және корриляция коэфициенттрін біле отырып, олардың ковариациясын анықтауға болады. Есептеулер көрсеткендей

s

12 = 15,88,

s

13 = 22,83,

s

23 = 25,35. Ковариациялық матрицаны құруға қажетті, әрбір бағалы қағаздың дисперсиясын табамыз. Бірінші бағалы қағаздың дисперсиясы

s

11 = 1 *

s

1 *

s

1 =

s

1 = 13,69. Сәйкесінше,

s

22 = 17,58,

s

33  = 35,88. Нәтижесінде келесі ковариациялық матрицаны аламыз.

     

                                                                                

     

Кесте 5.- Ковариациялық матрица

Бағалы қағаздардың  атулары	27018	45001	46001
27018	13,69	15,88	22,83
45001	15,88	17,58	25,35
46001	22,83	25,35	35,88

 
 

       Портфельдің тәуекелін есептейтін барлық көрсеткіштерді таптық. Портфельдің стандарттық ауытқуын есептейміз: sр = [Х1Х1s11 + Х1Х2s12 + Х1Х2s13 + Х2Х1s21 + Х2Х2s22 + Х2Х3s23 + Х2Х1s31 + Х3Х2s32 + Х3Х3s33] = [(0,25*0,25*13,69) + (0,25*0,45*15,88) + (0,25*0,3*22,83) + (0,45*0,25*15,88) + (0,45*0,45*17,58) + (0,45*0,3*25,35) + (0,3*0,25*22,83) + (0,3*0,45*25,35) + 0,3*0,3*35,88)] = [21,49] = 4,64%.

     Портфельдік теорияда тәуекел дегеніміз активтердің табыстылығының олардың күтілген табысынан ауытқу мүмкіндігі, оңды нәтиже сияқты, кері нәтиже де болуы мүмкін. Түсінікті болуы үшін, тәуекел бұл жерде нәтиженің анықталмағандығы инвестициялаудан шығынға ұшырау мүмкіндігі сияқты емес немесе табысты толығымен алмау ретінде қарастырылады. Кейбір кездері активтің табысының мөлшерінің орта (стандарттық) квадраттық ауытқуы ретінда бағаланады.: 

     

                                           (9) 

     Бұл жердегі    - инвестициялық активтердің күтілген табысы; r_i - инвестициялық активтердің түрлі нұсқаулардығы табыстылығы; p_i – сәйкес келетін нұсқаулардың ықтималдығы; n – нұсқаулар саны.

       инвестициялық активінің күтілген табыстылығы келесі формуладан табылады: 

                                                                                     (10)                                    

     бұл жердегі r_i – түрлі нұсқаулардағы инвестициялық активтердің табыстары; p_i – сәйкес келетін нұсқаулардың ықтималдығы.; n – нұсқаулар саны.

       Со сияқты тәуекел деңгейін өлшейтін коэффициенттің бірі «бета» коэффициенті. «Бета» коэффициенті бағалы қағаздардың нарық қисығына  сезімтал екенін көрсетеді. Бета мәнін бағалау үшін барлық мүмкін болатын қисықтардың бастау алуы белгілі болуы керек. Сонан соң бағалы қағаздардың бағамының ол қисықтардың әрбір өзгеруіне қалай әсер ететінін және осындай өзгерулердің ықтималдығын бағалау қажетті. 

     «Бетаны» бағалы қағаздар нарықтық модель графигіне қисаюы деп интерпритация жасауға болады. Егер де осы коэффициент периодтан периодқа тұрақты болса, онда «тарихи бетаны» (historical beta) қарастырылып отарған өткен мәліметтердің пайда болуын бағалы қағаздың табыстылығына және нарық табыстылығына, қатынасы түрінде бағалауға болады. Осындай «бета» коэффициентінің опостериорлық (өткен) мәнін алуға болатын статистикалық үрдіс, қарапайым сызықтық регрессия (simple linear regression) немесе кіші квадраттар әдісі деп аталады. Анық болғандай, бағалы қағаздардың «бета» коэффициентін жасау мүмкін емес, тек осы мәнді ғана бағалауға болады.

     Қаржылық талдауда қарастырылып отырған модельдер, кездейсоқ r шаманы қаржы нарығын бүтіндей қарастырып отырғын шамамен байланыстырады. Мұндай шамалар факторлар деп аталады. Есептің құрылымына бойынша детерминацияланған нақты белгілі шамалар сияқты кездейсоқшама деп саналуы мүмкін.

     Қарапайым жағдайда бір ғана фактор ерекшеленіледі. Мұндай жағдайда статистикалық модель мына түрде болады: 

                   

.                                                 (11) 

     Мұнда және - тұрақты (белгісіз параметрлер), - болса , шартын қанағаттандыратын кездейсоқ шама, бұл жердегі - кездейсоқ шаманың матеметикалық күтімі, F – ке  сәйкесінше. Осыдан, шамасының математикалық күтімі 0 – ге тең деп қорытындылауға болады. коэффициенті бағалы қағаздардың табыстылығының F факторына сезімталдығын көрсетеді.  Коэффициент коэффициенті жылжыту коэффициенті деп аталады.

