Зейнетақымен қамсыздандыру халықты әлеуметтік қорғаудың элементі ретінде

Қазіргі уақытта  зейнетақымен қамсыздандыру жүйелерін  реформаландыру тек қана дамушы елдерге  ғана емес тіпті жоғары дамыған елдерге  де қажет. Барлық өндірістік дамыған елдерде зейнетақымен қамтамасыздандырудағы мемлекеттік шығын айтарлықтай үлкен қаржыны қажет етеді, мемлекеттік бағдарламалар жалақы деңгейіне байланысты әлеуметтік сақтандыруға бөлінетін ішкі өнімнің жалпы төлемімен қаржыландырылады.

Кесте №1

Зейнетақы төлеміне бөлінетін ЖІӨ үлесі, 2008 жыл.*

№	Елдер	ЖІӨ үлесі, %
1	Австрия	15,0
2	Бельгия	9,7
3	Дания	8,1
4	Италия	15,8
5	Жаңа Зеландия	6,7
6	Испания	7,9
7	Үлыбритания	10,3
8	АҚШ	5,8
9	Жапония	5,0

*Қайнар көзі: www: pension.almaty.kz

 

Дамыған елдердегі  зейнетақы төлеміне бөлінетін қаржының мөлшері орта есеппен алғанда жалпы ішкі өнімнің үлесі 10 пайызын құрайды. Өндірістік дамыған елдерде жеке түрде қаржыландырылатын зейнетақымен қамтамасыздандырудың бағдарламаларын мемлекеттік бағдарламалар толықтырады, олар көбінесе алдын-ала төленетін жарналардың жүйесіне негізделеді. (Қосымша № 1)

Латын Америкасының Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі.

Қазіргі таңда  жинақтаушы зейнетақы жүйесіне негізделген  реформалар Латвияда, Польшада, Венгрияда, Ресейде (ерікті түрі), Испанияда және Латын Америкасының 16 мемлекетінде жүріп жатыр. Ең алғашқылардың бірі және мінездемелі болғандықтан Латын Америкасының тәжірибесіне кеңінен тоқталайық.

Латын Америкасынынң ескі зейнетақы жүйелеріннің мынандай ортақ сипаттамалары болған:

• Зейнетақы бағдарламалары тарату режимінде қызмет етті;
• Жүйелердің принципті әмбебаптығына қарамастан, зейнетақы бағдарламалары географиялық орналасуы мен халықтың деңгейіне байланысты бірдеййболмады (Перу, Чили, Уругвай т.б.);
• Мемелекеттік реттеу көптеген ведомстволар мен субжүйелер арқылы жүзеге асты. Олардың әрқайсысына арналған заңдар болды және өздерінің басқармасы, қаржыландыру жүйесі мен қамсыздандыру бағдарламалары болды. Нәтижесінде зейнетақы жүйесін мемлекеттік басқару пирамида тәріздес болып, оның таңдаулы, бай топтар үшін арнайы субжүйелері мен халықтың көпшілігі үшін кедей субжүйелері болды;
• Сексенінші жылдардағы экономикалық дағдарыс нәтижесінде жұмыссыздық пен ресми емес еңбек нарығының өсуі;
• Активті және пассивті еңбек етушілердің қатынасының күрт азаюы (жұмыскерлер/зейнеткерлерлер), нашар демографиялық жағдай;
• Салық түсімдері азайып, үкіметтің әлеуметтік міндеттемелері көбейді;
• Зейнетақы төмен болды;
• Төленген жарналар мен зейнетақының сәкес болмауы;
• Әкімшілік басқарудың әсерсіздігі мен қабілетсіздігі, бюрократизмнің өсуі, қызмет көрсетудің сапасыздығы;
• Әлеуметтік жүйнесінің қаржылық перспективасының болмауы.

