Шығыс Қазақстан облысындағы мал шаруашылығы мен сүт және сүт өнімдерін өңдейтін кәсіпорындар

     Нормативті  параметрлер  бойынша топтық  көрсеткіш  келесі формула  арқылы  есептелінеді: 

     Iнп = Qhi  ⁿ_i=1                                                                                                         (4)          

     Мұндағы, Iнп - нормативтік параметр бойынша  бәсекеге қабілеттіліктің топтық көрсеткіші;

     Qhi  -  і-нші нормативтік параметр  бойынша бәсекеге қабілеттіліктің  жеке  көрсеткіші;

     n  -  бағалауға қатысатын нормативті  параметрлердің саны.

     Нәтижелерді талдау:

     Егер  де жеке көрсеткіштердің бірі  0-ге  тең болса (яғни, тауар қандай да болмасын параметрлер бойынша керекті нормаларға  сәйкес келмейді),  онда  топтық көрсеткіш те 0-ге тең болады. Бұл берілген тауар қарастырылып  жатқан  нарықта бәсекеге  қабілетсіз екенін білдіреді.

     Техникалық  параметрлер бойынша топтық көрсеткіш мына формула арқылы есептелінеді: 

     Iтп = Qi * Ai ⁿ_i=1                                                                           (5) 

     Мұндағы, Iтп - техникалық параметр бойынша бәсекеге қабілеттіліктің топтық көрсеткіші;

     Ai  -  қажеттілікті  сипаттайтын  n техникалық  параметрлер  ішінен і-нші параметрдің салмағы;

     n  -  бағалауға қатысатын нормативті  параметрлердің саны.

     Нәтижелерді талдау:

     а)  Ітп  топтық  көрсеткіші  берілген  тауардың  техникалық  параметрлер бойынша қажеттілікке сәйкес келетін дәрежені көрсетеді. Ол неғұрлым  жоғары  болған сайын, соғұрлым тұтынушының қажеттілігі толығырақ  қанағаттандырылады.

     б) Әрбір техникалық параметрдің салмақтығын  анықтау үшін үлгі, семинар, тұтынушының  сұранысы, нарықтық зерттеулерге негізделген  эксперттік бағалау негіз болады.

     в) Нарықтық зерттеулер өткізген кезде  пайда болатын қиындық жағдайда, сонымен қатар техникалық параметрлерден бағдарлық бағалауды өткізу және есептеулерді оңайлату мақсатында салмақтық  топ немесе комплексті параметрлер  ─ одан әрі салыстыруда қолданатын тиімді әсер қолданылады.

     Экономикалық  параметрлер бойынша топтық көрсеткіш  тауарді сатып алуға және тұтынуға (эксплуатация) тұтынушының толық шығындарын анықтау негізінде есептелінеді: 

     З = Зс + Ci ^т_і=1                                                                                   (6) 

     Мұндағы, З  -  тауар  сатып алуға және тұтынуға (эксплуатация) кететін тұтынушының толық шығындары;

     Зс  -  тауарді сатып алуға кеткен бір жолғы шығындар;

     Сі  -  і-нші  жұмыс істеген жылына қатысты тауардың эксплуатациясына кеткен орташа жиынтық шығындары;

     Т  -  жұмыс уақыты;

     і  -  рет бойынша жыл.

     Мұнда,

                         Сі = Scj ⁿ_j=1                                                             (7) 

     Cj  -  j-нші бап бойынша эксплуатациялық  шығын;

     n  -  эксплуатациялық шығындардың  баптардың саны.

     Егер  тауар  эксплуатациядан кейін сатылатын болса, онда толық шығындар ол үшін табыс шамасына азаюы керек (берілген бап үшін  көрсеткіш формулаға минус таңбасымен еңгізіледі).

     Экономикалық  параметрлер бойынша топтық көрсеткіш мына формула арқылы есептеледі: 

     Іип = З / Зо                                                                           (8) 

     Іип  -  экономикалық  параметр  бойынша  топтық  көрсеткіш;

     З, Зо  -  бағаланатын  сәйкесінше  тауар  мен  үлгі үшін  тұтынушының толық  шығындары.

     Бәсекеге  қабілеттіліктің  интегралды  көрсеткішінің  формуласы: 

     К = Інп * Ітп / Іэп                                                                (9) 

     К  -  үлгі  тауарға қатысты талданатын тауардың бәсекеге қабілеттілігінің интегралдық көрсеткіші.