       Кең таралған модельдердің бірі F факторы, нарық индексінің табыстылығы ретінде пайдаланылады.

     Нарықтық  модель (market mode) – нарық индексіне акцияның осы периодтағы табыстылығы белгілі периодтағы акцияның табыстылығының арасындығы байланысының көріну жолы: 

                  r_i  = a_iI  +  b_iI  r_I  +  e_{iI,                                                                ( 12)} 

     мұндағы r_i  - i бағалы қағазының берілген периодтағы табыстылығы; r_I  - осы периодтағы I нарық индексінің табыстылығы; a_iI  - араластыру коэффициенті; b_iI  - еңкею коэффициенті; e_iI  - кездейсоқтық.

     Алдыңғыдын  байқағанымыз, көлбеу коэффициентінің  оң болған шартындағы нарық индексінің табыстылығы қаншалықты жоғары болса, бағалы қағаздың табыстылығы соғұрлым жоғары болады. “Бета” коэффициенті келесі түрде есептеледі:

                           

                                                 (13)

     Мұндағы s_iI, нарық индексімен і бағалы қағазының табыстылығының ковариациясын білдіреді, ал,  s_I² табыстылықтың индекске дисперсиясын  (стандарттық ауытқудың квалратын) білдіреді. Нарықтық моделден i бағалы қағазының оның дисперсиясымен өлшенетін және s²_i деп белгіленетін жалпы тәуекелі, екі бөліктен тұрады: (1) нарықтық (немесе систематикалық) тәуекел (market risk); (2) жеке (немесе систематикалық емес) тәуекел (unique risk). Осыдан, s²_i  келесі түрдегідей болады: 

                                                                              (14) 

     мұндағы s²_i табыстылықтың нарық индексіне дисперсиясын білдіреді, b²_iIs²_i - i бағалы қағазының нарықтық тәуекелі, ал s² _ei —i бағалы қағазының e_iI  кездейсоқ жағдайдың өлшемі болып табылатын жеке тәуекелі. Нарықтық моделде оның табыстылығының дисперсиясымен өлшенетін портфелдің жалпы тәуекелі келесі түрде көрсетіледі: 

                              

,                                 (15) 

     мұндағы 

,            . 

     Жалпы жағдайда қаншалықты көп портфель дивесифицирланған (қаншалықты бағалы қағаздар мөлшері  оған кіреді), соншалықты әрбір Хi үлесі аз екенін көруге болады. Соған қарамастан, бағалы қағаздар портфеліне «бетаның» төменгі немесе жоғарғы мәніне қосылу жағдайынан пайда болуынан мәні өзгермейді. 

     Порфельдің  жеке тәуекелін қарастырған жағдайда мүлдем басқаша оқиға пайда болады. Егер бағалы қағаздардың барлығы бірдей мөлшерде инвестицияланған болса, онда Х үлесі 1/N болады. Егер портфель жағары диверсифицирленген болса, онда ондағы бағалы қағаздар мөлшері (N – ге тең болатын) кобейе түседі. Бұл тағы да 1/N мәні азайғандықтан, портфелдің жеке тәуекелінің азаюына әкеп соғады. Осының нәтижесінен келесідей қорытынды жасауға болады: диверсификация тәуекелді азайтады.

     Сызықтық  регрессиялық моделде қолданылатын басқа фактор ретінде, жанасушы деп  аталатын, кейбір белгіленген бағалы қағаздар портфелінің табыстылығы  болып табылады.  Әрбір портфелге rp – табыстылық кездейсоқ шамасы сәйкес келеді.  

                            

                                                         (16) 

     

  - потфель тәуекелі . 

       Кез келген инвестор үшін бұл модельдегі ең тиімді стратегиясы болып қаржының бір бөлігін қатысты портфельге, ал бөлікті — тәуекелсіз облигацияларға   ивестициялау табылады. Немесе керісінше: қатысты портфельді қосымша инвестициялау үшін несиелер алу. Тәуекелсіз активтерге қатынасы бойынша тәуекелді активтерге салынған қаржылардың үлесі неғұрлым төмен болса, соғұрлым тәуекел шамасы төмен болады.

       Нарық айналысындағы бағалы қағаздардың  пайдалылығын уақытқа байланысты қарастыруға  болады. Сонымен қатар кездейсоқ  шамалардың сандық сипаттамалары rp  уақытқа тәуелді болады. Жалпы айтқанда, және параметрлерінің шамасы мен уақытқа тәуелді болады.

       Егер  қаржылық нарық моделіне кіретін  сандық сипаттардың кездейсоқ шамалары әр уақытта тұрақты болатын болса, онда ол модель тұрақты деп аталады. Мұндай ұйғарымдардың экономикалық мағынасы айқын — нарық тұрақталған болып саналады. Бұл кезде жағдайды жеңілдететін кейбір нақты нәтижелерді алуға болады.