Осы және басқа  да факторлардың нәтижесінде Латын  Америкасының көп елдерінде әлеуметтік жүйе мен зейнетақы жүйесінде  дефицит өсті. Мысалы, 1982 жылы Уругвайда әлейметтік сақтандыру жүйесінің тапшылығы елдің барлық табысының 81%-на дейін жетті. Жалпы тапшылықтың 79% зейнетақы бағдарламасына тиесілі болды. Инфлияцияға байланысты зейнетақы автоматты түрде қайта есептелінбегендіктен төмендеді. Зейнетақы жарналарының мөлшерлемесі үнемі өсіп отырды. Жеке жағдайларда ол жалақының 50% (Чилиде) және 65% (Уругвайда) құрады.

Жоғарыда айтылғанның  барлығының нәтижесінде Латын Америкасы елдерінде зейнетақы реформасы жүргізіле бастады. Кейбір елдер толығымен жеке жинақтау мен капиталдандыру тәртібіне көшсе (Чили, Мексика), біраз елдерде жеке жинақтау жүйесімен бірге мемлекеттік тарату жүйелері де сақталынды, яғни аралас (Аргентина, Уругвай), қатар өмір сүруші (Колумбия, Перу), бірін-бірі толықтырушы жүйелер (Бразилия, Эквадор). (Қосымша № 2)

Латын Америка  елдеріндегі зейнетақы қорларының жалпы капиталы 134 млрд. АҚШ долларын құрайды. Негізгі үлесі Бразилия мен Чилиге келеді:

Бразилия – 60,29

Чили – 23,26%

Аргентина – 8,61%

Мексика – 4,33%

Колумбия – 1,58%

Перу – 1,3%

Уругвай – 0,28%

Боливия – 0,25%

Коста-Рика – 0,05%

Сальвадор – 0,04%

Зейнетақы реформасы  барлық елдерде бір уақытта басталған  жоқ. Бұл елдер бірінің тәжірибесін  бірі ескере отырып, жаңа жүйеге күдікпен қарады. Алғашқы болып, 1981 жылы Чили бастаса, қалған елдер 90-шы жылдары жаппай зейнетақы жүйесін реформалауға бет бұрды. Сондықтан да, олар ерекше сипаттамаларға ие, мемлекеттің қатысуы да әртүрлі және көрсеткіштері де өзгеше.

Кесте №2

Латын Америкасы елдеріндегі  зейнетақы жүйесінің негізгі көрсеткіштері*

Көрсеткіштер	Чили	Перу	Колумбия	Аргентина	Боливия	Мексика	Сальвадор
Зейнетақы қорларының саны	9	5	8	15	2	14	5
Салымшылардың саны(млн. адам)	5,97	1,98	2,91	7,07	0,47	13,83	0,57
Қорлардың жалпы  капиталы, млрд.USD	31,14	1,74	2,11	11,53	0,33	5,80	0,57
Қорлар рентабельділігі (%) / ЖҰӨ (%)	11,3 40	5,14 5,52	- 1,61	12,30 3,5	- 0,01	5,62 1,53	- -
Қызмет ету  мерзімі (жыл)	22	10	9	9	6	6	5

*Алибаев А.  «Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы  жүйесі», Алматы, 2000 ж

Зейнетақы қорларының қызметін сипаттайтын негізгі көрсеткіштердің  бірі елдің барлық қорларының зейнетақы активтерінің соммасының жалпы ұлттық өнімге қатынасы болып табылады. Келесі кестеде бұл көрсеткіштің өзгеру динамикасы мен 2015 жылға дейінгі перспективасы берілген.

Кесте №3

Зейнетақы активтері / ЖҰӨ (%)*

Ел	1997 ж	2000 ж	2015 ж
Аргентина	2,8	6,0	26,1
Боливия	39,8	43,8	32,0
Бразилия	10,0	11,5	24,4
Колумбия	1,5	3,6	26,3
Мексика	0,2	6,2	28,5
Перу	2,3	4,1	18,5
Уругвай	0,7	2,3	7,8
Чили	41,8	44,3	52,9

*Алибаев А.  «Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі», Алматы, 2000 ж

