Шығыс Қазақстан облысындағы мал шаруашылығы мен сүт және сүт өнімдерін өңдейтін кәсіпорындар

     80% астам мал басы жеке қожалықтарда  болғандықтан, шикізаттың сапасы  қайта өңдеуге және өнімдер  шығару үшін тиісті талаптарға  сай келмейді.

Сонымен қатар, көптеген сүтті қайта өңдейтін кәсіпорындар ескі, тозығы жеткен құрал - жабдықтармен жұмыс істейді.

     Бұған қоса, отандық және бізге өнімдерін  ипорттаушы елдердегі кәсіпорындардың  экономикалық жағдайы әр түрлі кәсіпорындарға мемлекет тарапынан қомақты түрде  қолдау көрсетіледі.

     Осының  бәрі импорттық азық-түлік бағаларының  арзан болуына алып келеді, тұтынушылардың жоғарғы сұранысына ие және соған  байланысты көлемі артуда.

     Ал, Қазақстан нарықтық экономика жағдайында өмір сүріп жатқандықтан, біз импортқа, оның ішінде Украина мен Беларусьтан, басқа да елдерден келетін импортқа тыйым сала алмаймыз.

     Ішкі  нарықтағы сүт өнімдері импортының үлесіне тоқталатын болсақ, шикізат  күйінде есептегенде 2009 жылы 36,3% құрады.

     Ал, оның ішінде өңделген сұйық сүттің импорты 2009 жылы 17% болды.

     Сүт өнімдерінің өндірісін арттыру  және ішкі тұтынудағы импорттың үлесін төмендету мақсатында осы саланы техникалық және технологиялық жетілдіруге, кәсіпкерлік бастамашылдықты ынталандыру  және отандық сүт өнімдерінің  бәсекелестігін жоғарылатуға бағытталған бірқатар жүйелі шаралар атқарылуда. Оның ішінде, сүт және сүт өнімдерінің барлық өмірлік циклында қауіпсіздігін бақылауды қүшейту, ҚҚС төлеу кезіндегі жеңілдіктер, халықаралық стандарттарды енгізгендегі шығындарды, несие бойынша ү

   Сүт өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігі оның көптеген тұтынушылық қасиеттерімен анықталады. Осыған байланысты, сүт және сүт өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігі – бәсеке жағдайында тағамдық құндылығы, табиғилығы, дәмі, майлылығы, бағасы, сақталу мерзімі, санитарлық-гигиеналық жайы, сыртқы орамасының тартымдылығымен тұтынушылардың қажеттілігі мен талғамын және өткізу жағдайымен қанағаттандыратын экономикалық түсінік. Оған өнім сапасы, бағасы, тұтынушы талғамы және жаңашылдық факторлары әсер етеді.

   Сүт және сүт өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін сипаттайтын параметрлерді сандық және экономикалық деп (сату бағасын қалыптастыратын) бөлуге болады. Сатып алушының тауарды сатып алудағы алғашқы қадамы өнімнің сапасын бағалаудан, сондай-ақ оның бағасына мән беруден басталады.

   Сүт және сүт өнімдері – адам денсаулығына ең қажетті пайдалы заттармен  қамтамасыз ететін тамақ өнімдерінің  бірі. Шет елдерде сүт өнімдерінің  бір жылдағы тұтыну нормасы  185 – 477 кг аралығында өзгереді.

   Сүт Одағының мәліметтері бойынша, қазіргі  таңда отандық сүт және сүт өнімдері халықты сапалы өнімдермен толық қамтамасыз ете алмайды. Өндірілген шикізаттың тек 1\3 бөлігі өнеркәсіптік қайта өңдеуден өткізіледі. Отандық кәсіпорындар оралған сүт өнімдерімен тұтынушылардың қажеттіліктерінің тек 27% қамтамасыз етеді.

   «Acadian»  зерттеу компаниясының 2008 жылғы  мәліметтері бойынша Қазақстанда  оралмаған сүт өнімдерінің көлемі 239 млн л, пастерленген сүт өнімдері – 169 млн л, ультрапастерленген – 167 млн л құрайды. Сонымен қатар, Қазақстанда 8% дейін қолданатын оралған сүт және сүт өнімдері құрғақ сүттен жасалады.

   «Казагромаркетинг»  ақпараттық-сараптама орталығының  мәліметтері бойынша Қазақстанда  сүт және сүт өнімдерін тұтыну жан басына шаққанда жылына 260 кг құраса, Ресейде 305 кг, Беларуссияда 304 кг, ал Қырғызыстанда ол жылына 184,8 кг (Кесте 1).