       Бағалы  қағаздар пайдалылығының қатысты портфель пайдалылығынан тәуелділік моделін  қарастырамыз (нарық қатысушыларының барлығына несиелерді беру және алудың тәуекелсіздік қойылымы бірдей болады rf). Егер модель тұрақты болса, онда қатысты портфель келесі қасиетті қанағаттандырады: ондағы әрбір бағалы қағаздың үлесі оның қатысты нарықтық құнына сәйкес келеді. Мұндай портфель нарықтық деп аталады және біртекті анықталады. Сонымен тұрақты модельдерді қарастыра отырып, біз қатысты және нарықтық портфель түсініктерін қорытындылаймыз, ал оның пайдалылығын rM деп белгілейміз.

       Сонымен, і-ші бағалы қағаздың регрессионды моделі келесідей болады:  

       

 

       Айта  кететін жай, тұрақтылық жағдайда келесі теорема орын алады: «нарық айналысындағы  барлық қағаздар үшін коэффиценті бірдей болады және тәуекелсіздік қойылымына тең. 

       Одан,      

       Бағалы  қағазды сипаттайтын жалғыз параметр болып нарықтық портфелге оның «бета» сезімділігі табылады. 

       Келесі  әдіс қаржылық активтерді бағалау моделі болып табылады (CAPM). теңдеуі бағалы қағаздың нарықтық сызығы деп аталады. теңдеуі қаржылық активтерді бағалау моделінің теңдеуі деп аталады. Оны пайдлану үшін қатысты портфель параметрлерінің бағалауын — күтілетін пайдалылықты пен тәуекелді және де р-ға кіретін бағалы қағаздар пайдалылығының коварияциясын алу қажет. 

       Қаржылық  активтерді бағалау моделінің тәжірибелік  мағынасы тұрақсыз жағдайда дұрыс бағаланбаған қағаздарды анықтау. Егер қағаздардың  пайдалылығы теңдеумен берілген пайдалылықтан жоғары болса, онда қағаздар қайта бағаланған болып табылады.

       Бір факторлы модельдер көп жағдайда дұрыс болады, бірақ көбінесе олар жеңіл болып шығады және бұл кезде  бағалы қағаздар пайдалылығын бірнеше  фактордан (т) қарастырамыз, яғни сызықтық регрессионды модель түрінде: 

                        

                                              (17)  

       Мұнда,   және к – параметрлер, — нарық жағдайын анықтайтын факторлар (і- бақылау нөмірі).

       Мұндай  факторлар болып, мысалы, инфляция деңгейі, жалпы ішкі өнім өсімінің қарқыны және т.б. болуы мүмкін. Егер берілген бағалы қағаз экономиканың бір секторына қатысты болса, онда берілген сектордың өзіндік факторларын қарастыру керек.

       Анықтаушы ауыспалылардың (факторлардың) мүмкін аз санына ұмтылған жөн. Себебі «артық» факторлар модельді қиындатумен бірге бағалау қателелерінің өсуіне алып келеді.

       Берілген  жұмысты жеңілдету үшін және тұрып  қалған стереотиптермен байланысты нарықтық тәуекел анықтамасын тек  оның қаржылық құралдар немесе субъект активтеріне әсер ететін нарықтық факторлардың анықталмаған (кездейсоқ) өзгеруі жағдайында оның жоғалтулар тәуекелін анықтап алып жеңілдетеміз. Онда нарықтық тәуекелді есептеу — берілген уақыт мерзімінде жалпы мүмкін жоғалтулардың шамасы мен мүмкіндігін анықтау.

       Қазіргі уақытта дүние жүзінде және Қазақстанда  нарықтық тәуекелді бағалау кең  мағынаға ие. Ары қарай біз бұл  проблеманы шешудің қазіргі заманғы  әдістерін қарастырамыз.

       Нарықтық  тәуекелді қалай бағалау керек  деген сұраққа қазіргі заманғы  қаржылар теориясы жауап бере алады. Осы теорияға сәйкес тәуекел шамасы мұнда» нәтижені күту және жүзеге асыру мүмкіндігінінің нақты ауытқу шамасын ескеру қажет. Гарри Марковицтің инвестициялық портфель құрылымын таңдау проблемаларын шешудің классикалық әдісінде кез келген тәуекелді қаржылық құрал немесе портфельдің пайдалылығы жалпы алғанда кездейсоқ ауыспалы болып табылады, пайдалылықтың өзгеру мүмкіндіктерін бөлу — жақсы, ал портфельдің анықталмағандық деңгейін — күтілетін (орташа) шамадан стандарттық ауытқу деп қарастырылады. Инвестор портфельді таңдауда өз шешімін тек күтілетін пайдалылық және стандарттық ауытқу бойынша негіздейді. Яғни әрбір портфель үшін инветор иелік ету мерзімінде күтілетін пайдалылықты және стандарттық ауытқуды бағалау қажет, содан кейін осы екі параметрлерге негізделе отырып қолайлы жолды таңдауы керек.