Инвестициялық саясат зейнетақы қорларының қызметінде өте маңызды мәселе болып табылады. Қазақстандық зейнетақы активтерін басқаратын ұйымдардың және зейнетақы  қорларының инвестициялық қызметінің үрейлі жағдайын ескерсек, менің ойымша, Латын Америкасындағы қорлар зейнетақы активтерін қайда және қандай мөлшерде инвестициялайтынын талдау өте қажет. Бұл елдерде қорлар жинақталған активтерді мемлекеттік құнды қағаздарға, мерзімді депозиттерге, бондарға, ипотекалық вексельдерге, акцияларға, сондай-ақ, шетелге инвестициялауға мүмкіндіктері бар. Мемлекет тарапынан заңды түрде белгіленген инвестициялаудың нормативтері, яғни шектеулері аймақтағы барлық елдерде бірдей емес. Мысалға Боливияда зейнетақы активтері 100 пайыз мемлекеттік құнды қағаздарға салынуы тиіс. Әрине, мемлекеттік құнды қағаздар бойынша табыс аз болса да, олардың мемлекеттік кепілдемесі болады. Сондықтан да, бұл елдердің көбінде мемлекеттік құнды қағаздарға деген сұраныс та, норматив те жоғары. Чили мен Бразилияда ипотекалық вексельдерге көп көңіл бөлу арқылы, тұрғын үй мәселесін жақсы шешуде. Перудің зейнетақы қорлары керісінше акциялар мен бондарға, сәкесінше 34,9 % және 37,6% салып, мемлекеттік құнды қағаздар мен ипотекалық вексельдерге тек 0,4%-дан инвестициялаған. (Қосымша № 3)

Қорыта айтқанда, Латын Америкасындағы зейнетақы  реформасы нәтижесінде, сол елдерде  инвестициялық жобаларды қаржыландырудың  және жұмыс орындарының жаңа қайнар көздері пайда болды. Олар капитал  нарығының дамуына, халық жинақтарының көбеюіне, жұмыссыздықтың азаюына және жалпы экономиканың нақты секторының өсуіне игі әсер етті. Бұл салымшылардың қартайғанда бүткіл еңбек өміріне сәйкес әділетті зейнетақы алуына мүмкндік жасайды.

Европа елдерінің зейнетақы  жүйесі

Зейнетақының  абсолюттік   шамасы евромен көрсетілген, 1 евро»$0.6

Австрия

ЖЗҚ түрі - міндетті   зейнетақылық сақтандыру. Зейнетақыға  құқығы барлар - барлық жұмысшылар, кәсіпкерлер. Сонымен қатар мемлекет   жүйесінде  ерікті түрде зейнетақымен сақтандыру бар. Каржы көздері:

-жұмысшылардан - 10.25% салыққа дейін

-жұмыс берушіден  - 12.55% салыққа дейін 

Зейнетке шығу жасы – 65, минималды зейнетақы (айына)-жалғыз бастыларға 1100 ЕВРО, жанұясы барларға 1565 ЕВРО, қосымша әрбір балаға  120 ЕВРО. Зейнетақыға салық салынады.

Бельгия

ЖЗҚ түрі - міндетті зейнетақылық сақтандыру. Зейнетақыға құқығы барлар - барлық жұмысшылар. Каржы көздері:

-жұмысшылардан  - 7.7% салыққа дейін 

-жұмыс берушілерден - 8.86% салыққа дейін 

-мемлекеттен  - 20% зейнетақы сақтандыру қоры

Зейнетке шығу жасы – 60 – 65. Минималды зейнетақы (айына) – жалғыз бастыларға 1510 ЕВРО, жанұясы барларға 1640 ЕВРО. Зейнетке ерте шығу карастырылмаған. Зейнетақыға салық салынды.

Германия

ЖЗҚ түрі - міндетті зейнетақылық сақтандыру. Зейнетақыға  құқығы барлар - барлық жұмысшылар. Каржы көздері:

-жұмысшылардан  - 9.6% салыққа дейін 

-жұмыс берушілерден - 9.6% салыққа дейін 

-зейнетақының 20 пайызын мемлекет жабады

Зейнетке шығу - 65 жаста. Минималды зейнетақы –  бекітілмеген. Зейнетке ерте шығу 63 - 60 жаста, ол үшін соңғы жылда жұмыссыз ретінде тіркеліп, жұмыс стажы 15 жылдан кем болмауы керек. Зейнетақыға салық салынады.