     Нәтижелерді талдау:

     К  -  тауарді сатып алу мен тұтынуға кеткен тұтынушының бірлік шығынына  шаққандағы  тұтынушылық  тиімділігіндегі  салыстырылатын тауарлар арасындағы айырмасын көрсетеді. Егер К<1 болса, онда  қарастырылатын  тауардың  бәсекеге  қабілеттілігі үлгі тауарға  қарағанда  төмен; ал егер К>1 болса, онда қарастырылатын тауардың бәсекеге  қабілеттілігі  үлгі  тауарға  қарағанда  жоғары;  егер  екі  тауардың бәсекеге  қабілеттілігі  бірдей  болса,  онда  К=1.

     Егер  талдау бірнеше үлгі бойынша жүргізілсе, онда таңдалған аналогтар бойынша  тауардың бәсекеге қабілеттілігінің интегралдық көрсеткіші әрбір бөлек үлгі бойынша орта салмақты көрсеткіш қосындысы ретінде есептелінеді: 

     Кср = Ski * Ri ⁿ_i=1                                                                         (10) 

     Мұндағы, Кср  -  үлгі топтарға қатысты бәсекеге қабілеттілік көрсеткіші;

     Кі  -  і-нші үлгіге  қатысты  бәсекеге  қабілеттілік  көрсеткіші;

     Ri  -  аналогтар  тобындағы   і-нші  үлгінің  салмақтығы;

     n  -  аналогтар саны.

     Бағалаудың  аралас әдісі дифференциалдық әдіс пен комплексті         әдістің қосындысы болып табылады. Бәсекеге қабілеттілікті  бағалаудың аралас әдісі кезінде жартысы  дифференциалдық әдіспен есептелген параметрлер жартысы комплексті әдіспен есептелген параметрлер қолданылады.

     Кәсіпорынның  бәсекеге қабілеттілігінің бағалануын көрсеткіштердің келесі топтарының негізінде іске асыру ұсынылған: тауардың бәсекеге қабілеттілігі; кәсіпорын өндірісінің жетік ұйымдастырушылық-           техникалығы  өзіне екі жалпыландыру көрсеткіштерін қосады:өндірістің техникалық деңгейін (Ктд) және өндірістің  ұйымдастырушылық  деңгейін  (Кұд).

     Олар  жекелік көрсеткіштердің функциясы  ретінде анықталады

     (x_i, …, x _n): 

     Кұд, Ктд = f1(x_i, …, x _n),                                                     (11) 

     Әр  фактор (меншікті көрсеткіш) былай табылады: 

     Хі = Пфі/Пні                                                                        (12)

     Мұндағы Пфі  -  і-нші факторының деректік мәні, өндірістің ұйымдастырушылық-техникалық  деңгейі жалпыландыру көрсеткішіне әсер етеді;

     Пні  -  қағидалық немесе жоспарлықта  дәл солай.

     Жалпыландыру  көрсеткішін  келесі  формулалар  бойынша  табамыз: 

     Кұд, Ктд = а_і * х_і + ... + а_n * х_n                                             (13) 

     Мұндағы Атд және Аұд  -  өндірістің техникалық деңгейінің көрсеткіші және ұйымдастырушылық деңгейінің көрсеткішінің салмақтандыру  коэффициенттері.

     Тауардың бәсекеге қабілеттілігінің бағалауының бірнеше әдістемесін жиі қолданылады. Оларға жататындар: матрицалық әдіс; негізгі тәсіл ретінде кәсіпорын тауарының бағалануын қолданылатын әдіс; бәсеке  тиімділігі  теориясында  негізделген  әдіс.

     Матрицалық  әдіс негізінде координаттар жүйесінің  қағидасы бойынша  жасалынған  матрица  талдауы жатыр.  Мұндай әдістерге келесі матрицалар:  BCG, Мак-Кинзи, Хоуфер, ADL, И.Ансофф, Д.Абель бойынша  стратегиялардың  өрісі  жатады.

     Екінші  әдіс тауардың бәсекеге қабілеттілігінің параметрлерінің анықтамасы  (бағалық  және бағадан тыс)  және  оның  бәсекеге қабілеті  деңгейінің  интегралды  көрсеткішінің  есептеуінде  негізделген.[5]

     Тиімді  бәсеке теориясы өндірістің ұйымдастырушылық-техникалық деңгей көрсеткіштерінде көрсетілген  өнеркәсіптік кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің ең маңызды бағаларын  қамтиды. Оларға кәсіпорынның өндірістік қызметінің тиімділік көрсеткіштерін, оның қаржылық жағдайының көрсеткіштерін, тауарды өткізудің ұйымдасқан тиімділік  критерийлері  мен  тауардың  бәсекеге  қабілеттілігін  жатқызуға болады [4].