       Бірақ тәуекел-менеджмент тәжірибесінде  стандарттық ауытқуды тәуекелді  бағалау ретінде пайдаланудың кемшіліктері бар. Соның ішінде ең негізгі екеуін көрсетейік:

–  біріншіден, стандарттық ауытқу тәуекелді нақты бағалауды бермейді, егер инвестициялық портфельдің нарықтық құнының өзгеруінің бөлінуі ортша немесе симметриялық болмаса;

–  екіншіден, портфельді басқару бойынша шешім қабылдайтын адамдар әдетте тәуекел туралы ақпаратты стандарттық ауытқу нысаны ретінде емес нақты ақшалай жоғалтулар шамасы түрінде берілгенді қалайды.

       Стандарттық ауытқулар портфель құнының жағымды  және жағымсыз өзгеруін ескереді. Егер портфель құнының өзгеруінің бөлінуі  симметриялық түрде болса, онда стандарттық  ауытқу тәуекелдің нақты шамасын анықтайды. Қазіргі заманғы инвесторлардың көптеген қаржылық портфельдер өзгеруінің бөлінуінің асимметриялылығы олардың құрамына опциондардың және опциондық құралдардың қосылуымен түсіндіріледі.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ҚОРЫТЫНДЫ 
 

     Қорыта  келгенде, халықты тұрғын үймен қамтамасыз ететін және осының негізінде әлеуметтік мәселелерді шешетін экономикалық қызмет түрі ипотекалық несие болып табылады.  2002 жылғы 1 қыркүйектегі «Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес ипотекалық несие дегеніміз – кепілге берілген жылжымайтын мүлік немесе ондағы үлесі кепіл берушінің немесе үшінші тұлғаның иелігі мен пайдалануында қалатын кепіл түрі.

     Бірақ та кез келген тұлға қазіргі таңда  ипотекалық несие алудың ауыртпалықтарын да басатн кешіріп жатыр. Мысалға, ұзақ мерзімге ипотекалық несие алушы азаматтар  несиенің біраз бөлігін төлегн кезінде көптеген қайырымсыз оқиғаларға ұшырауы мүмкін. 20 жыл деген адам өмірінің 1/3 бөлігі болғандықтан, осынша ұзақ уақыт кезеңінде адамдар түрлінауқасқа ұшырырап, тіпті қайтыс болып кетуі де мүмкін. Мұндай жағдайда мемлекетіміздің несиелендіру «заңнамасында көрсетілгендей» несие алушының кепілдк мүлкі толығымен несие беруші органдардың қарамағына өтеді. Азаматтардың несие алған кезінде осындай тәуекелдірді бастан өткізеді.

     Мен өзімнің дипломдық жұмысымды  талдап өткенімдей кез келген тұлға  табысын барынша молайтқысы келсе, барынша жоғарғы деңгейлі тәуекелдерге ұшырайды. Тәуекелді математикалық  моделдеу арқылы тек қана нұсқаулардың ішінен біреусін таңдауға болады. Егер де нұсқаулар біреу ғана болса, тіпті тәуекелі жоғары болса, несие беруші, несие алушы тұлғалар не істейді.

     Меніңше тек қана математикалық модельдерді  пайдалана қоймай, сонымен қатар, заңды да реттеу қажет сияқты. Алдағы мысалымызда несие алушы несиені қайтаруға шамасы келмей қалған кезде,  оған кепілде тұрған мүлкін сатуға немесе мүлкін несие беруші органдардың қарамғына өткізбей тұрып алдыңғы төленген қайтарымдарын өзіне қайтып берген дұрыс деп ойлаймын        

     Қазақстан Республикасында ипотекалық несие жүйесі екі деңгейлі болып келеді. Бірінші деңгейінде ипотекалық несие беретін банктер мен банктік емес ұйымдар түріндегі бастапқы кредиторлар, екінші осы кредиторлар берген ипотекалық кредиттер бойынша талап құқықтары мен кепілдік құқықтарын сатып алуды жүзеге асыратын қайта қаржыландырушы ұйым. Еліміздегі мұндай ұйым Ұлттық Банк 2001 жылы ақпан айында құрған «Қазақстан Ипотекалық компаниясы» АҚ болып табылады. Қазақстандық ипотеалық модельдің негізін қалау үшін АҚШ-тың Fannie Mae және Малайзияның Cagamas Berhad сияқты белгілі компанияларының тәжірибесі ескерілген.

     Сонымен Қазақстанда ипотекалық несиелеу қатынастары  даму жолында деп айтсақ болады.  Елімізде жаңадан енгізілген Тұрғын үй Құрылыс жинақ банкісі қазірде  тек азаматтардың салымдарын тартуда, ал несиені 2-3 жылдан соң ұсынады. Осылайша елімізде тұрғын үй құрылысын жеделдетудегі жеткілікті дерлік база құрылған. Нақты жұмыс істейтін  қаржы институттары бар.