   Қазақстан Республикасының Денсаулық Сақтау Министрлігі нұсқаулығымен 7 жасқа  дейінгі балалар күніне 0,7 л сүтті, ал 7 жастан асқан балалар – 1,3 л-ге дейін, ересектер - 1л шамасында, 45 жастан асқан әйелдер – күніне 1,5 л  сүтті пайдалану керек. 

Кесте-1– Шет елдердегі сүт өнімін адам басына шаққандағы ұсынылған тұтыну нормасы

   Сонымен, 1- кестеден Қазақстанда жалпы сүт  өнімдері көлеміндегі  сүтті тұтыну  нормасының үлесі – 63,5% (тұтыну нормасы 260 кг болса нақты тұтұну 164,92), Белорусияда – 39,5%, Қырғызыстанда– 25,6%, қаймақты пайдалану Қырғызыстанда – 23%. Осы кестеде Ресейде, Беларусияда және Украинада сүт өнімдерін тұтыну нормасы бір деңгейде екені көрсетілген, бұл осы елдердің географиялық орналасуына байланысты.. Сүт өнімдерін бір жылда тұтынудың ең төменгі нормасы  Қырғызыстанда – барлығы 184,8 кг, себебі сүт және сүт өнімдерін тұтыну ең алдымен тұтынушының төлем қабілеттілігіне тәуелді. Қазақстан осы көрсеткіш бойынша Ресей мен Белоруссиядан арта қалып отыр. 
 
 
 

2.2. Шығыс Қазақстан облысы бойынша сүт өнімдері нарығының сипаттамасы және сүт өнімдерінің бәсекеге қабілеттігін талдау  

   Қазақстан Республикасында сүт және сүт өнімдерін өндірумен өнеркәсіптік негіздегі ауыл шаруашылық кәсіпорындары, шаруа қожалықтары және үй шаруашылықтары айналысады. 2005-2009 ж.ж. аралығында сиыр саны, одан өндірілетін сүт және сүт өнімдерінің көлемі шаруашылықтың барлық санаттарында өскен (2-кесте).  

Кесте-2 – 2005-2009- жылдар аралығындағы Қазақстан Республикасындағы сиыр саны мен олардан өндірілген сүт және сүт өнімдерінің көлемі 

     2-кестеден  көріп отырғанымыздай, Республика  бойынша сүт өндірісі барлық  шаруашылық санаттарында 2009-жылы 2005-жылмен  салыстырғанда 11,7 %-ға, өңделген сұйық сүт және кілегей 71,9%-ға өскен. Ал осы жылдардағы өсірілген сиырдың басына келетін болсақ, барлық шаруашылық санаттарында 2007-жылы – 2569,0 мың бас, 2008-жылы – 2605,6 мың бас, 2009-жылы–2675,4 мың бас сиыр өсірілген. 2009-жылы 2005-жылмен салыстырғанда өсірілген сиыр басының саны 12,6% жоғарлаған.

   Зерттеулер  барысында отандық сүт өнімдерін  өндірушілер нарықтағы сүт және сүт өнімдеріне сұранысты толық  қанағаттандыра алмай отырғандығы  анықталды. Осыған байланысты сүт өнімдері импортының үлесі соңғы жылдары өсіп отыр (Кесте 3).  

Кесте-3–2006-2009 ж.ж Қазақстандағы сүт өндірісі, импорт және экспорты, тонна

   3-кестеде  көрсетілгендей, сүт өнімдерінен  елімізге келетін импорттың үлесі  2009 жылды 2006 жылмен салыстырылды. Осы жылдар арасында өңделген сұйық сүт және кілегей өнімдері импортының үлесі 21%, ірімшік пен сүзбенікі 7,9%, cары майдыкі 58,7% , сүт қышқылды өнімдерінікі 4,5 % жоғарылаған. Сонымен қатар, қойылтылған сүт пен кілегей, ұнтақ түріндегі сүт және кілегей, балмұздақ өнімдері импортының үлесі төмендегенін көруге болады. Оның басты себептері, біріншіден, сүт кәсіпорындарының өндірістік сүт қуаты төмен болуы болса, екіншіден, шетелден (әсіресе, Ресей, Беларусия, Қырғызыстан сүт өнімдері) келетін, арзан бағалы қантты йогурттар мен басқа да сүт өнімдері жаппай сұранысқа ие. Алыс жақын шетелден арзан бағамен келетін сүт өнімдері (йогурт, қатты ірімшік, сүзбе және т.б) ішкі нарықта жоғары сұранысқа ие.

   Шығыс Қазақстан облысы бойынша 15-ке жуық сүт және сүт өнімдерін өндіретін  кәсіпорындар қызмет етеді. 

Кесте-4 – Шығыс Қазақстан облысы сүт және сүт өнімдерін өндіруші кәсіпорындардың 2008-2009 жылдардағы сүт өндірісінің көлемі, тонна