     Тауар сапасының теориялық мәні ─ тұтынушылардың тауарға деген  сұранысын қанағаттандырудың түрлі критерийлерін шығару, яғни сапа фирманың бәсекеге қабілеттілігінің кепілдемесі болып табылады.

     Егер  салыстыру үшін базаны анықтау мүмкін болмаса үлгі арқылы бәсекеге қабілетінің  бағаларының жарнама әдісі қолданыла алады, әсіресе нарықта оның үйлестігі болса және белгілі жеңгейлі тауар бағаланса. Үлгі-тауар қажеттілікті модельдейді және оның параметрлерін бағалауға ұсынылған параметрлермен салыстыруға мүмкіндік береді.

     Сонымен  бірге, бәсекеге қабілеттілігі талданатын тауардың тұтынушыға қажетті параметрлермен салыстыру арқылы бағаланады. Салыстырылатын  параметрлер өлшеудің бірдей шамаларымен көрсетіледі. Салыстыру техникалық және экономикалық параметрлердің топтары бойынша іске  асырылады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

II. Шығыс Қазақстан облысы бойынша сүт және сүт өнімдері нарығы және олардың даму мүмкіндіктері

2.1. Шығыс Қазақстан облысының агроөнеркәсіптік кешені және ондағы сүт кластерінің дамуы 

   Өткен жылғы қолайсыз ауа-райы жағдайына қарамастан ауыл шаруашылығы саласының жалпы көлемі 88,3% орташа республикалық көрсеткіш кезінде 96,1% табиғи көлем индексімен 151,2 млрд. теңгеге жетті. 
Ауыл шаруашылығын дамытуға әртүрлі қаржыландыру көздерінен 10,5% өсіммен 14,5 млрд. теңге тартылды, соның ішінде субсидиялау көлемі 5 млрд.теңгеден артық құрады.         Мал шаруашылығы облыстың агроөнеркәсіптік кешені дамуында жетекші орын алады. Мал шаруашылығының жалпы өнімі көлемінің өсімі 15,1% болды.           28 асыл тұқымды шаруашылық (жоспарланғаннан 16-ға артық), 23 қоректендіру алаңдары (3-ке артық), 1 сүт-тауар фермасы құрылды. 
Нәтижесінде тиісінше 9,1% и 3,1% ет және сүт өндірісі ұлғайды. 
Су тасқыны мен қатты қыстың салдарынан шығын болған мал басын өтеу үшін жеке тұлғаларды жеңілдікпен несиелеу бағдарламасы бойынша мал сатып алуға 350 млн. теңге бөлінді. Соның нәтижесінде 815 бас ірі қара малы, 8463 бас қой мен ешкі, 382 бас жылқы саны қалпына келтірілді.    2,2 млрд. теңгеге 425 ауыл шаруашылығы техникасы сатып алынды, бұл 2009 жылға қарағанда 532 млн. теңгеге үлкен. Жаңа түскен техниканың жоғары техникалық дайындығын ұстау және оны тиімді қолдану мақсатында негізгі жеткізушілердің аясында техникалық және кепілдемелік қызмет көрсету бойынша 5 сервистік орталық жұмыс істейді.    Қазіргі таңда республикада тамақ, оның ішінде сүт кластері жүзеге асырылуда.

     Сүт кластеріне қатысушылар сүтті қайта  өңдейтін кәсіпорындар, тауарлы сүт  фермалары, ғылыми және білім беру мекемелері, лабораториялар, ыдыстар мен орамалар шығарумен айналысатын компаниялар.

     Сүт кластері аймақтық деңгейде Ақмола, Шығыс Қазақстан, Павлодар, Қарағанды облыстарында жүзеге асырылуда.

     Сүт өнімдері елімізде жалпы қуаттылығы жылына 2 млн.тоннадан астам сүт өңдейтін 300-ден астам кәсіпорындарда шығарылады. Жыл сайын оларда 1,5 млн.тоннадай сүт қайта өңделеді.

     Жылдан  жылға сүт өнімдері өндірісі ұлғайып, ассортименттері кеңейіп, сүт өнімдерінің  сапасы артуда.

     Сонымен қатар, сіз байқағандай еліміз өзінің қажеттілігін етпен және сүтпен толық  қамтамасыз етуге мүмкіндігі бар.

     Дегенмен, ет пен сүт өндірісіне әсер ететін бірқатар факторларды есептегенде олар бағасы бойынша бәсекеге қабілетсіз болып қалып отыр.