     Қазақстанда алдағы жылдарға арналған, яғни 2005-2007 жылдарға «Мемлекеттік тұрғын үй бағдарламасы» қолға алынды және осы бағдарламаны жүзеге асыруда ипотекалық несиелеудің маңызы, сонымен қатар Қазақстан Ипотекалық Компаниясының орны ерекше болып табылмақ. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
 

1. В.А. Кудряцев., Е.В. кудряцева «Основы организации ипотечного кредитования»  Москва, 1998г. 8-12 стр
2. Тұрлыбекова А.Ж.  «Ипотекалық несиелеу жүйесінің институционалды негіздерінің қалыптасуы»  // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы, №2, 2005ж.
3. А. Джалилов «Ипотечные кредиты станут доступнее»  // Панорама №9, 05,03,2004г.
4. Е.Ертай  «Ипотека: бір өкініш, бір үміт …  // Дала мен қала, 05,03,2005ж.
5. Ипотечные облигации как катализатор системы ипотечного кредитования  // Деловая неделя №50, 26,12,2003.
6. Сагиндыкова М.О.  «Повышение доступности жилья, реализуемого по государственной программе»  // Банки Казахстан, №10. 2005г.
7. “Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметi туралы” ҚР-сы Президентiнiң Заң күшi бар Жарлығы, 1995 ж. 31 тамыздағы №2444;
8. 1995 жылғы 23 желтоқсанда шыққан «Қозғалмайтын мүлік ипотекасы туралы» ҚР-сы Президентінің Заң күші бар Жарлығы.
9. Банки Казахстана, №8, 2004г. 25-27стр.
10. Берзон Н.И. Фондовый рынок. – Вита Пресс. -1999. –С.125-131.
11. Буренин А. Рынок ценных бумаг и производных финансовых инструментов М.: 1 Федеративная Книготорговая компания. -1998. - С.352.
12. Гитман Л.Дж., Джонк М.Д. Основы инвестирования. - М.: Дело, 1997.-1008с.
13. Кох И.А. Аналитические модели рынка ценных бумаг. –Казань: КФЭИ. -2001. –С.48-68.
14. Капитаненко В.В. Инвестиции и хеджирование. –Москва.: -2001. –С.157-168.
15. Кремер Т.В. Теория вероятности. Инфра-М. -1999. –С. 201-214.
16. Кристина И. Рэй. Рынок облигаций: торговля и управление рисками. –М.: Дело. –1999. –С. 314-320.
17. Меньшиков И.С. Финансовый анализ ценных бумаг.-М.: Финансы и статистика. –1998. –С. 101-107.
18. Рэдхед К., Хьюс С. Управление финансовыми рисками. –М.: ИНФРА-М. –2000. –С. 162-169.
19. _{Ральф Винс. Математика управления капиталом. Методы анализа рисков для трейдеров и портфельных менеджеров/ Пер. с англ.: - М.: Издательский дом «АЛЬПИНА», 2000. – 401 с.}
20. Рынок ценных бумаг / под ред. Галанова В.А., Басова А.И.- М.: Финансы истатистика. -1999. -С 352.
21. Шарп У., Александр Г., Бэйли Дж. Инвестиции.- ИНФРА-М. -1999. С.185-214.
22. Артеменко О. Модель расчета предполагаемой вероятности дефолта и ее использование в оценке стоимости долговых инструментов. // Рынок ценных бумаг. –2000. -№9. –С.67-69.
23. _{Волкова В. Выбор акций для портфельного инвестирования.// Финансовый бизнес. –2000. -№ 2. -с. 47-48.}
24. Егорова Е.Е Системный подход оценки риска. // Управление риском. –2002. -№2. -С.12-13.
25. Демшин В. Оценка стоимости: доходный подход и безрисковая норма доходности.// Рынок ценных бумаг. –2001. -№ 12. -С. 35-39.
26. _{Константинов А. Портфельное инвестирование на российском рынке акций.//Финансист,2000, №8, с. 28-31.}
27. Кузнецов В.Е. Измерение финансовых рисков. // Банковские технологии. –1997. -№7. –С. 76-78.
28. _{Рукин А. Портфельные инвестиции. Финансово - математические методы.// Рынок ценных бумаг, 1999, № 18, с. 45-47.}
29. Слуцкин Л. Активный и пассивный портфельный менеджмент.// Банковские технологии, 1998, июль, с. 74-77.

30.    Назарбаев Н.А. Казахстан-2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана // Казахстанская правда, 1997, 21 октября. 

31.Сагандыков С. Иностранные инвестиции в Казахстане: анализ и прогноз инвестиционных процессов в экономике. – Алматы, Ғылым, 1994, с.138.

32. Сагадиев К., Канатчинова А. Развитие инвестиционного процесса в РК как фактор преодоления экономического кризиса. – Алматы, Азия - Экономика и жизнь, 1996, №12, 13, 14.

33. Сысоев Л., Сутюшева Н. Инвестиционный климат, привлечение и регулирование иностранных инвестиций // «Саясат», 1999, № 3, с.7.

34. «Инвестиция туралы» Қазақстан Республикасының заңы // 20 қаңтар 2003 жыл.

35. Инвестиции в реальный сектор экономики: проблемы оценки и развития: Монография. – Алматы «Экономика», 2000, с.92-170.