Греция

ЖЗҚ түрі - міндетті зейнетақылық сақтандыру. Зейнетақыға  құқығы барлар - барлық жұмысшылар. Қаржы  көздері:

- жұмысшы 6,67% салыққа дейін

- жұмыскер үшін 13,13% салыққа дейін

Зейнетке шығу әйелдерге - 60 жас, ерлерге - 65 жас. Зейнетақы  қорының дефицитін мемлекет жабады. Минималды зейнетақы (айына) - 55 ЕВРО. Зейнетке ерте шығу - еңбек стажы  мен жұмыс түрлеріне байланысты әйелдерге - 53 жас, ерлерге -56 жас. Зейнетақыға салық салынады.

Дания

ЖЗҚ түрі - мемлекеттік  зейнетақы + қосымша зейнетақы. Зейнетақыға  құқығы барлар -  мемлекеттегі барлық тұрғындар, ал қосымша зейнетақыға  барлық жұмысшылар. Каржы көздері:

Мемлекеттік зейнетақы  бюджеттен, ал қосымша зейнетақы жұмысшы төлемдерінен қаржыландырылады.

- жұмысшы 17 ЕВРО  айына

- жұмыс беруші 34 ЕВРО айына

Зейнетке шығу - 67 жаста. Минималды зейнетақы (айына) - мемлекеттік 950 ЕВРО, қосымша 290 ЕВРО. Қосымша зейнетақыға салық салынады.

Тұтынушы өз салымының құнсызданбауына көзі жететіндей (құнсыздану қаупі төмен) және аздаған құнсыздану сйяқты ерекшеліктерін есепке алын, дамыған елдердің жекеменшік зейнетақылық бағдарламаларын жалпылай жене бүтіндей сипаттайтын төрт негізгі белгілерін керсетуге болады:

1. Халықтың   жекеменшік   зейнетақы   бағдарламаларына өз бетімен қатысуы (жеке адам мемлекеттік зейнетақы бағдарламасының шегінде қалып, жекеменшік бағдарламаларға кірмеуге де мүмкіндігі бар).

2. Жекеменшік  зейнетақы бағдарламалары мемлекеттік  зейнетақының тек бір бөлігін ғана игеріп, көмекші рөлді атқарады.

3. Жекеменшік  зейнетақы бағдарламасы екі фактормен  ғана шектеледі: тұтынушының жеке  тандауының шегі болады (жарнаның  белгілі бір пайызынан    артық емес); зейнетақы компанияларының  қызметін тұтынушылардың сенімін  қорғау мақсатымен мемлекет қадағалайды.

4. Барлық жекеменшік  зейнетақы бағдарламалары маңызды  салық жеңілдіктері арқылы жөрдем  береді. Құнсыздану қаупі болған  жағдайда мемлекет тұтынушылардың  жекеменшік зейнетақы қорындағы  жинақтарымен сәйкесетін индексті  мемлекеттік облигациялар шығарады.

Европалық экономикалық одақтың кейбір елдеріндегі 65 жастан үлкендердің 15 жастан 64 жасқа дейнгі халықтағы үлесі мен мемлекеттің  зейнетақымен қамсыздандыруға жұмсайтын  шығынының ЖІӨ-дегі үлесі келесі кестеде көрсетілген*.

Кесте №4

Ел	1995 ж.	2000 ж.	2030 ж. болжам	Мемлекеттің зейнетақылық шығынының ЖІӨ-дегі үлесі
Ұлыбритания	24	25,8	38,7	14,5
Германия	21,7	30,3	49,2	11,1
Испания	19,8	25,9	41,0	10,0
Италия	21,6	31,6	48,3	13,3
Франция	20,8	24,6	39,1	10,6
Орташа ЕЭО  бойынша	21,7	27,5	43,3	11,9