36. Мамыров Н.К. Макроэконмические аспекты стабилизации и развития экономики Республики Казахстан // Проблемы стабилизации и развития экономики. – Алматы: Ғылым, 1999, с.29-38.

37. Долженкова Л.Д. Иностранные портфельные инвестиции в развивающихся странах // Деньги и кредит, 2001, № 10.

37. Указ Президента РК № 2035 «О мерах по повышению эффективности государственного управления и регулирования процессов привлечения иностранного капитала в экономику РК» от 19 января 1995 года. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     ҚОСЫМШАЛАР 
 

1 –  бағана: әрбір айдың соңындағы  қалған бөлікке пайыз қосылғаннан кейінгі несие мөлшері;

2 –  бағана: әрбір айдың соңындағы  төлемнің пайыздық бөлікке кеткен  үлесі; 

3 –  бағана: әрбір айдың соңындағы  төлемнің негізгі бөлікке кеткен үлесі;

4 –  бағана: әрбір айдың соңындағы  төлем мөлшері;

5 - әрбір  айдың соңындағы төлемнен кейінгі  несие мөлшері  

                            

           Кесте 6.- ипотекалық несиені өтеу кестесі

2271064	24603,2	1695,927	26299,12	2244765
2269083	24581,74	1717,386	26299,12	2242784
2267081	24560,05	1739,078	26299,12	2240782
2265057	24538,12	1761,004	26299,12	2238758
2263011	24515,96	1783,168	26299,12	2236712
2260943	24493,55	1805,572	26299,12	2234644
2258853	24470,9	1828,219	26299,12	2232554
2256740	24448,01	1851,111	26299,12	2230440
2254604	24424,87	1874,251	26299,12	2228304
2252444	24401,48	1897,642	26299,12	2226145
2250262	24377,84	1921,287	26299,12	2223963
2248056	24353,94	1945,187	26299,12	2221757
2245826	24329,78	1969,346	26299,12	2219526
2243571	24305,36	1993,768	26299,12	2217272
2241293	24280,67	2018,453	26299,12	2214994
2238989	24255,72	2043,406	26299,12	2212690
2236661	24230,49	2068,63	26299,12	2210362
2234307	24205	2094,126	26299,12	2208008
2231928	24179,22	2119,899	26299,12	2205629
2229524	24153,17	2145,951	26299,12	2203224
2227093	24126,84	2172,286	26299,12	2200794
2224636	24100,22	2198,905	26299,12	2198336
2222152	24073,31	2225,813	26299,12	2195853
2219641	24046,11	2253,013	26299,12	2193342
2217103	24018,62	2280,507	26299,12	2190804
2214538	23990,82	2308,299	26299,12	2188239
2211944	23962,73	2336,392	26299,12	2185645
2209323	23934,33	2364,789	26299,12	2183024
2206673	23905,63	2393,494	26299,12	2180374
2203995	23876,61	2422,51	26299,12	2177696
2201288	23847,28	2451,841	26299,12	2174989
2198551	23817,63	2481,489	26299,12	2172252
2195785	23787,67	2511,458	26299,12	2169485
2192988	23757,37	2541,752	26299,12	2166689
2190162	23726,75	2572,374	26299,12	2163862
2187304	23695,8	2603,328	26299,12	2161005
2184416	23664,51	2634,617	26299,12	2158117
2181496	23632,88	2666,245	26299,12	2155197
2178545	23600,91	2698,216	26299,12	2152246
2175562	23568,59	2730,533	26299,12	2149263
2172547	23535,92	2763,201	26299,12	2146248
2169499	23502,9	2796,222	26299,12	2143200
2166418	23469,52	2829,601	26299,12	2140118
2163303	23435,78	2863,341	26299,12	2137004
2160155	23401,68	2897,447	26299,12	2133856
2156972	23367,2	2931,923	26299,12	2130673
2153756	23332,35	2966,772	26299,12	2127456
2150504	23297,13	3001,998	26299,12	2124205
2147217	23261,52	3037,606	26299,12	2120918
2143894	23225,52	3073,6	26299,12	2117595
2140536	23189,14	3109,984	26299,12	2114237
2137141	23152,36	3146,762	26299,12	2110842
2133709	23115,19	3183,938	26299,12	2107410
2130241	23077,61	3221,518	26299,12	2103941
2126734	23039,62	3259,504	26299,12	2100435
2123190	23001,22	3297,902	26299,12	2096891
2119607	22962,41	3336,715	26299,12	2093308
2115985	22923,17	3375,95	26299,12	2089686
2112324	22883,51	3415,609	26299,12	2086025
2108624	22843,43	3455,698	26299,12	2082325
2104883	22802,9	3496,221	26299,12	2078584
2101102	22761,94	3537,183	26299,12	2074803
2097280	22720,53	3578,589	26299,12	2070981
2093417	22678,68	3620,444	26299,12	2067117
2089511	22636,37	3662,752	26299,12	2063212
2085564	22593,61	3705,518	26299,12	2059264
2081573	22550,38	3748,748	26299,12	2055274
2077540	22506,68	3792,446	26299,12	2051240
2073462	22462,51	3836,617	26299,12	2047163
2069341	22417,86	3881,267	26299,12	2043042
2065174	22372,72	3926,4	26299,12	2038875
2060963	22327,1	3972,023	26299,12	2034664
2056706	22280,98	4018,14	26299,12	2030407
2052403	22234,37	4064,756	26299,12	2026104
2048054	22187,25	4111,877	26299,12	2021754
2043657	22139,61	4159,509	26299,12	2017358
2039212	22091,47	4207,657	26299,12	2012913
2034720	22042,8	4256,326	26299,12	2008421
2030179	21993,6	4305,523	26299,12	2003879
2025588	21943,87	4355,253	26299,12	1999289
2020948	21893,6	4405,521	26299,12	1994649
2016257	21842,79	4456,334	26299,12	1989958
2011516	21791,43	4507,698	26299,12	1985217
2006724	21739,51	4559,617	26299,12	1980425
2001879	21687,02	4612,1	26299,12	1975580
1996982	21633,97	4665,151	26299,12	1970683
1992032	21580,35	4718,776	26299,12	1965733
1987028	21526,14	4772,983	26299,12	1960729
1981970	21471,35	4827,777	26299,12	1955671
1976858	21415,96	4883,164	26299,12	1950559
1971690	21359,97	4939,152	26299,12	1945391
1966466	21303,38	4995,746	26299,12	1940167
1961185	21246,17	5052,953	26299,12	1934886
1955847	21188,34	5110,779	26299,12	1929548
1950451	21129,89	5169,233	26299,12	1924152
1944997	21070,8	5228,319	26299,12	1918698
1939484	21011,08	5288,046	26299,12	1913185
1933911	20950,7	5348,42	26299,12	1907612
1928278	20889,68	5409,447	26299,12	1901979
1922583	20827,99	5471,136	26299,12	1896284
1916827	20765,63	5533,493	26299,12	1890528
1911009	20702,6	5596,526	26299,12	1884710
1905128	20638,88	5660,241	26299,12	1878828
1899182	20574,48	5724,647	26299,12	1872883
1893173	20509,37	5789,751	26299,12	1866874
1887098	20443,56	5855,559	26299,12	1860799
1880958	20377,04	5922,081	26299,12	1854659
1874751	20309,8	5989,324	26299,12	1848452
1868477	20241,83	6057,294	26299,12	1842177
1862134	20173,12	6126,002	26299,12	1835835
1855723	20103,67	6195,453	26299,12	1829424
1849243	20033,47	6265,657	26299,12	1822944
1842693	19962,5	6336,621	26299,12	1816393
1836071	19890,77	6408,355	26299,12	1809772
1829378	19818,26	6480,865	26299,12	1803079
1822612	19744,96	6554,161	26299,12	1796313
1815773	19670,87	6628,251	26299,12	1789474
1808860	19595,98	6703,143	26299,12	1782561
1801872	19520,28	6778,847	26299,12	1775573
1794808	19443,75	6855,371	26299,12	1768509
1787668	19366,4	6932,724	26299,12	1761369
1780450	19288,21	7010,915	26299,12	1754151
1773154	19209,17	7089,953	26299,12	1746855
1765779	19129,28	7169,848	26299,12	1739480
1758325	19048,52	7250,607	26299,12	1732025
1750789	18966,88	7332,242	26299,12	1724490
1743172	18884,36	7414,761	26299,12	1716873
1735472	18800,95	7498,174	26299,12	1709173
1727689	18716,63	7582,491	26299,12	1701390
1719822	18631,4	7667,721	26299,12	1693523
1711869	18545,25	7753,875	26299,12	1685570
1703830	18458,16	7840,962	26299,12	1677531
1695704	18370,13	7928,992	26299,12	1669405
1687491	18281,15	8017,976	26299,12	1661191
1679188	18191,2	8107,924	26299,12	1652889
1670795	18100,28	8198,846	26299,12	1644496
1662311	18008,37	8290,753	26299,12	1636012
1653735	17915,47	8383,656	26299,12	1627436
1645067	17821,56	8477,566	26299,12	1618768
1636304	17726,63	8572,492	26299,12	1610005
1627447	17630,68	8668,448	26299,12	1601148
1618494	17533,68	8765,442	26299,12	1592195
1609443	17435,64	8863,488	26299,12	1583144
1600295	17336,53	8962,595	26299,12	1573996
1591047	17236,35	9062,777	26299,12	1564748
1581700	17135,08	9164,043	26299,12	1555401
1572251	17032,72	9266,407	26299,12	1545952
1562699	16929,24	9369,879	26299,12	1536400
1553045	16824,65	9474,473	26299,12	1526746
1543285	16718,92	9580,2	26299,12	1516986
1533420	16612,05	9687,072	26299,12	1507121
1523448	16504,02	9795,101	26299,12	1497149
1513368	16394,82	9904,301	26299,12	1487069
1503179	16284,44	10014,68	26299,12	1476880
1492879	16172,86	10126,26	26299,12	1466580
1482468	16060,07	10239,05	26299,12	1456169
1471944	15946,06	10353,06	26299,12	1445645
1461306	15830,82	10468,31	26299,12	1435007
1450553	15714,33	10584,8	26299,12	1424254
1439683	15596,57	10702,55	26299,12	1413384
1428696	15477,54	10821,58	26299,12	1402397
1417589	15357,22	10941,9	26299,12	1391290
1406363	15235,6	11063,53	26299,12	1380064
1395014	15112,65	11186,47	26299,12	1368715
1383543	14988,38	11310,74	26299,12	1357244
1371947	14862,76	11436,36	26299,12	1345648
1360226	14735,78	11563,34	26299,12	1333927
1348378	14607,42	11691,7	26299,12	1322079
1336401	14477,68	11821,45	26299,12	1310102
1324295	14346,53	11952,6	26299,12	1297996
1312057	14213,95	12085,17	26299,12	1285758
1299687	14079,94	12219,18	26299,12	1273388
1287183	13944,48	12354,64	26299,12	1260884
1274543	13807,55	12491,57	26299,12	1248244
1261767	13669,14	12629,98	26299,12	1235468
1248852	13529,23	12769,89	26299,12	1222553
1235797	13387,8	12911,32	26299,12	1209498
1222601	13244,84	13054,28	26299,12	1196302
1209262	13100,34	13198,79	26299,12	1182963
1195778	12954,26	13344,86	26299,12	1169479
1182148	12806,61	13492,52	26299,12	1155849
1168371	12657,35	13641,77	26299,12	1142072
1154444	12506,48	13792,64	26299,12	1128145
1140367	12353,97	13945,15	26299,12	1114068
1126137	12199,81	14099,31	26299,12	1099838
1111753	12043,99	14255,14	26299,12	1085453
1097212	11886,47	14412,66	26299,12	1070913
1082515	11727,24	14571,88	26299,12	1056216
1067658	11566,3	14732,83	26299,12	1041359
1052640	11403,6	14895,52	26299,12	1026341
1037460	11239,15	15059,97	26299,12	1011161
1022115	11072,91	15226,21	26299,12	995815,9
1006604	10904,88	15394,25	26299,12	980304,8
990924,8	10735,02	15564,11	26299,12	964625,7
975075,8	10563,32	15735,8	26299,12	948776,7
959055,1	10389,76	15909,36	26299,12	932755,9
942860,8	10214,33	16084,8	26299,12	916561,7
926491,1	10036,99	16262,14	26299,12	900192
909944,1	9857,727	16441,4	26299,12	883644,9
893217,7	9676,526	16622,6	26299,12	866918,6
876310,2	9493,361	16805,76	26299,12	850011,1
859219,6	9308,212	16990,91	26299,12	832920,5
841943,8	9121,057	17178,07	26299,12	815644,6
824480,8	8931,875	17367,25	26299,12	798181,7
806828,6	8740,643	17558,48	26299,12	780529,5
788985,2	8547,34	17751,78	26299,12	762686,1
770948,5	8351,943	17947,18	26299,12	744649,4
752716,5	8154,428	18144,7	26299,12	726417,3
734286,9	7954,774	18344,35	26299,12	707987,7
715657,6	7752,957	18546,17	26299,12	689358,5
696826,5	7548,954	18750,17	26299,12	670527,4
677791,5	7342,741	18956,38	26299,12	651492,3
658550,2	7134,293	19164,83	26299,12	632251
639100,4	6923,588	19375,54	26299,12	612801,3
619440	6710,6	19588,52	26299,12	593140,9
599566,6	6495,304	19803,82	26299,12	573267,4
579477,8	6277,676	20021,45	26299,12	553178,7
559171,5	6057,691	20241,43	26299,12	532872,3
538645,1	5835,322	20463,8	26299,12	512346
517896,4	5610,545	20688,58	26299,12	491597,3
496922,9	5383,332	20915,79	26299,12	470623,8
475722,2	5153,658	21145,47	26299,12	449423,1
454291,9	4921,495	21377,63	26299,12	427992,7
432629,3	4686,818	21612,31	26299,12	406330,2
410732,1	4449,598	21849,53	26299,12	384433
388597,7	4209,808	22089,32	26299,12	362298,6
366223,5	3967,421	22331,7	26299,12	339924,3
343606,8	3722,408	22576,72	26299,12	317307,7
320745,2	3474,74	22824,38	26299,12	294446,1
297635,9	3224,389	23074,73	26299,12	271336,8
274276,3	2971,327	23327,8	26299,12	247977,2
250663,6	2715,522	23583,6	26299,12	224364,5
226795,1	2456,947	23842,18	26299,12	200496
202668	2195,57	24103,55	26299,12	176368,9
178279,5	1931,362	24367,76	26299,12	151980,4
153626,9	1664,291	24634,83	26299,12	127327,7
128707,1	1394,327	24904,8	26299,12	102408
103517,4	1121,439	25177,68	26299,12	77218,3
78054,83	845,594	25453,53	26299,12	51755,71
52316,39	566,7609	25732,36	26299,12	26017,27
26299,12	284,9072	26014,22	26299,12	0